ŞƏMİstan nəZİRLİ arxiVLƏRİn siRRİ AÇilir

Ş.N.) görüşərək arayışı almadığımı və çox kədərli olduğumu söylədim. Nəsib bəy 
dedi: “Bəli, mən səni heç bu qədər kədərli görməmişdim”. Mən də dedim: “Nəsib 
bəy, ermənilər çox naşükürlük etdilər. Nuru paşa üçün haqlı olan arayışı mənə 
vermədilər”. Nəsib bəy gülərək dedi: “Üzülmə, Nuru paşanın azad olunmasının 
daha asan yolu var. Batumdan xəbər aldım. Hopa bəyləri plan hazırlayıblar. Nuru 
paşanı basqın ilə qurtaracaqlar. Ancaq pula ehtiyacları var. Sən iki min manat pul 
götürüb Batuma get”. “Əmr et, pul versinlər, axşam yola düşüm”, - sevinərək 
dedim. Pulu alıb Batuma gəldim. Azərbaycan konsulu doktor Mahmud bəylə 
görüşdüm. Məsələni ona anlatdım və soruşdum. Doktor dedi ki, imkan yoxdur. 
Ancaq Mürsəl paşa ilə görüşə bilərsən. İngilis komandanlığında nəzarət altındadır. 
Mən tez gedib Mürsəl paşa ilə görüşdüm. Mürsəl paşa dedi: “Aman, mənə bir şey 
etməyəcəklər. Ancaq Nuru paşanı edam edəcəklər. Onun qaçırılmasının yolunu 
tapın”. Mürsəl paşa gizli saxladığı bir kağızı mənə verdi. Aldım, oxudum. Bu 
bəyannaməni Almaniyadan göndərmişdilər. Paşa dedi: “Bunu çoxaldıb İslam 
dünyasına dağıtmaq. İslam dünyasını böyük cihada çağırmaq. Qurtuluş bundadır, 
başqa çıxış yolu yoxdur”. Onu dinlədikdən sonra dedim: “Ay paşam, bu, bir 
mərsiyədir. Çox təsirli yazılıb, bu yanıqlı sözlərə ancaq göz yaşı ilə cavab verilir. 
İslam dünyasında birlik yox, qüvvə yox və olmayacaq. Olsa da bir şey çıxmayacaq. 
Allahıma inandığım kimi inanıram ki, Türkiyənin bir türk kəndində olan qeyrət, 
iman, Vətənə, dinə bağlılıq müraciət etdiyimiz İslam dünyasında yoxdur. Bu, boş 
işdir. Varlıq, qüvvə yalnız milli imandır”. Bəyannaməni kimə oxudumsa, hamısı 

mənimlə eyni fikirdə oldu. Mən Bakıya geri qayıtdıqdan dörd gün sonra Nuru paşa 
ilə Bakıda görüşdük”. 
Türkiyənin Quru qoşunlarının hərbi arxivindən aldığımız rəsmi sənəddə igid 
sərkərdə Fəriq Mustafa Nuru paşanın ümumtürk dünyasında göstərdiyi 
xidmətlərinə    görə   təltif    olunduğu orden və medallar da göstərilmişdir. 
1. 1916-cı il, iyulun iyirmi doqquzunda Almaniya    imperatorluğu    
tərəfindən “Dəmir Salib” medalı ilə; 
2. 1916-cı il noyabrın iyirmi ikisində Trablusqərbdəki qeyrətli döyüşlərinə 
görə “Altın Ləyaqət” medalı ilə; 
3. 1917-ci  il  martın  on  ikisində padşahın qərarı ilə Trablusqərbdəki  
qeyrətli   döyüşlərinə   görə   vaxtından əvvəl hərbi rütbə verilmişdir. 
4. 1917-ci il aprelin üçündə Qərbi Afrika hərbi qruplarına komandanlıq 
etdiyinə görə Avstriya-Macarıstan dövləti tərəfindən üçüncü dərəcəli fəxri əsgəri 
fərqlənmə nişanı verilmişdir. 
5. 1917-ci il iyunun iyirmi beşində Trablusqərbdəki döyüş xidmətlarinə və 
hərbi birliklərə əla komandanlıq etdiyinə görə padşahın qərarı ilə “Altın-imtiyaz” 
medalı ilə mükafatlandırılmışdır. 
6. 1918-ci il fevralın altısında üçüncü dərəcəli “Osmani” ordeni ilə 
(qılıncla birgə) təltif olunmuşdur. 
7. 1918-ci il avqustun altısında birinci dərəcəli “Məcidiyyə” ordeni ilə 
(qılıncla birgə) təltif olunmuşdur. 
8. Sarıqamış hücumunda könüllü olaraq on ikinci diviziyaya komandanlıq 
etdiyinə görə  1929-cu il yanvarın on altısında 15260 saylı “İstiqlal” medalı ilə 
təltif olunmuşdur. 
 
