Seminar mashg’ulotlari 1-mavzu. Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Muhokama uchun savollar

2-MAVZU: FALSAFIY TAFAKKUR TARAQQIYOTI BOSQICHLARI: 
SHARQ FALSAFASI 
28 
g‘oyalari nafaqat SHarq fanining, balki G‘arb ijtimoiy-falsafiy tafakkurining rivojida ham 
muhim rol o‘ynadi. 
 
Abu Rayhon Beruniy 
(973–1048 yillar, asarlari: «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar», 
«Hindiston», «Minerologiya»), tabiat va uning ob’ektiv qonunlari mavjudligiga shubha 
qilmagan. U tabiat muttasil o‘zgarish va rivojlanishda bo‘ladi, materiya narsalar shaklini o‘zi 
yaratadi va o‘zgartiradi, jon (tafakkur, ma’naviy hodisalar) tananing muhim xossasidir, deb 
ta’kidlagan. Ma’lumki, tajriba, eksperiment borliqni bilish usullaridan biri hisoblanadi. Beruniy 
shunday deb yozadi: «Mendagi ishtibohni faqat tajriba va takroriy sinov bartaraf etishi mumkin, 
... so‘zlovchilarning yakdilligiga qaramay, buning haqiqiyligi tajribada o‘z tasdig‘ini 
topmagan»
6
. 
Tadqiqotchilar fikriga ko‘ra, «Beruniyni etarli asos bilan o‘rta asr fanida empirik metod 
yaratuvchilaridan biri deb hisoblash mumkin. U metallar va minerallarning xossalari va 
solishtirma og‘irligini aniqlash bo‘yicha bir qancha tajribalar o‘tkazdi»
7
. Tajribada olingan 
bilimni mutafakkir ayrim me’yorlarga muvofiq ishonchli bilim deb talqin qiladi. Ularning 
orasida ob’ektlarning kuzatuvchanligi, tajribalarning qayta o‘tkaziluvchanligi va kuzatishlarning 
tekshiriluvchanligini qayd etish mumkin. Bu mulohazalar tajriba, bilim olish va uning 
haqiqiyligini tekshirish metodi sifatida, o‘rta asr sharoitida ham ancha keng tarqalgan, deb aytish 
imkonini beradi. Beruniy astronomik kuzatishlar vositasida Oy va Quyoshning tutilishi, 
ularning Erdagi hayotga ta’siri, iqlim, tabiiy va sun’iy tanlanish, saqlanish,rivojlanish 
anomaliyasi kabi murakkab muammolarni yangi ilg‘or metod va nazariy tamoyillar yordamida 
echishga harakat qildi.Beruniy Sharqda astronomiya kuzatish asboblarini yaratish texnikasining 
vujudga kelishi va rivojlanishi tarixida ham etakchi o‘rinlardan birini egallaydi. U o‘sha davrda 
ilmiy izlanishlar olib borishda foydalanilgan eski asboblarni takomillashtirish va yangilarini 
yaratishga alohida e’tibor bergan. Olimni o‘ta aniqligi va mukammalligi bilan ajralib turuvchi 
kuzatish asboblarini yaratish imkoniyati masalasi qiziqtirgan. Shunday qilib, samo jismlarining 
holatlarini nafaqat asboblar vositasida, balki o‘rganilayotgan ob’ekt xususiyatiga muvofiq 
amalga oshirishni allomaning ulkan xizmatlaridan biri deb hisoblash mumkin. Bunday 
metodologik mo‘ljal, ilmiy-tadqiqotlar jabhasi cheklanganligiga qaramay, ilmiy bilishning yangi 
yo‘llari va vositalarini topish borasidagi izlanishlarda muhim rol o‘ynadi. Beruniy astronomik 
kuzatishlar vositasida Oy va Quyoshning tutilishi, ularning yerdagi hayotga ta’siri, iqlim, tabiiy 
va sun’iy tanlanish, saqlanish,rivojlanish anomaliyasi kabi murakkab muammolarni yangi ilg‘or 
metod va nazariy tamoyillar yordamida echishga harakat qildi. 
Beruniy Sharqda astronomiya kuzatish asboblarini yaratish texnikasining vujudga kelishi va 
rivojlanishi tarixida ham etakchi o‘rinlardan birini egallaydi. U o‘sha davrda ilmiy izlanishlar 
olib borishda foydalanilgan eski asboblarni takomillashtirish va yangilarini yaratishga alohida 
e’tibor bergan.Olimni o‘ta aniqligi va mukammalligi bilan ajralib turuvchi kuzatish asboblarini 
yaratish imkoniyati masalasi qiziqtirgan. Shunday qilib, samo jismlarining holatlarini nafaqat 
asboblar vositasida, balki o‘rganilayotgan ob’ekt xususiyatiga muvofiq amalga oshirishni 
allomaning ulkan xizmatlaridan biri deb hisoblash mumkin. Bunday metodologik mo‘ljal, ilmiy-
6
Абу Райхон ал-Беруни. Избранные произведения в 6 т. Т. 3. –Т.: 1963 г. с. 44. 
7
Хайруллаев М. Философское наследие народов Средней Азии и борьба идей. Фергана,1988 
г.с.39.

---