Sən həmişə mənimləsən



Yüklə 181,95 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə1/3
tarix01.12.2016
ölçüsü181,95 Kb.
#542
  1   2   3

Çağdaş Azərbaycan dramaturgiyasında lirik-romantik psixologizm  

İlyas ƏFƏNDİYEV - 101 

 (“Sən həmişə mənimləsən” pyesi əsasında)

 

 İ.Əfəndiyev  sənəti  və  şəxsiyyəti  haqqında  tanınmış  tənqidçi  və  ədəbiyyatşünas  alimlər, 

incəsənət  xadimləri  maraqlı  fikirlər  söyləmiş,  sənətkarın  yaradıcılığı  haqqında  elmi-nəzəri 

məqalələr, monoqrafiyalar yazmışlar.  

C.Cəfərov, M.Məmmədov, Y.Seyidov, K.Talıbzadə, X.Əlimirzəyev, S.Əsədullayev, B.Nəbiyev, 

Y.Qarayev,  Arif  Səfiyev,  Ə.Ələkbərli,  Ə.Əfəndiyev,  B.S.Musayeva,  İ.Rəhimli,  M.Əlizadə, 

A.Dadaşov,  A.Salahova,  Y.İsmayılov  və  başqaları  görkəmli  sənətkarın  bədii  irsi  ilə  yaxından 

tanış  olmuş,  ayrı-ayrı  istiqamətlərdə  yaradıcılığını  işıqlandıran  tədqiqat  işi  aparmış,  məqalələr, 

oçerklər,  məruzələrlə  çıxış  etməklə  ötən  XX  yüzil  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixində  mərhələ 

təşkil  edən  İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılığının  elmi-nəzəri-filoloji  baxımından  öyrənilməsinə 

çalışmış,  bütövlükdə  onun  ədəbi-tarixi  portretinin  yaradılmasına  nail  olmuşlar.  

Sənətə, ədəbiyyata yeni yaradıcılıq xüsusiyyəti, üslubi keyfiyyəti ilə daxil olan «İlyas Əvəndiyev 

romantik  nəsr  əsərləri  ilə  bərabər  insan  ruhunu  oxşayan,  onu  təlatümə  gətirən  mürəkkəb  taleli 

obrazların, səhnə təcəssümünü verən pyeslər də yazmışdır. 

Ancaq  maraqlıdır  ki,  bü  əsərlərin  məna  və  məntiqini  özündə  ehtiva  edən  sənətkarın  bir  əsəri, 

[31,səh.186-187] yəni «Sən həmişə mənimləsən» pyesi istər müəllifin dramaturji yaradıcılığında, 

istərsə  də  müasir  Azərbaycan  dramaturgiyasında  lirik-romantik  psixologizmin  nümunəsi  kimi 

maraq doğurur. 

Akademik  Kamal  Talıbzadənin  müşahidələrinə  görə  «lirik-romantik  üslub  İlyas  Əfəndiyevin 

artıq  fərdi  üslubu  kimi  formalaşmışdır.  Bu  yaradıcılıq  üslubunun  formalaşmasında  ədibin 

mövzuları, surətləri də əsas amillər kimi iştirak etmişdir… 

Məhəbbət  İ.Əfəndiyevin  əsas  mövzusu,  gənclər  isə  qəhrəmanları,  baş  surətləridir.  

Məhəbbət  bir  çox  mühüm  sosial  problemlərin  həlli  üçün  yol  açır,  gənc  qəhrəmanların  arzu  və 

diləkləri, onların xəyalları, ürək dünyası ilə bağlı olan əməlləri bədii problemin həllinə romantik 

bir  ruh  aşılayır;  qəhrəmanların  emosional  özünüifadəsi  bədii  təsvirin  ümumi  fonunda  üstünlük 

təşkil  edir,  onların  lirik-romantik  hisslərinə  geniş  meydan  verilir»  [30,səh.53].  