* * * 
 
1918-ci ilin noyabr ayında podpraporşiklər məktəbinin ilk buraxılış 
təntənəsində Azərbaycan hökumətinin nümayəndələri ilə birgə Qafqaz müsəlman 
ordusunun baş komandanı Nuru paşanın atası Hacı Əhməd paşa da iştirak etmişdir. 
O vaxt həmin təntənədə çıxış edən Azərbaycan xalq təhsili naziri Nəsib bəy 
Usubbəyov Hacı Əhməd paşaya müraciət edərək demişdir: 
- Zati-aliləri! Sizin şanlı oğullarınız Ənvər paşa və Nuru paşanın adları 
nəinki təkcə Azərbaycanın, eyni zamanda bütün Türk xalqlarının yaddaşında 
həmişəlik qalacaqdır. Belə qəhrəmanların atasının  başını  dik tutmağa və xoşbəxt 
olmağa haqqı var. Sizin kimi atalar azdır. Allah Sizi və oğullarınızı hifz eləsin və  
Sizin illər boyu köməyiniz olsun. 
Türklərin köməyi ilə açılan Gəncə podpraporşiklər məktəbinin buraxılışı 
günündə on dördüncü Çanaqqala diviziyasının komandiri, polkovnik Nazim bəy də 
çıxış edib üç ay müddətində azərbaycanlı gənclərin qazandıqları müvəffəqiyyətə 
görə xalqımıza öz sevincini bildirmişdir: 
- Cənablar, Azərbaycanın həyatında bu gün ən xoşbəxt gündür. Biz - sizin 
uzaqdan gəlmiş qardaşlarınız sizin istedadınız qarşısında baş əyirik və sizi bu 
günkü ana görə yox, ən çox əldə edilmiş parlaq gələcəyinizə görə təbrik edirik. 
Mən şəxsən müharibə tərəfdarı deyiləm, amma belə bir söz var: “Əgər sülh   

istəyirsənsə, müharibəyə hazırlaş”. Ona görə ki, əgər ölkə güclüdürsə və 
müharibəyə  hazırdırsa,  onda heç  kəs cürət edib onun üzərinə hücuma keçə 
bilməz. Cənablar, mən çox şadam ki, siz hərbi işi öyrənmisiniz və əminəm ki, 
Azərbaycanın şanlı və zəhmətsevər zabitləri olacaqsınız, lazım gəldikdə öz    
ölkəmizin mənafeyini qorumağı bacaracaqsınız. Bunun üçün güclü ordu lazımdır   
və ümid edirəm ki, onun yaranmasında siz öz gücünüzü əsirgəməyəcəgsiniz. Mən 
ölkəni bir də ilk buraxılış münasibətilə təbrik edirəm və inanıram ki, gələcəkdə siz 
Vətənin iftixarı olacaqsınız (hər iki çıxış “Azərbaycan” qəzetinin (rusca) 8 noyabr 
1918-ci il tarixli sayından götürülüb). 
 
