SəRBƏst iŞ №1 Mövzu: Alət təsərrüfatının təşkili. Metalkəsən alətlərin təsnifatı. Alətə olan tələbatın təyini. Qrup

---

 
Kafedra: Xüsusi texnologiyalar və avadanlıqlar 
Fənn: Maşınqayırmanın alət təminatının müasir problemləri 
SƏRBƏST İŞ № 1 
Mövzu: Alət təsərrüfatının təşkili. Metalkəsən alətlərin təsnifatı. Alətə olan tələbatın 
təyini. 
Qrup: M561aDS. 
Fakultə: Xüsusi Texnika və Texnologiya. 
İxtisas: Maşın Mühəndisliyi. 
İxtisaslaşma: İnteqrasiya olunmuş və komputerləşdirilmiş dəzgah sistemləri. 
Tələbə: Əliyev Nəcməddin

---

Maşınqayırma sənayenin ən vacib sahələrindən olub, elmi-texniki tərəqinin inkişafını müəyyən edən, 
istənilən sahə üçün maşın, avadanlıq, aparat və cihazlar, hərbi sənaye üçün texnika və xalq tələbatı 
mallarını istehsal edən sənaye sahəsidir.
Kursun məqsədi istehsalın alət təminatına olan tələbatın qiymətləndirilməsi və müasir problemlərinin 
öyrənilməsidir.
Bu məqsədlə aşağıdakı məsələlər öyrənilməlidir:
Müəsisənin alət təsərüfatının əsasının öyrənilməsi;
• alət təsərüfatının təşkilinin öyrənilməsi;
• alətlərin təsnifatlandırılması;
• alətə olan tələbatın təyini;
• müəsisənin fəaliyətinin xarakteristikasının verilməsi;
• Əsas fondların dəyərinin planlaşdırılmasının həll olunması;
• İllik elektrik enerjisinə olan tələbatın planlaşdırılması;
• illik suya olan tələbat;
• sıxılmış havaya və buxara olan tələbatın planlaşdırılması;
• Istehsalın iqtisadi effektivliyinin yollarının təklif olunması.
Hər bir müəsisədə texnoloji sağanaqlardan istifadə edilməsi, onların keyfiyyəti və vaxtında iş yerlərinin 
təmin olunması ümumilikdə müəsisənin fəaliyyətinə təsir edən amillərdən biridir. Alətlərə və texnoloji 
sağanaqlara çəkilən xərclər bütün avadanlığın 5...30%, istehsal olunan məhsulun maya dəyərinin isə, 
5...15% təşkil edir. Nə qədər çəkilən xərclər çox olarsa istehsalın seriyalılığı bir o qədər çox olur. 
Müəsisənin alət təminatının rasional təşkili məhsuldarlığın artmasına, istehsal olunun məhsulun 
keyfiyyətinə və onun dəyərinin aşağı düşməsinə təsir edir. Müsəsisənin alət təsərüfatının əsas məsələləri 
aşağıdakılardan ibarətdir:
• müəsisənin sağanaqlara olan tələbatının təyini və planlaşdırılması; 
• sağanaqlardan istifadə olunmanın normalarının müəyyən edilməsi və lazımı ehtiyatların təşkili;
• müəsisənin alınacaq sağanaqlarlarla təmin edilməsi;
• müəsisə daxili sağanaq istehsalının təşkili; 
• sağanaqların iş yerlərinə verilməsinin, uçotunun və saxlama çəraitinin təşkil edilməsi; 
• sağanaqlara texniki nəzarətin, onlardan rasional istifadənin təşkil edilməsi;
• sağanaqların bərpasının təşikili;
• Sağanaqlardan effektiv istifadə edilməsinin analiz edilməsi və tətbiqinin uçotuna nəzarətin təşkili. 
Alət təssərüfatı müəssisəsi alət istehsal edən, layihələndirən, təmir edən və bərpa edən, alət alan, 
sexləri və şöbələri və iş yerlərini alətlərlə təmin edən şöbələrdən və sexlərdən təşkil olunan müəssisədir.