Filologiya  üzrə  elmlər  doktoru,  professor  Xalid  Əlimirzəyev  İ.Əfəndiyevin  yaradıcılıq 

özəlliklərindən  danışarkən,  «Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesinin  yazıldığı  və  ya  tamaşaya 

qoyulduğu  illərdə  həmin  əsərin  həm  ədəbi  materialı,  həm  də  səhnəyə  qoyuluşu,  tərtibatı 

haqqında yazdığı resenziyasında göstərir: 

«İ.Əfəndiyev  oxucuların,  xüsusilə  gənclərimizin  ən  çox  sevdiyi  yazıçılardan  biridir.  Çünki 

gənclərimiz onun əsərlərində öz həyatlarının, yüksək məqsəd və qayələrinin, ürək çırpıntılarının 

ən yaxşı bədii ifadəsini görürlər. 

«Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesi  tam  psixoloji  planda  yazılmış  bir  əsərdir.  Burada  aktyor 

tamaşaçıya  demək  istədiyi  fikri  çox  hallarda  sözlə  deyil,  hərəkətlə,  üzündə  və  gözlərində  əks 

olunan dərin, mənalı ifadələrlə çatdırmalıdır» [14,səh.175]. 

Seyfulla  Əsədullayev  «İstedad  və  sənətkarlıq»  adlı  məqaləsində  də  görkəmli  sənətkarın  bədii 

yaradıcılıq xüsusiyyətlərini belə xarakterizə edir: 

«İ.Əfəndiyev bir sənətkar kimi hadisəçiliyə…aludə olmur; onun diqqət mərkəzində duran insan 

şəxsiyyəti,  insan  taleyi,  xarakteri,  adamların  ictimai  və  psixoloji  mahiyyətidir…  

Lirizm,  romantika,  psixoloji  təhlil  onun  yaradıcılıq  üslubunun  ana  xəttidir»  [16,səh.102].  


Yəhya  Seyidov  İ.Əfəndiyev  haqqında  yazdığı  monoqrafiyasında  qeyd  edir  ki,  «psixologizm 

İ.Əfəndiyev  istedadının  ayrılmaz  keyfiyyətidir.  «Sən  həmişə  mənimləsən»də  isə  bu,  üslubun 

keyfiyyət  əlamətlərindən  biri  olmaqdan  çıxıb  aparıcı  mahiyyət  qazanmışdır»  [28,səh.143].  

Buna  görə  də  «Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesi  özündən  sonra  yaranmış  digər  bu  səpkili 

dramaturji 

əsərlərin 

ədəbi-bədii 

və 


mənəvi 

himayəçisinə 

çevrilir. 

Ötən  əsr  elmi-nəzəri-filoloji  fikrin  araşdırmalarında,  xüsusilə,  Arif  Səfiyevin  tədqiqatında 

qəhrəmanın  mənəvi  mövqeyinin  və  fəallığının  ön  plana  çəkilməsi  İlyas  Əvəndiyevin 

dramaturgiyasında  diqqəti  cəlb  edən  xüsusiyyət  kimi  [29,səh.13]  dəyərləndirilir. 

Alimin müşahidələrinə görə  «bu cəhət müəllifin 60-cı illərin əvvəllərində yazdığı  «Sən həmişə 

mənimləsən»  pyesindən  başlayaraq  bütün  dramaturgiyamızda  xüsusilə  aydın  hiss  edilməkdədir 

[29,səh.13].  

Yaşar  Qarayev  İlyas  Əfəndiyevin  dram  yaradıcılığında  yeni  perspektivli  bir  istiqamətin  uğurlu 

başlanğıcı olmaq mənasında «Sən həmişə mənimləsən» (1964) pyesinə [23,səh.29] önəm verərək 

həmin əsəri yüksək qiymətləndirir. 

Bu cəhətdən dramaturqun «Mənim günahım» (1967), «Unuda bilmirəm» (1968), «Məhv olmuş 

gündəliklər» (1969), Şıxəli Qurbanovun «Sənsiz» (1967), İmran Qasımovun «Nağıl başlananda» 

(1972),  B.Vahabzadənin  «İkinci  səs»  (1969),  «Yağışdan  sonra»  (1971),  «Yollara  iz  düşür» 

(1977),  Nəbi  Xəzrinin  «Əks-səda»  (1969),  «Sən  yanmasan»  (1972),  Anarın  «Keçən  ilin  son 

gecəsi»  (1966-67),  «Şəhərin  yay  günləri»  (1977)  və  başqa  pyeslərdə  lirik-romantik  qat,  üslub 

«Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesindən  boy  ataraq  təkmilləşir,  yeni  məna  və  məzmun  qazanır.  