* * * 
 
Nuru paşa ikinci gün idi ki, general Əliağa Şıxlinski ilə Göyçaya getmişdi. 
Müsüslü, Bərgüşad və Göyçay uğrunda döyüşlər gedirdi. Onuncu Qafqaz alayının 
komandiri Osman bəydən həyəcanlı xəbər alınmışdı. İyunun on yeddisində 
Göyçayın qərbində vuruşan alay iki yüz nəfərdən çox itki vermişdi. Günah 
döyüşçülərdə deyildi. Şamaxı və Ağsudan enib gələn bolşeviklərin hərbi 
qüvvəsinin qəfil zərbəsinə məruz qalmışdılar. General Şıxlinskinin təklifilə dörd 
yüz nəfərlik Azərbaycan süvarisi və Ərəş alayından bir vzvod Osman bəyə köməyə 
göndərildi. Nuru paşa gecədən xeyli keçmiş Yevlaxa qayıtdı. Məqsədi sabah 
axşam üstü Gəncəyə getmək idi. 
Dan üzü ağarar-ağarmaz avtomobil Əşrəf bəyin Qarxundakı həyətinə çatdı. 
Küləfirəngidə yatan bəy maşının səsini eşidib dərhal yataqdan qalxdı, geyinib aşağı 
düşdü. 
- Sabahın xeyir, paşa. Cəbhədə vəziyyət necədir? 
- Yaxşıdır, narahat olmağa dəyməz. 
- Keçin evə, bir az istirahət edin, yol gəlmisiniz. 
Nuru paşa geriyə - Kürə tərəf boylandı, Baxışlarını bir xeyli oradan çəkmədi. 
Əşrəf bəy də Kürə tərəf baxdı, amma ins-cins görmədi. 
Nuru paşa yorğun-yorğun: 
  
- Bəy,  - dedi,  - yol boyu yaxşıca mürgüləmişəm. İki gündü Şirvanın tozu-
torpağı canıma hopub. 
Əşrəf bəy dərhal onun fikrini başa düşdü. Darvazanın yanında dayanan oğlu 
Knyazı çağırıb nəsə dedi. Üzünü Nuru paşaya tutub: 
- Biz gedək, paşam, - dedi, uşaq da dalımızca gəlib özünü bizə yetirər. 
Yarı yolda onları haqlayan Knyaz iki can dəsmalını atasına verib qayıtdı. 
Yarğanın başına çatanda hər ikisi dayandı. Gah sağa, gah da sola dönüb çay 
boyunca baxan Nuru paşa köksünü ötürdü. 
- Nə qılınc çalmalı sudur. 
- O nə deməkdir, paşam. Suya qəzəbin var? 
- Yox, suya hirslənmirəm. Belə dərin çaylara məhəbbətim var. Bu ağır nəhri 
gördüm, uşaqlığım yadıma düşdü. Bilirsən, atam Əhməd bəy biz qardaşlara balaca   
olanda qılınc çalmağı suda öyrədib. Özü sahildə dayanar, bizi isə dizə qədər suya 
salıb, əlimizə də qılınc verərdi, əlbəttə, qılınc balaca olardı. Sağı-solu və qarşını 
döyəcləyə-döyəcləyə “düşmənə” qılınc çalmağı öyrənərdik. Kəl belində, at üstündə 