---

Məsələn, böyük maşınqayırma müəssisələri çoxlu sayda texnoloji sağanaqlardan, ölçü və kəsici 
alətlərdən, ştamplardan, modellərdən, dəzgah və çilingər tərtibatlarından, pres-formalardan, universal-
yığma tərtibatlarından köməkçi alətlərdən istifadə edir.
Alət təssərüfatının əsas funksiyası müəssisənin fasiləsiz işinin təmin olunması üçün sexlərin və iş 
yerlərinin lazımı sayda və növdə, az xərclə onları layihələndirməklə, hazırlamaqla, saxlamaqla, istismar 
etməklə, təmir etməklə, bərpa etməklə və utilizasiya etməklə təminatının təşkilidir.
Maşınqayırma müəssisələri çoxlu sayda və növdə sağanaqlardan və alətlərdən istifadə edir. Məsələn, 
orta səviyyəli maşınqayırma müəssəsinin sağanaqlara olan tələbatı 40 minə çatır. Yeni maşən və 
avadanlığın istehsalına başlanıldıqda bu say daha da artır. Alətlərin və sağanaqların layihələndirilməsinə və 
hazırlanmasına vaxt itgisi çox olur ki, bu da alət təminatının işinin daha da çətinləşdirir. 
Maşınqayırma müəssisələri çoxlu sayda və növdə sağanaqlardan və alətlərdən istifadə edir. Məsələn, orta 
səviyyəli maşınqayırma müəssəsinin sağanaqlara olan tələbatı 40 minə çatır. Yeni maşən və avadanlığın 
istehsalına başlanıldıqda bu say daha da artır. Alətlərin və sağanaqların layihələndirilməsinə və 
hazırlanmasına vaxt itgisi çox olur ki, bu da alət təminatının işinin daha da çətinləşdirir.
Alət təminatının təşkili işlərinə aşağıdakılar aid edilir:
• -Konstruktor sənədlərinə texnoloji nəzarətin olması, bura xətti ölçülər, radiuslar, diametr, haşıyə 
yiv, material və örtük aiddir;
• -kinematik sxemin sadələşdirilməsi;
• -fərdi və texnoloji xüsusiləşmənin inkişaf etdirilməsi;
• -texnoloji prosesin tipləşdirilməsi;
• -texnoloji sağanaqların və konstruktiv elementlərin unifikasiyası;
• -müxtəlif alətlərə və sağanaqlara olan tələbatın hesablanması;
• -ehtiyat alətlərin hesablanması (mərkəzi alət anbarında olan istismar fondu);
sağanaqların və alətlərin iş yerlərinə çatdırılması və saxlanılması üçün otaqların, texniki vasitələrin 
layihələndirilməsi;
• xüsusi sağanaqların layihələndirilməsi və hazırlanması;
• kənardan sağanaqların alınması və gətirilməsi üçün marketin işlərinin və müqavilələrin bağlanması;
• alınan texnoloji sağanaqlara giriş nəzarətinin və universal və xüsusi sağanaqların hazırlanacaq 
materiallarına nəzarət;
• sağanaqlarən saxlanılmasının təşkili;
• sağanaqların iş yerlərinə çatdırılmasının təşkili;
• sağanaqlarının istismarının təşkili;
• sağanaqların uçota alınması və istifadə olunmasının təşkili;
• sağanaqlardan effektiv istifadənin təşkilinin analizi;
• texnoloji sağanaqlardan istifadə olunmasının təşilatı-iqtisadi əsaslandırmanın işlənməsi;
• sağanaqlardan istifadə olunmasının yaxşılaşdırılmasının stimullaşdırılmasını;
• sağanaqlar alınan müəssisə ilə hazırlanacaq sağanaqların keyfiyyətinin artırılması məqsədi ilə 
əlaqələrin yaradılması.

---

Alətlərin pasional şəraitdə və iqtisadi cəhətdən səmərəli istifadə olunması üçün onların dəqiq 
təsnifatlandırılır. Bu eyni tipli və qarşılıqlı əvəz oluna bilən, konstruktiv və texnoloji cəhətdən oxşar olan 
eyni zamanda hazırlanan sağanaqların seçolməsində, saxlanılmasının təşkilində, alınmasının və 
istehsalının təyinində lazımdır.
Alətlərin təsnifatlandırılmasının ən vacib şərtlərindən biri, alətin istehsalatda rasional formasının onun 
müxtəlif növünün qəbul edilmə dərəcəsini bilmməsidir.
İstifadə olunma xarakterinə görə alətlər universal (normal və standart) və xüsusi alətlərə fəqləndirilir. 
Universal alətlər bütün istehsal sahələrində müəyyən bir texnoloji prosesi yerinə yetirmək üçün istifadə 
olunurlar. Xüsusi alətlər konkret bir detalın hazırlanmasında müəyyən olunmuş əməliyyatı yerinə yetrimək 
üçün istifadə olunur. 
İstehsalı təşkil etməməzdən əvvəl və ya alətə olan tələbatı təşkil etməzdən əvvəl ona olan tələbatı bilmək 
lazımdır. Alətə olan tələbat onun yeyilmə norması əsasında, yəni alətin tam yeyilib sıradan çıxana qədər 
işləmə vaxtını təyin edilir. Praktikada alətdən istifadə normalarına görə istifadə edilir, yəni hər 1000 
dəzgah saat və ya 100 hazır detal üçün lazım olan alətlərin sayı. Seriyalı istehsalda alətlərin istifadə 
norması eyni tip dəzgahlar üçün 1000 saata əsasən götürülür.
Alət təsərüfatının təşkilində əsas funksiyalardan biri ehtiyat alətin nizamlanmasıdır. Az sayda alət 
müəssisədə işin fasiləsizliyini təmin etməlidir və bu dövr fondu adlanır.
Bura mərkəzi anbarda ehtiyat və sexdəki alətlər, iş yerlərində istifadə olunan alətlər və itiləmədə, təmirdə, 
bərpada və yoxlamada olan alətlər daxildir. Dövrü fonda və ehtiyatda, sexdə olan alətlər ümumi zavod 
fondunu təşkil edir.
Ehtiyat alətlərin əsas hissəsi, mövcud istehsal prosesinin və yeni obyeklər üçün nəzərdə tutulmuş rezerv 
fond mərkəzi alət anbarında saxlanılır.
Mövcud istehsal prosesi üçün ehtiyat alətlər “maksimum-minimum” sistem üzrə müəyyən olunur. 
Minimum ehtiyat alətə olan gündəlik tələbat başa düşülür və bu rəqəm növbəti partiya alətlərin kənardan 
alınmasına və ya hazırlanmasına sərf olunan günlərin sayına vurulur.
Gündəlik alətə olan təlabatı Agün və kənardan alınan və ya hazırlanan alətə sərf olunan günlərin sayı Sal 
işarə etsək onda minimumehtiyat Emin üçün aşağıdakı formulanı yaza bilərik.
Emin= Agün · Sal