Bədii  obrazda  yaddaş  psixologiyası  və  onun  «mən»də  ifadəsi,  özünütəhlil  xarakterdə  psixoloji 

aləmin  təşəkkül  üsulu  kimi,  bədii  vəziyyət  xarakterin  psixoloji  özünüifadə  məkanı  kimi, 

peyzajda  dramatik  psixologizmin  təcəssümü  və  ya  bu  kimi  məsələlər  [33]  yuxarıda  sadalanan 

digər  pyeslərdə  məxsusi  şəkildə  mənalanır,  özünün  fərdi  bədii-poetik  dünyasını  əldə  edir, 

oxucuda  və  ya  tamaşaçıda  böyük  təəssürat  oyadır,  onların  əxlaqi-mənəvi  həyatına  daxil  olur, 

bədii-estetik zövqünün və idealının formalaşmasına zəmin yaradır.  

«Sən  həmişə  mənimləsən»  dramı  bu  baxımdan  yuxarıda  adları  qeyd  olunan  pyeslərin  insanda 

oyatdığı böyük təəssüratına görə aparıcı mövqedə dayanır. 

Ümumiyyətlə,  İ.Əfəndiyevin  yaradıcılığında,  xüsusən  onun  dram  əsərlərində  həyat  faktı  hər 

şeydən  əvvəl  yeni  məna  və  məzmunda  işıqlandırılır,  böyük  və  dərin  mətləblər,  incə 

mənalandırmalar öz əksini tapır, “insan psixologiyasına məxsus mürəkkəblik və ziddiyyətlərə, ... 

daxili  aləmi  təhlil  etməyə  qüvvətli  meyl”  [22,  səh.117]  onun  pyeslərinin  başlıca  məna  və 

məntiqini özündə ehtiva edir. Bu baxımdan həyat faktı, real gerçəklik dramaturqun bədii-estetik 

qavrayışında ələnərək məxsusi ədəbi yaşam qazanır.  

Elmi fikir, müşahidələr israrla təsdiq edir ki, «İlyas Əfəndiyevin dram əsərlərinin daxili struktur 

quruluşunu 

diqqətlə 

araşdırarkən 

vahid 

bir 


sənət 

prinsipi 

ilə 

qarşılaşırıq.  



Bu prinsip dramaturqun özünə məxsusdur. Ona görə də həmin prinsipi fərdi yaradıcılıq prinsipi 

kimi  də  qəbul  edə  bilərik…  O,  iki  fərqlənən  qatı,  konteksti  üz-üzə  qoyaraq,  onların 

kəsişmə,toqquşma  nöqtəsində  yeni  bir  məna,  qat  kontekst  yaradır.  Belə  bir  üslub  prinsipi  hər 

hansı sənətkara bir neçə məqsədə çatmağa kömək edir. 

...  Onun  kompozisiya  qurumu,  dil-ifadə,  mövzu  dairəsi,  qəhrəman  anlayışı  uzun  illər  ərzində 

qazandığı dramaturji təcrübəsində və axtarışlarında formalaşıb [27,səh.184].  

Bu  baxımdan  İ.Əfəndiyevin  «Sən  həmişə  mənimləsən»  əsəri  müasir  Azərbaycan 

dramaturgiyasında digər pyeslərdən fərqli olaraq mürəkkəb bədii struktura malik lirik-romantik, 

fərdi-sosial  mahiyyətli,  ciddi  dramatik  planlı  psixologizmin  nümunəsi  kimi  maraqlıdır.  

Demək  lazımdır  ki,  «İ.Əfəndiyevin  «Sən  həmişə  mənimləsən»ə  qədərki  pyeslərində 



fərdiləşdirmək  istədiyi  obrazlar  öz  hərəkətlərində  və  düşüncələrində  psixoloji  əsasdan  heç  də 

məhrum deyildir» [19,səh.134]. 

«İntizar»  (M.Hüseynlə  birlikdə  yazılmışdır)  (1943),  «Bahar  suları»  (1948),  «Atayevlər  ailəsi» 

(1954)  dram  əsərlərində  psixologizmin  bədii-estetik  tələblər  baxımından  müxtəlif  (lirik-

romantik, ictimai  və satirik planlı) tərəflərini şərtləndirən məqamlara, hadisə və proseslərə  rast 

gəlmək olur. 