Ənvərlə o tay-bu taya keçərdik. Mən Ənvərə çata bilməyəndə hirsimdən 
ağlayırdım, qardaşım məni bağrına basıb toxdadardı. İndi harda belə əzəmətli çay 
görürəmsə, elə bilirəm  onda  qolumun  gücü,  qəlbimin məhəbbəti var. 
Əşrəf bəy məhəbbət dolu nəzərlərlə ona baxıb gülümsündü: 
- Böyük Füzuli, - dedi, - sağ olaydı, sizin bu qeyri-adi, qəribə məhəbbətinizi 
tarixə salardı. 
- Bu dan üzünün saflığında nə yaxşı elədin aydan arı, sudan duru Füzuli 
babamızı xatırladın. Bəy, mənə elə gəlir, hər bir türk oğlu ilk məhəbbətilə yanaşı, 
qəlbində Füzuli babamızın da sevgisini yaşadır. 
-  Paşam, xəbəriniz var, Füzuli İraqın Kərbəla şəhərində doğulsa da, atası   
müfti Süleyman əfəndi bizim Ərəşlidir. Hətta bəzi məlumatlara görə, şairin oğlu 
Fəzli atasının ölümündən sonra bizim Ərəş mahalına qayıdıb, qohumlarının 
yanında yaşamışdır. 
Nuru paşa Əşrəf bəyin çiynini qucaqlayıb iri, yorğun gözlərini təəccüblə açdı. 
- Bu, rəvayətdir, yoxsa özün elə indicə uydurdun. Sırağa gün məclisdə də 
gördüm, müğənniləriniz elə hey Füzulidən oxudu, Sən də babamız Füzulidən 
böyük şövqlə şerlər deyirdin. 
- Paşam, mən sözümün əvvəlində dedim ki, bəzi məlumatlara görə... Bizim 
Ağdaşda Çələbilər nəsli var. Bu nəslin qocaları deyir gi, Fəzli onların məhəlləsində 
yaşayıb. Bir də ki, paşam, narahat olmağa dəyməz, böyük Məhəmməd Füzuli nə 
sizindir, nə də bizim. O, bütün türk dünyasında şer-sənət soltanıdır. 
- Bax, bu fəhminə əhsən, bunu gözəl dedin, bəy. Füzuli böyük türk 
dünyasının şer-sənət soltanıdır. 
Kefi durulan paşa dostunun dirsəyinə toxundu. Aşağı, çaya düşmək işarəsi 
verdi. Yarğanı enib çaya çatana kimi üç - dörd dəfə: “Füzuli şer-sənət soltanıdır” 
deyə öz-özünə təkrar etdi. 
Dostunun onun sözlərinə qiymət verməsindən məmnun olan Əşröf bəy: 
- Amma bir məsələ də var, - dedi. Bizdən bir az əvvəlki və bizim nəsil gün 
çıxandan gün batana kimi olan türk dünyasını qoruya bilmədik. 
- Bunu nə mənada deyirsən, Əşrəf bəy? 
  
- O mənada ki, görün bir nə gündəyik. Bizi yüz iyirmi il əvvəl sarı ruslar 
parçalayıb. Yarımız o tayda - İranda, - daha nə bilim haralarda. Bu saat elə siz də 
bizim günümüzdəsiniz. Sultan Türkiyəsi Antanta dövlətlərinin əlində fağır bir 
ölkəyə çevrilib. Deyilənə görə, Sultan Türkiyəsinin Şərq vilayətlərini Rusiya almaq 
iştahındadır. Suriya tərəfləri Fransa, Mesopatomiya, İzmir və Aydın dəmir 
yollarının keçdiyi ərazini ingilislər, Anadoluya isə almanlar göz dikib. Bəs bizim 
taleyimiz necə olacaq? Əgər o boyda Türkiyənin taleyi belə acı olsa, parçalansa, 
görün biz Azəri türkləri nə günə düşəcəyik. Paşam, bizim ümidimiz, nicatımız 
sizədir. Siz də ki, bu gündə... 
  
- Sən lap qardaşım Ənvər paşa kimi yana-yana danışırsan. Onun ən böyük 
arzusu türkçülük, turançılıq uğrunda mübarizə aparmaqdır. İnşallah, vaxt gələr, 
səni onunla tanış edərəm. Siz qardaşımla eyni fikirdəsiniz, eyni zindana 
döyürsünüz. 
-  Hər bir türk oğlunun borcudur ki, birlik uğrunda eyni zindana çəkic 
vursun. 

- Dərd də bundadır ki, bizim yeni padşah olan Sultan Vahidəddin belə 
düşünmür. Əşrəf bəy, siyasət söhbəti başımızı qatdı, çimməyi unutduq, - deyib 
paşa suya atıldı... Beş-on dəfə qol atıb üzə-üzə geriyə döndü.  - Çıxanda babamız  
Füzulidən sənə bir məktub oxuyacağam, - dedi. - Yadıma salarsan. 
  
