Səlahəddin Xəlilov

Azərbaycanda elm və onun aktual problemləri 
 
 
- 126 -
fessor-müəllim  heyətinin  yenə  də  fəal  elmi  təd-
qiqatdan  kənarda  qaldığına  dəlalət  edir.  Nəticədə 
nəinki  professor-müəllim  heyətinin  (respublikanın 
yüksək  ixtisaslı  elmi  kadrlarının  az  qala  yarısının) 
elmi  tədqiqat  imkanları  reallaşmır,  həm  də  bu 
imkanları  tədricən  itirməklə  onlar  yaradıcı  müəllim 
kimi də çox şey itirmiş olurlar.  
Ali  məktəbdə  müəllimdən  həm  də  alimlik 
tələb  olunur  və  bu  cəhət  yalnız  tədris  prosesindən 
kənarda,  başqa  şəraitdə  və  başqa  bir  sistemin  (elm 
sistemi)  daxilində  yox,  məhz  tədris  prosesində 
nümayiş  etdirilməli,  daha  doğrusu,  elmi  tədqiqatla 
tədris  işi  birləşdirilməlidir.  Bu,  xüsusən  universitet 
təhsilini  şərtləndirən  ən  ciddi  tələblərdən  biridir  və 
qabaqcıl universitetlər öz işini məhz bu istiqamətdə 
yenidən  qurmağa  çalışırlar.  İnkişaf  etmiş  kapitalist 
ölkələrində  fundamental  elmi  tədqiqatların  əsasən 
universitetlər  tərəfindən  həyata  keçirilməsi  heç  də 
təsadüfi  deyildir.  Bu  baxımdan,  ABŞ-ın  təcrübəsi 
xüsusi  diqqətə  layiqdir.  Burada  ali  məktəblər  ara-
sında universitetlərin xüsusi çəkisi böyükdür və on-
lar ən müasir tələblər səviyyəsində elmi bazaya ma-
lik  olduqlarından  elmin  tərəqqisində  aparıcı  rol  oy-
nayırlar.  ABŞ-ın  bütün  fundamental  elmi  tədqiqat-
larının 60%-dən çoxu universitetlərin payına düşür. 
Ən böyük universitetlərin (multiuniversitetlər) tərki-
bində müasir avadanlıqla təchiz olunmuş bütöv təd-
qiqat  mərkəzləri  və  elmi  tədqiqat  institutları  fəaliy-

---

Elm və təhsil 
 
 
- 127 -
yət göstərir. Həmin tədqiqat müəssisələrinin Akade-
miya  yox,  universitet  nəzdində  olmasının  üstün  cə-
hətlərindən  biri  yüksək  ixtisaslı  alim-müəllimlərin 
elmi  potensialından  səmərəli  istifadə  olunmasıdır. 
Digər  tərəfdən,  elmi  mərkəzə  tədqiqatçı  kimi  cəlb 
olunmuş  adamlar,  əgər  xüsusi  qabiliyyətləri  varsa, 
özlərini qabaqcıl müəllim kimi də göstərmək imkanı 
əldə  edir.  Müəllimlik  və  alimlik  funksiyaları  ara-
sında  qarşılıqlı  keçid  imkanı  yaranır.  Lakin,  bizcə, 
bu cür təşkilati strukturun ən böyük üstünlüyü aspi-
rant  və  tələbələrin  universitet  nəzdindəki  elmi  mər-
kəzlərin  bazasından  istifadə  etmək  imkanıdır.  Tə-
ləbələrin  hələ  təhsil  dövründə  əsl  elmi  tədqiqata 
cəlb  oluna  bilməsidir.  Məhz  bu  sonuncu  imkanın 
xüsusi əhəmiyyətini nəzərə alaraq ABŞ-da son vaxt-
lar  xüsusi  tədqiqat  universitetlərinə  (multiuniversi-
tet)  geniş  yer  verilir.  Multiuniversitetlərdən  fərqli 
olaraq, elmi tədqiqat müəssisələri təhsil müəssisəsi-
nin nəzdində olur, onun içərisində əridilir, yəni təh-
sil və elmi tədqiqat eyni bir prosesə çevrilir. Burada 
oxuyan  tələbələr  artıq  peşəkar  elmi  işçidirlər  və  ən 
aktual  problemlərin  həllində  bilavasitə  iştirak  edir-
lər. ABŞ-ın bu qabaqcıl təcrübəsi, heç şübhəsiz, biz-
də də nəzərə alınmalıdır. 
Respublikamızda  ali  məktəbin  elmi  poten-
sialından  daha  səmərəli  istifadə  etmək  üçün  həyata 
keçirilməsi  zəruri  olan  aşağıdakı  islahatlar  xüsusi 
qeyd oluna bilər: 

---