Ümumiyyətlə,  İ.Əfəndiyevin  yaradıcılığında,  xüsusən  onun  dramaturgiyasında  daha  qabarıq 

nəzərə  çarpan,  lirik-romantik  psixologizm  “gerçəkliyin  özünəməxsus  estetik  konsepsiyasının 

qanunauyğun  nəticəsi  ...  kimi  meydan  çıx”araq  (25,səh.66.)  bütövlükdə  onun  sənətinin  daxili 

mənasını, mahiyyət və məzmununu özündə birləşdirir. 

 

Bu  baxımdan  «Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesində  qoyulan  problem  şəxsiyyət  və  onun  taleyi, 



ailə,  sevgi  problemidir.  Pyesin  süjet  xəttində  bu  məsələlər  isə  daim  qarşılıqlı  sıx  əlaqədə  öz 

əksini  tapır.  «Sən  həmişə  mənimləsən»də  iki  mühüm  həyati  məsələ  bədii-estetik  tələblər 

baxımından diqqət mərkəzinə çəkilir: 

I. Nargilə və Nəzakət münasibətlərindəki mürəkkəb ailədaxili proseslərin izlənilməsi pyes boyu 

davam və inkişaf etdirilir

II.  Nargilə  –  Həsənzadə  xəttində  yaranan  mənəvi  məhrəmlik,  doğmalıq  süjet  boyu  Nargilə  və 

Nəzakət xəttinə aydınlaşdırıcı ahəng verir

Psixologizmə  müraciət  edən  dramaturq  «Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesində  bəzən  gerçəkliyin 

səhnə təcəssümünü qəhrəmanların subyektiv qavrayışında canlandırmaqla (deyək ki, Nargilənin, 

Həsənzadənin,  Nəzakətin  keçmişlərinə  ani  olaraq  bədii-xəyali  səyahətindən  alınan  psixoloji 

xatırlamalarında) obrazların həyata, cəmiyyətə münasibətlərinin, fikir və düşüncələrinin, istək və 

arzularının,  sevinc  və  kədərin  konkret  bədii  ifadəsinin  və  ya  psixoloji  portretinin  kamil 

nümunəsini yaradır. 

«Portret  yaradıcılığında  hadisələrin  mahiyyət  və  mənası,  xarakterlər,  obrazların  daxili  aləmi, 

hissi-emosional və psixoloji təhlillər mühüm rol oynayır» [34,səh.98]. Nargilənin, Həsənzadənin, 

eləcə  də  Nəzakətin  hissi,  mənəvi  dünyası,  intellektual  səviyyəsi,  həyata,  cəmiyyətə  baxışı  bu 

baxımdan  məxsusi  fərdi  keyfiyyət  daşıyaraq  bütövlükdə  xarakterin  canlı  bədii-psixoloji 

portretinə çevrilir.  

«Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesində  psixoloji  təhlillər  əsasən  obraz-xarakterin  konkret  mənəvi 

dünyası  ilə  ətraf  mühit  arasında  yaranan  ziddiyyətlərin  sıx  vəhdətində  alınır.  

Bu  zaman  və  məkan  dairəsində  obrazda  bir  tərəfdən  yaddaş  psixologiyası  və  onun  «mən»də 

ifadəsi  prosesi  ön  plana  çəkilir,  digər  tərəfdən  psixoloji  xatırlamalarda  özünütəhlil  prosesi 

xarakterdə psixoloji aləmin təşəkkül üsulu kimi meydana çıxır. 

Keçmişi  anmaqla  indiki  halında  obraz-xarakterdə  bəzən  monoloq  şəklində,  bəzən  açıq  və  ya 

«gizli»  dialoqlarda  (real  və  şərti  «mən»lərin  daxili  «gizli»  söhbəti)  poetik  səhnə  təcəssümunü 

tapır.  


Demək, bununla yaranmış bədii vəziyyət anında dialoq və monoloqda üzə çıxan obraz-xarakter 

artıq  özünüdərk,  özünüifadə  məkanında  yaşamaqla  bütövlükdə  özünün  və  ya  ətraf  aləmin 

ziddiyyətli, mürəkkəb tərəflərinə bədii işıq salır. 