Yarğanın qaşında on iki yaşında bir oğlan uşağı “ata, ata”, - deyə qışqırıb əl 
eləyirdi. Bu, Əşrəf bəyin kiçig oğlu Məhəmmədəli idi. 
- Nə olub? - deyə ata aşaqıdan yuxarı qışqırdı. 
- Gəncədən  qonağımız  gəlib,  sizi istəyirlər - dedi. 
Sudan çıxan Nuru paşa: 
- Gedək, - dedi, -  yarğanı çıxana kimi məktubu da sənə oxuyaram. 
- Onda tələsmə,  əl-ayağını qurula, məktubu da tap, oxuya-oxuya yarğanı 
çıxarıq. 
Nuru paşa gülümsünüb: 
- Məktub-zad    axtarmayacaqam, o burdadır, - deyib    əlilə    başını 
göstərdi. 
-  Yaddaşındadır? 
-  Bəli, necə bəyəm, ola bilməz? 
-  Əhsən sənin yaddaşına, qardaş. 
- Sən arada  siyasi “dərddən” danışdın.   Mənim   isə   hüsni-xəyalım hələ də 
babamız Füzulidən ayrılmayıb. Sən Çələbi dedin,  Füzulinin Bəyazid Çələbiyə 
yazdığı məktubu xatırladım. Oğlu Fəzli Ərəşə qayıdıb, Çələbilər məhəlləsində   
yaşayıbsa, burda  bir qanuna uyğunluq var. Kim bilir, bəlkə də Füzuli bu nəsillə 
qohum imiş. Allah onun torpağını pak, yerini behişt eləsin. 
- Paşam, çələbilərin dediyinə görə Füzulinin gəlini, Fəzlinin arvadı bu 
nəsildən imiş. 
- Bəy, onda qulaq as, məktubu oxuyum. Füzuli Sultan Süleymanın oğlu 
şahzadə Bəyazid Çələbiyə yazır: 
“Mənə bir məktub, bəlkə çiçəkli bir bağça gəldi. Onun işıqları gözümün 
nurunu artırdı. O, ən lətif lövhələr üzərinə diqqətlə təsvir edilmiş gözəl bir şəklə 
bənzəyir. Onun sətirləri, işarələri ulduzlu səmaya oxşayır. Yazıları budaqlar, 
ibarələri çiçəklər kimidir. O, mərifət fənlərini əhatə edən bir səhifə, nemət 
budaqları yetişdirən bir bağçadır. Onun gəlişi göz baqçasını çiçəkləndirdi...” 
Əşrəf bəylə Nuru paşa mülkə dönəndə, bir qədər sükut içərisində 
addımladılar. Buna sükut demək olmazdı. İçlərində lal bir haray vardı. Füzuli 
harayı idi bu: türk qardaşlarım, çiçəkli bağçamızın viranəliyə çevrilməsinə imkan 
verməyin! 
Və onlar sanki bu harayın təsiri ilə addımlarını yeyinlətdilər... 
 
* * * 
 
Türk qoşunları Azərbaycana ilk dəfə iki qrup halında gəlmişdir. General 
Nuru paşanın təşkil etdiyi birinci qrup 1918-ci il iyunun 7-də, ikinci qrup isə bir 
gün sonra Qazağa və iyunun 9-da Gəncəyə çatmışdı. Hər iki qrup üçüncü türk 
ordusunun beşinci Qafqaz diviziyasından seçilmişdi. Gümrü və Qazax 
istiqamətində hərəkət edən birinci qrupa onuncu Qafqaz alayı, doqquzuncu və on 

üçüncü Qafqaz alayına mənsub iyirmi altıncı batalyon, topçu dar batalyonu, 
istehkam bölüyü, rabitə vzvodu daxil idi. Bu qrupda yüz qırx zabit və iki min 
səkkiz yüz on iki əsgəri qüvvə vardı. 
Lori nahiyəsi boyunca üzüaşarı gələn ikinci türk hərbi qüvvələrinin yolu 
Cəlaloğlu şəhərindən sonra Sadaxlı, Körpülü, Kəmərli və Aslanbəyli kəndlərindən 
keçərək Qazağa iyunun 12-də çatmışdır. On üçüncü Qafqaz alayından təşkil olunan 
bu qrupda güclü dağ topçu batalyonu, yüz on zabit və iki min yeddi yüz altmış üç 
əsgəri qüvvə daxil idi. 
Türk qoşunlarının gəlişini Lenin və Stalina bildirən daşnak Şaumyan 
həyəcanla Bakıdan yazırdı: “Türklər Qarakilsədən, Dilicandan keçib Ağstafaya 
çatıblar. Oradan da birbaşa Bakıya yeriyəcəklər. Bağlanan sülh müqaviləsinə 
əsasən türklər dəmir yolu ilə qoşunlarını Bakıya və Culfaya daşıyacaqlar. Xəbər 
verirəm: “Hücum başlanmışdır”. 
Türklərin gəlişindən bərk qorxuya düşən ermənilər 1918-ci il iyunun 30-da 
azsaylı rus hərbi qüvvələrinə arxalanaraq qəfildən Göyçaya basqın etdilər, Həmin 
hadisəyə görə türklərə otuz səkkizinci alaydan ibarət yeni qüvvə göndərildi. 
Alayda altmış beş zabit, iki min dörd yüz yetmiş beş əsgəri qüvvə, dörd güclü dağ 
topu və bir güclü dağ batareyası vardı. 
İyulun doqquzunda ehtiyatda olan üçüncü türk ordusundan üç yüz əlli əsgəri 
qüvvə seçilib Bərgüşad və Göyçay uğrunda gedən döyüşlərə göndərildi. Beşinci 
qrup isə polkovnik Nazim bəyin komandanlığı ilə birbaşa Bakı döyüşlərinə 
çatdırılmışdı. Azərbaycan Əlahiddə korpusu, yerli əhalidən təşkil olunmuş könüllü 
dəstələr də türk ordusu ilə çiyin-çiyinə vuruşurdu. 
Cənub qrupuna azərbaycanlı polkovnik Həbib bəy Səlimov, Şimal qrupuna 
isə türk polkovniki Osman bəy komandanlıq edirdi. 
“Azərbaycan -Türkiyə qüvvələrinin əks hücuma keçməsi bolşevikləri təşvişə 
saldı. Bakı Soveti iyulun 12-də hərbi səfərbərlik elan etməyə məcbur oldu. Lakin 
bu tədbir onları məğlubiyyətdən xilas edə bilmədi. Göyçay ətrafındakı şiddətli 
döyüşlərdə Azərbaycan - Türkiyə birgə qoşunları parlaq qələbə qazanmışdı. 
Biçeraxovların, avetisovların Qırmızı Orduya köməyə gəlişi zəfər yürüşünün 
qarşısını ala bilmədi. Göyçaydan sonra Şamaxını yadellilərdən təmizləyən ordu 
sürətlə Bakıya yaxınlaşırdı” (A.Rüstəmli, “Azərbaycan ordusu” məqaləsi, 
“Həqiqət” qəzeti, 2 dekabr 1992-ci il). 
Həmin döyüşlərin iştirakçısı, türk ordusunun podpolkovniki Rüştü bəy 1934-
cü ildə İstanbulda nəşr etdirdiyi “Böyük hərbdə, Bakı yollarında beşinci Qafqasiya 
piyada firqəsi” adlı memuarında verdiyi məlumata görə, türk hərbi qüvvələrinin 
ümumi sayı on min nəfər olmuşdur. O yazır: “Şamaxının zəbtindən sonra Bakıya 
yaxınlaşan ordu avqustun 5-də Bakı şəhərinə yapdığı müvəffəqiyyətsiz bir hücum 
üzərinə on beşinci firqənin kamilən Azərbaycana göndərilməsi üçün müraciət 
edilmiş və ingilislərin Bakıya İran tərəfindən yardım göndərmələrini nəzərə alaraq 
Qarakilsədən Bakıya min iki yüz hərbçi, mövcud firqə qərargahı ilə əlli altı və yüz 
altıncı piyada alayları da gəlmişdi. Bundan başqa, cəbhədə min nəfərlik bir 
Azərbaycan qüvvəsi, iyirmi makinalı tüfəng, altı top və bir zirehli qatar Hərb 
edirdi. Əlavə olaraq artan Türkiyə qüvvəlörilə bərabər, Azərbaycan qüvvələri də 
artmış, Qazax, Gəncə, Şəki, Zaqatala, Cavanşir, Ağdaş, Ağdam, Quba, Səlyan, 

Göyçay və Bakı ətrafında süvari milis təşkilatı, silahlı könüllü qrupları vücuda 
gəlmişdi”. 
  