Ümumiyyətlə,  “bədii  ədəbiyyatda  obrazın  strukturu  onun  həyat,  amal,  yaşayış,  özünütəsdiq 

uğrunda  mübarizəsilə  müəyyənləşir.  Yazıçı  qəhrəmanını  həyatın  mürəkkəb,  ziddiyyətli 

dolanbaclarından keçirir, onu müxtəlif sınaqlarla qarşılaşdırır” [15, səh.165]. 

Bu halda “müsbət əxlaqi keyfiyyətlər tərəqqiyə xidmət etdiyi kimi, mənfi əxlaqi keyfiyyətlər də 

geriliyə, tənəzzülə səbəb olur” (2, səh.99.). Nargilə həyatın mürəkkəb, ziddiyyətli sınaqlarından 

həm  özünün  şəxsi  keyfiyyətləri,  iradəsi  baxımından,  həm  də,  Həsənzadənin  ona  qarşı  yönələn 

mülayim,  təmkinli  davranışlarından,  münasibətlərindən  ancaq  müsbət  tərəfə  yönəlikli  gözəl 

insani  duyğuları,  davranışları  mənimsəyir  və  onun  həyatda  tətbiqinə  nail  olur. 

Demək, qəhrəman indiki məqamda mənfiliyə yüklənmiş xüsusiyyətlərin yox, müsbətə yüklənmiş 

xoş ovqatlı davranışları ilə cəmiyyətin artıq fəal, yararlı bir üzvü kimi diqqəti çəkir, özü ilə daxili 

dialoqa girərək hərəkət, davranışlarını təhlildən keçirir. 

Bu  baxımdan  pyesdə  bədii  təcəssümünü  tapan  hadisə,  vəziyyət  bəzən  kinossenarini  xatırladan 

gənc  qızın  subyektiv  qavrayışında  lirik-  romantik  qatda  alınıb  təqdim  olunur.  

On  doqquz  yaşlı  gənc  qız  olan  Nargilə  orta  məktəbi  artıq  yenicə  bitirib  ali  təhsil  almaq 

arzusundadır.  Nargilənin  qarşısında  bu  zaman  müxtəlif  maneələr  yaranır:  qəbul  imtahanından 

keçməməyi,  evdə  atalığı  Fərəcin  saymazyana  kobud  hərəkətləri,  anası  Nəzakətin  əri  önündə 

qeydsiz-şərtsiz  mütiliyi  və  bundan  da  qızına  qeyri-ixtiyari  əmələ  gələn  soyuq  münasibəti 

Nargiləni hədsiz hiddətləndirir. 

Nargilə bu maneələri aradan qaldırmaq üçün bircə  yol  tanıyır: böyük nüfuz sahibi olan, iri bir 

zavoda rəhbərlik edən qonşusu Həsənzadəni həmişəlik özünə mənəvi sığınacaq kimi qəbul edir.  

Nargiləyə  görə  Həsənzadə  onun  arzuladığı  idealların  ən  yaxşı  təcəssümçüsüdur.  Buna  görə  də 

Həsənzadə ilə yaxından ünsiyyət saxlamağı Nargilə gələcək yaşamı üçün zəruri sayır və belə də 

edir. 

«Sən  həmişə  mənimləsən»  pyesində  bu  baxımdan  Nargilə  ilə  bağlı  bəzi  keçmiş  hadisə  və 



proseslər  qəhrəmanın  qavrayışında  təbii  olaraq  səhnələşir,  hadisələr  qəhrəmanın  mənəvi 

dünyasından,  «iç»  aləmindən,  daxili  dünyaduyumundan  ələnərək  təqdim  olunur: 

Nargilə:  Anamın  ikinci  dəfə  ərə  getməyi  yadıma  gəlmir.  Deyirlər,  onda  mən  kök,  sağlam, 

güləyən bir uşaq imişəm, lakin illər keçir, mən böyüdükcə bu şənlik də silinib gedirdi, mənim 

həyatımda fərəhsiz, sıxıntılı günlər başlanırdı [8,səh.303]. 