Bu dövrdə Azərbaycan türklərinin vəziyyəti çox ağır idi. İrəvanda, Zəngəzur 
və Göyçayda rus hərbi qüvvələrinə arxalanan daşnaklar xalqı qılıncdan keçirir, 
tonqalda yandırır,  daşqalaq edirdi. Yüzlərlə kəndi yerlə-yeksan etmişdilər. Bakıda 
bolşeviklərin və daşnakların fitvası ilə mart qırğını törədilmişdi. Bu qırğında on 
beş minə yaxın azərbaycanlı öldürülmüşdü. Ölkədə anarxiya, başıpozuqluluq hökm 
sürürdü. 
Martın 20-də Zaqafqaziya seyminin iclasında çıxış edən musavat lideri 
Aslan bəy Səfikürdski bütün qafqazlıları bolşeviklərə qarşı mübarizəyə səsləyirdi: 
“Biz Zaqafqaziya hökumətindən xahiş edirik, bolşevizmi məhv etmək üçün 
özünümüdafiə şurası yaratsın. Biz müsəlman sosialist bloku adından xəbərdarlıq 
edirik ki, həmişə bolşevizmə qarşı mübarizə etmişik və bu gün də ona hazırıq. 
Əgər bu barədə ölçü götürülməsə, biz özümüz bolşevizmi məhv edəcəyik... Bizim 
tarixdə çox qanlar axıdılıb. Tariximiz başdan-ayağa qanla yazılıb. Biz bolşevizmi 
əzməklə yenə də tariximizi qanlı hərflərlə yazacağıq”. 
Musavat hökumətinin nümayəndələri türklərin qardaş köməyinə 
arxalanmaqdan başqa yol görmədiklərini açıqdan-açığa bildirirdilər. 
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti elan olunan gün Tiflisdəki “Oriant” 
mehmanxanasında Zaqafqaziya Seyminin üzvlərindən biri Fətəli xan Xoyskidən 
soruşmuşdu: 
   
- Siz Bakıya döyüşə-döyüşə gedəcəksinizmi? 
-  Bəli, gedəcəyik. 
- Siz döyüşlə Bakıya getsəniz, onda bu imperializm üzərinə ilk hücum 
olacaq. Amma siz o yürüşü təkbaşına edə bilməzsiniz. Siz Türkiyənin və türk 
qoşunlarının köməyi ilə Bakını düşmənlərdən azad edə bilərsiniz. 
“1918-ci ilin iyun-iyul aylarında erməni hərbi hissələri iki istiqamətdə - 
Göyçay-Ərəş-Nuxa istiqamətində və Kürdəmir-Yevlax-Gəncə istiqamətlərində 
irəliləməyə başladılar. Lakin daşnak quldur dəstələrinin Yevlağı ələ keçirmək 
planları baş tutmadı. Ermənilər burada yerli əhalidən təşkil olunmuş könüllü 
dəstələrin güclü müqaviməti ilə üz-üzə gəldilər. 
Daşnakların qarşısının alınmasında o zaman öz igidliyi ilə Qarabağda ad 
çıxarmış M.Ə.Rəsulzadənin yaxın dostu və məsləkdaşı Qaramanlı Qamboy ağanın, 
Qarxunlu Əşrəf bəyin, Bərdəli Sarıtel Aslanın misilsiz xidmətləri və 
qəhrəmanlıqları olmuşdur. Yaranmış real təhlükəni vaxtında dərk edən Qamboy 
ağa və Əşrəf bəy öz silahdaşları ilə ətraf kəndlərdən qısa müddətdə minlərlə 
könüllü yığaraq onları silah, sursat, paltar, ərzaq, at-araba və digər ən zəruri 
şeylərlə təmin edirlər. Az vaxtda Yevlax ərazisində xeyli könüllü və beş min 
nəfərdən çox süvari dəstə toplanır ki, bu da sonralar Azərbaycan Xalq 
Cümhuriyyətinin ilk süvari dəstələrinə çevrilmişdir” (V.İsayev, “Haradan gəlir 
bu köç” kitabı, Azərnəşr, 1995-ci il, səh. 50-51). 
 