Burada  gənc  qızın  yaddaşında  ilişib  qalmış,  istəkli,  unudulmaz  keçmiş  anlar  kino  lenti  tək  ön 

plana  çəkilir,  xatirələr  hissə-hissə  çözələnir.  Yadasalma,  nəqletmə  anında  İ.Əfəndiyevin 

qəhrəmanı keçmişə bədii qayıdışla özünüanma, özünü yaxından tanıma, xəyalən özünün «mən», 

iç dünyasını araşdırma prosesində yaşamaqla bilavasitə özünü və ya onu əhatə edən ziddiyyətli, 

mürəkkəb mühiti dərk etməyə başlayır. 

Qəhrəman  özünü  və  ətraf  aləmi  təhlil  prosesində  özü  ilə  mühit  arasında  bir  tərəfdən  dərin 

konfliktin olduğunu hiss edir, digər tərəfdən özü ilə ətraf aləm arasında qırılmaz daxili bağlılığın, 

xoş 

təmasın 


sitmvolik 

mənasını 

və 

ya 


daxili 

«gizli 


şirinliyini» 

görür. 


Dramaturqun qəhrəmanı iki yol ayrıcındadır. 

Birincisi,  Nargilənin  körpə,  məsum,  mənəvi  «iç»  dünyasının,  təmiz  qəlbinin,  hiss  və 

düşüncələrinin  istiqamətini  arzuolunmaz  tərəfə  yönəldirsə,  ikincisi,  Nargiləni  həmin 

arzuolunmaz  səmtlərdən  kənarlaşdırıb  saf,  təmiz  işıqlı  nəcib  dünyaya  aparır.  

Nargilə təbii ki, ikinci yolu seçir. 

Həsənzadə  Nargilənin  mənəvi  aləmində  işıqlı  dünyanı  təmsil  edən  əsas  həlledici  və  aparıcı 

qüvvə  hesab  olunur.  Ona  görə  də  Nargilə  indiyə  qədər  saxladığı  istəkli  keçmişini  etibar  edib 

inandığı Həsənzadəyə nəql etməyə başlayır.  



Nəqletmə  anında  qəhrəmanın  taleyindəki  «fərəhsiz,  sıxıntılı  günləri»nə  sanki  təcrübəli, 

dünyagörmüş, həyatın ağrı-acısını dərindən duyub yaşamış dərdli bir insanın kəskin ruhi-mənəvi 

yaşantısının aydın dolğun bədii ifadəsinin bariz nümunəsini görürük.  

Nəqletmə anında obrazın özünəxas düşüncə tərzi ilə həyat, insanlar barədə zəngin təsəvvürlərlə 

yaşayan, adi, körpə, məsum insanın dünyaya baxışındakı zərifliyin əvəzedilməz təcəssümü olan, 

adi  həyat  həqiqətlərindən  böyük  mətləblər  anlayan  narahat  qəlbli  gənc  qızın  sərt  taleyi  ilə 

yaxından  tanış  oluruq.  İ.Əfəndiyev  digər  dramaturji  əsərlərində  olduğu  kimi,  «Sən  həmişə 

mənimləsən»  pyesində  dram  sənətinə  məxsus  psixologizmin  poetik  təcəssüm  formalarından 

(buraya  daxildir:  müəllif  remarkasında  zahiri  və  daxili  hərəkətin  bədii-psixoloji  təsviri,  bədii 

ifadə  vasitələrindən  bədii  sual,  bədii  nida,  təkrarlar,  pauzalar,  zahiri  monoloq  (zahirən  tək 

«mən»in açıq, səsli çıxışı, daxili dialoq) böyük ustalıqla istifadə edir [32].  

Əsərin  remarkasında  əksini  tapan  zahiri  və  daxili  hərəkətin  bədii-psixoloji  təsvirində  ailədəki 

arzuolunmaz  ağır  mənəvi  mühitin  onun  digər  üzvlərinə  –  Nargiləyə,  Nəzakətə  hədsiz  boğucu, 

mənfi təsir göstərdiyi daha qabarıq və əyani nəzərə çarpır. 