* * * 
 

Sonrakı tarixi hadisələr də göstərdi ki, Azərbaycan xalqının Türkiyə və türk 
ordusundan başqa ikinci bir arxası, xilaskarı olmamışdır. 
Türkçülüyə dərin ehtiram, sonsuz məhəbbət bəsləyən gənc bir şairə yaşayırdı 
Bakıda. 1918-ci il sentyabrın 15-də türk qoşunları ilə birgə qalib kimi Bakıya varid 
olan Azərbaycan əsgərlərini Ümmügülsüm “Ey türk oğlu” şerilə alqışlamışdı: 
 
Ey türk, sən ey qəhrəman, 
igid oğlu türklərin, 
Şanlı, ulu babanın öyüdünü unutma! 
Sən   də   yürü   o   yolu,   ad   çıxarsın 
əsgərin, 
Ulular ardınca get,  başqa bir yolu 
tutma! 
 
Yüz illərcə əzildin, 
ayaqlandın yetər, keç, 
Yüz illərcə ağladın, 
eşidilmədi səsin. 
Yüz illərcə dərd-sərin duyulmadı 
nədən heç, 
Sən şimdi oyan, hayqır, 
bitməmişkən nəfəsin! 
 
Əsrin əvvəllərində istiqlalımız uğrunda dönmədən mübarizə aparan on doqquz 
yaşlı Ümmügülsüm böyük öndərimiz Məmmədəmin Rəsulzadənin əmisi qızı idi. 
“Azərbaycan xalqının öz ruhundan doğan ümummilli bir hərəkat və hadisədən 
(M.Ə.Rəsulzadə)” sonra başı bəlalar çəkən şairə Ümmügülsüm cəmi qırx beş illik 
ömrünün çoxusunu Vətəndən uzaqlarda, Mordoviyada sürgündə keçirmişdir. Bu 
nəcib və vəfadar şairə görkəmli yazıçımız, otuz yeddinci ilin günahsız 
qurbanlarından biri olan Seyid Hüseynin həyat yoldaşı idi. 
Hələ 1919-cu ildə müstəqilliyimizə qəsd etmək istəyən daşnak-bolşevik 
 qəsbkarlarının təhlükəsindən qəzəblənən Ümmügülsüm yazırdı: 
 
Ey buzlu Şimaldan qopan ruzigar, 
Toxunma qəlbimə, atəşim parlar. 
Sakın, gəlmə, nəfəsim boğar, 
Dəf ol, Vətənimdə görməm səni! 
 
Sən ey murdar çöhrə, ey mənhus sima, 
Gözümə görünmə, qarşımda durma! 
Nifrətim var sənə, mənə yaxlaşma, 
Kinlərim məhv edər yaxın gələni! 
 
 
TÜRKİYƏNİN HƏRBİYYƏ NAZİRİ ƏNVƏR PAŞANIN 

BAKININ XİLASI HAQQINDA 1918-Cİ İL 
SENTYABRIN 16-DA ŞƏRQ ORDULAR QRUPUNUN 
KOMANDANI  XƏLİL PAŞAYA 
TƏBRİK TELEQRAMI 
 
Bakıdakı uğurlarınıza görə sizin gözlərinizdən öpür və təbrik edirəm. 
Bakının xilasından sonra Azərbaycanda hələlik bir diviziya saxlayaraq, qalan 
qoşunları doqquzuncu ordunun sərəncamına vermək istəyirəm. Nuru paşaya 
Dərbənd, Petrovsk şəhərlərinin ələ keçirilməsi üçün Şimali Qafqaza bir alay, iki 
batareya və bir pulemyot dəstəsindən ibarət qoşun göndərməyi tapşırdım. Digər 
tərəfdən, Ənzəli və Rəşt şəhərlərinin işğalı üçün qoşunların Cənuba 
göndərilməsinə sərəncam verdim və Təbriz - Qəzvin istiqamətində irəliləyən qoşun 
dəstəsinin Kiçik xana
39
 yardım etməsini və bu məsələ ilə əlaqədar Sizinlə 
görüşməsini tövsiyyə etdim. Tapşırıqların qısa bir vaxtda yerinə yetirilməsini rica 
edirəm. 
Nuru paşa öz qüvvələrini toplayaraq, yalnız bolşeviklərin irəliləməsinin 
qarşısını almaqla kifayətlənməlidir. 
 
 
 
“DİKAYA DİVİZİYA”,  yoxsa... 
 
Azərbaycanlılar hərbçilik istedadına, 
sönməz daxili ruhi zənginliyə malikdirlər.