Nargilə 

də, 


Nəzakət 

də 


gərgin 

dramatik 

psixoloji 

vəziyyət 

məqamındadır:  

«Nargilənin ata evində yemək otağı görünür, artıq yetim bir qız olan Nargilə tez-tez mətbəxdən 

qabqacaq  gətirir,  lakin  bu  işin  onun  üçün  son  dərəcə  xoşagəlməz  bir  hal  olduğu  hiss  edilir» 

[24,səh.303], yaxud «Fərəc ağır addımlarla daxil olur, Nəzakət xanımın ona dikilən nəzərlərində 

bir vahimə vardır. Fərəc həsir şlyapasını çıxarıb Nəzakətə verərək mətbəxə yönəlir. Nəzakət də 

onun  ardınca  gedir,  sonra  Fərəcin  fınxıra-fınxıra,  suyu  üzünə  şappıldada-şappıldada  necə 

yuyunduğu eşidilir və bütün bu səslərin Nargiləyə olduqca xoşagəlməz bir təsir bağışladığı, onu 

əsəbləşdirdiyi  duyulur»  və  ya  «Nəzakət  yüyürüb  məhrəba  gətirir,  Fərəc  məhrəbanı  alıb 

qurulanaraq yenə də arvadına qaytarır. Sonra təntənə ilə irəliləyib yemək stolunun arxasına keçir, 

Nəzakət  məhrəbanı  qoyub  qayıdır,  ayaq  üstündə  dayanıb  ərinə  tamaşa  edir.  Onun  baxışlarında 

mütilik  və qorxu hiss olunur. Bütün  bu müddətdə Nargilə o biri otaqda əvvəlcə kitabı  götürüb 

oxumaq istəyir, lakin oxuya bilmir, sonra kitabı kənara atır, hiss olunur ki, o biri otaqdan gələn 

çəngəl-bıçaq səsləri onu əsəbiləşdirir» [8,səh.304]. 

Dramaturq  burada  səhnədaxili  situasiyanın  bədii-psixoloji  təsvirini  verərkən  obrazların  fiziki 

hərəkət və davranışını sıx daxili psixoloji əsası ilə şərtləndirir. 

 

Buradakı bədii vəziyyət əsərdə iştirak edən obrazların özünəxas fərdi keyfiyyətlərini üzə çıxarır: 



Fərəcin  ailədəki  qeyri-səmimi  hərəkəti,  Nəzakətin  əri  Fərəcin  qarşısındakı  acizanə  mütiliyi, 

Nargilənin öz növbəsində atalığı Fərəcin saymazyana kobud davranışına hədsiz nifrəti və anası 

Nəzakətə  münasibətdə  övlad  incikliyi  öndə  dayanır.  Pyesdə  dram  sənətinə  məxsus  müəllif 

remarkasında  özünü  göstərən  dərin  psixologizm  dialoq  və  monoloqda  da  daha  qabarıq  nəzərə 

çarpır. 

Burada  (dialoq  və  monoloqda)  lirik-  romantik  qatla  yüklənmiş  psixoloji  aləm,  psixoloji  təhlil 

müxtəlif  səpkidə  (bədii  obrazda  yaddaş  psixologiyası  və  onun  «mən»də  ifadəsi,  özünütəhlil 

xarakterdə  psixoloji  aləmin  təşəkkül  üsulu  kimi,  bədii  vəziyyət  xarakterdə  psixoloji  aləmin 

özünüifadə məkanı kimi) meydana çıxır. 

Nargilə və Nəzakətin dialoqunda yaddaş psixologiyası və onun "mən"də ifadəsi və daha yuxarıda 

göstərilən  iki  mühüm  cəhət  ön  plana  çəkilir.  Nargilə  anası  Nəzakətdən  ailədə  yaranmış  ağır 

mənəvi  iqlimin,  pozucu,  sərt  həyatın  «haqq-hesabatını»  tələb  edir.  Ev,  ailə  “mühitin  ağır  ... 

sıxıntıları qarşısında əzilib təhqir edilir, böranlı illər keçir”diyi [3,səh.128] üçün anasını qınayır. 


Nəzakət  də,  həmçinin  qızı  Nargilə  kimi  daxili-mənəvi  sıxıntıdan  kənar  deyil.  Nəzakət 

keçmişlərini  çözələdikcə  özünütəhlil,  özünüdərk,  özünütanıma  prosesində  yaşamağa  məcbur 

olur.  Və  indiki  halında  keçmiş  təkliiynə  dözə  bilmədiyi  üçün  özünə  təkliyin  mənəvi  ağrısını 

unutduran  Fərəclə  evlənməyinə  acizanə  haqq  qazandırmağa  çalışır.  Bu  halda  “ətraf  aləm 

qəhrəmanın  fikir  dünyasında,  daxili  hekayə  və  dramında  daimi  iştirakçı  kimi  çıxış  edir. 

Qəhrəmanın  duyğu  və  düşüncələri  xarici  təsir  sayəsində  oyandığına  görə,  o,  özü  barədə 

düşünərkən,  eyni  zamanda  ətraf  mühit,  orada  baş  verən  hadisələr,  mövcud  olan  predmetlər 

barədə düşünmüş olur” [18, səh.108]. 

Başqa sözlə, “hər bir sözün, fikrin  arxasında müəyyən bir mətləb durduğundan, təsvirini  tapan 

bütün  əşyalar,  predmetlər  ideya  ilə  yüklənir,  məqsədli  xarakter  daşıyır.  ...  əşya  aləminə  təkcə 

görümlü  obyektlərin  birbaşa  özləri  yox,  həm  bu  obyektlər  haqqında  söhbət,  həm  də  özü 

görünməyən,  amma  təsiri  yaşanan,  ömürdə  duyulan  predmetlər  daxildir.  Məsələn,  ...  otağın 

konkret bir obrazın mənəviyyatına təsiri söhbət zamanı meydana çıxır” [26, səh.77-78]. 

Nəzakət  məhz  əri  ilə  birgə  yaşayıb  xoşbəxt  ömür  sürdüyü  otağa  indilikdə  həyat  yoldaşının 

ölümündən  sonra  daxil  olarkən,  içində  dolaşan  sıxıntılı  yaşantılarla  üz-üzə  qalır: 

Nəzakət: Gündüzlər işləyirdim…Gecələr isə…dünya gözümdə qaralırdı. Elə bil ki, bu evdə hər 

bir  şey…divarlar  da,  stullar  da  dil  açıb  mənə  deyirdi:  "O  daha  yoxdur…O  heç  bir  zaman 

gəlmiyəcək".  Mən  hər  yerdə…hər  yerdə  onun  yoxluğunu  hiss  edirdim.  Mənə  elə  gəlirdi  ki, 

onunla birlikdə bütün həyat məni tərk edib getmişdir. Sən dilbilməz bir körpə idin. Sən dünyadan 

xəbərsiz gözlərini mənə zilləyib mənə gülümsədikcə, vahimə məni basırdı. Mənə elə gəlirdi ki, 

müharibə  indicə  səni  də  aparıb  udacaqdır.  Elə  bil  ki,  soyuq  soldat  süngüsünün  ucu  sənin 

dodaqlarına  dirənmişdi.  Sən  isə  onu  əmzik  bilib  sorursan…mən  hər  gecə  dəhşətli  yuxular 

görürdüm.  Mən  hər  gecə  sənin  hansı  uzaq,  yiyəsiz  səhrada  isə  düşüb  qalmış  atanın  çağırışını 

eşidirdim…Təklik  dəhşət  idi  (ağlayır),  mən  yaşaya  bilmirdim.  Başa  düş…  [8,səh.305-306]. 

Pyesdə  Nəzakətlə  Nargilənin  daxili  sarsıntısı,  ağır,  üzüntülü  vəziyyəti  həzin  notlar  üstündə 

köklənərək üzə çıxır. 

Nargilənin və ya Nəzakətin bədii obraz kimi daxili mahiyyəti ilə açılması üçün zahiri və daxili 

nitq variantından istifadə məsələsi də maraq doğurur. Daxili nitq – danışanın özü ilə əlaqələnən, 

özünə doğru yönələn nitq, səslərdə təzahür etməyən, səssiz «lal» nitq [1,səh.187] deməkdir. 

Nəzakətin  özünə  doğru  yönələn  nitqi  səslərdə  təzahür  eləyən,  səsli  nitqdir.  

Başqa  sözlə,  Nəzakətin  nitqi  zahiri  monoloqun  təbii  məntiqi  ilə  reallaşır.  Nəzakətin  daxili 


Yüklə 181,95 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin