Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Cümhuriyətlərin ilk ili
Müttəfiqlərin qələbəsi erməniləri sevindirmişdi. Türklərin təhdidindən qurtulub yeni vətən qurma ümidi ermənilərin içində oyanmışdı. Müttəfiqlər ermənilərə söz vermişdilər ki, ermənilər Osmanlıya qarşı içdən savaş açsalar onların müstəqil olmalarına yardım edəcəklər. Bu zaman erməni birlikləri Aleksandropolu işğal etmiş və İngiltərənin kontrolunda olan Qarsa girməyi bəkləyirdilər. Yeni durum erməni dövlətinə böyük məsuliyətlər yükləyirdi. Xaçaznuni bütün dünya ermənilərini təmsil edən bir hökümət qurmaq amacı ilə 1918-ci il noyabr ayında kualision bir hökümət oluşdurmaq qərarına gəldi. Yeni hökümətdə dörd popolist nazir vəzifəyə gətirildi. Dörd daşnak önəmli postlarda vəzifə aldı. Sirakan Tiqraniyan-xarici işlər naziri, Aram Manokiyan- daxili işlər naziri, Xaçatur Karçikiyan-sosial işlər naziri, Havans Kaçaznuni-başnazir. Ancaq Ermənistanda qıtlıq hər gün çətinliklər yaratmaqdadır. 40 min nəfərdən oluşan erməni ordusu acdır. Yetərincə silahı və mütəxəssisləri yoxdur. Rus zabitlərini orduya almaq zorunda qalmışlar. Üst səviyədə rus zabitlərinin olması erməni əsgərlərinin moralını pozmaqdadır. Ordudan qaçanların sayı hər gün artmaqdadır. Tifus xəstəliyi durmadan can alır. Müdafiə naziri Aram Manokiyan da tifus xəstəliyindən ölür. Sosial işlər naziri Karçikiyan Qarsı satmaqla müttəhim edilib teror edilir. Ancaq o, iddia edildiyi kimi xəyanət etməmişdi. Bütün qonşu ölkələrlə barışcıl münasibətdən yana idi. Daşnak nazirləri gizlincə öz mərkəzlərindən əmr almaqdadırlar. Bu da dövlətin iqtidarını zəiflətməkdədir. Kaçazuni dövlətin gücünün parçalanmasından bezmişdi. Hökümətin başçılığını buraxıb vəzifəsini Xatisyana devr edir.

Azərbaycanda və Gürcüstanda iqtisadi durum yaxşı olmasa da, Ermənistandakı qədər pis deyildi. Azərbaycan və Gürcüstan, türklərin saldırısından zərər görməmişdi. Ayrıca, zəngin təbii qaynaqları var idi. Bu üzdən bu iki ölkənin hökümətləri qiymətlərin artmasına baxmayaraq, xalqa minimal maaş verə bilirdilər.

1919-cu il mart ayında Gürcüstanda məclis üçün seçim keçirilir. Məclisin 130 nümayəndəsinin 109 nəfəri menşevikdir. Qalan kürsülər inqilabçı sosialistlər, demokrat millətçilər və federalist sosialistlər arasında dağıdılmışdı. Məclis sədri Çxen Kelidir. Gürcüstanın yaxşı təchiz edilmiş ordusu və milli quvardiyası 50 min nəfərdən artıqdır.

Azərbaycan məclisi 1918-ci il dekabr ayında Xan Xoyski sədrliyində təsis edildi. Məclisdə 93 nümayəndə var. Əksəriyyəti müsavatçılardı. Inqilabçı sağ sosialistlər də məclisdədir. Yeni Azərbaycan ordusu 30 min nəfərdən artıqdır.

* * *
Gürcüstanda və Azərbaycanda bolşeviklər təqib altına alınsalar da, onlar dekabrın ortalarında Gürcüstanın Tiflisə yaxın Diqomi adlı qəsəbəsində gizlincə toplantı keçirməyi başarırlar. Toplantını yürüdən Mixa Tsxakayadır. Yeni Qafqaz dövlətləri haqqında bolşeviklər bu bəyaniyəni yayırlar: “İnqilab düşməni olan Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan cümhuriyətləri burjuaziyaya xidmət etməkdən başqa heç bir iş görmürlər. Sinfi düşmənlər qarşısında işçilərin haqqını savunmaq yerinə, burjuaziyanın mənafeyini qorumaq üçün ordu və polis təşkil edirlər. Bu burjualar da İngiltərə imperializminə xidmət etməkdədirlər. İngiltərə onlardan yararlanaraq sovet Rusiyasına saldırmaq istəyir.”²⁷ Toplantı öz bəyaniyəsində partiya təşkilatlarının aktivləşməsini istəyir. Xalqların vicdanlarının oyanması yolunda geniş fəaliyət etməyi önərir. Qafqazın federal sosialist Rusiya tərkibində rahatlayacağını savunur.

1919-cu ilin əvvəllərində Tiflisdə yeni bolşevik komitə seçilir. Batumidə, Potidə, Suxomidə və Gürcüstanın digər yerlərində yeni komitələr təşkil edilir. 1919-cu ilin yanvar ayında Rusiya kommunist partiyasının təşəbbüsü ilə Qafqaz bolşeviklərinin ikinci konferansı Vladiqafqaz şəhrinə dəvət edilir. Konferansın rəisi Orconikidzedir. Orconikidze “Milliyətindən, məzhəbindən asılı olmayaraq işçilərdən və əkinçilərdən Qafqazı qanlı macəraya doğru sürükləyən kapitalizmə bağlı bu rejimləri devirməyi”²⁸ istəyir. Konferans yeni məhəlli komitənin tərkibini bəlli edir. 1919-cu il april ayında Tiflisdə internasionalist-spartakist gənclərin konferansı keçirilir.²⁹ 1300 üzvü olan bu təşkilatın 13 nümayəndəsi konferansa qatılır. Gənclər Ermənistandan, Azərbaycandan və Gürcüstandan gəlmişlər. Sentyabr ayında Mikoyanın başçılığı ilə bu təşkilatın Bakıda ikinci konferansı keçirilir. Təşkilat kommunist Rusiya gənclər təşkilatı ilə birləşmə qərarı alır.

Bakı kommunasının dağılması və Bakının türklər tərəfindən işğal edilməsi bolşevikləri çox zəif duruma düşürmüşdü. Musavatçılar və işğalçı ingilislər tərəfindən bolşeviklər təqib edilməkdədir. Bu üzdən bolşeviklər çətin də olsa, gizlincə təşkilatlanırlar. 1918-ci il dekabr ayında keçici bir biro təşkil edilir. Həştərxan zindanından dönən Mikoyan 1919-cu ilin mart ayında Bakıdakı yeni bolşevik komitəsinə qatılır. Komitə Gəncədə, Şamaxıda, Lənkəranda və digər bölgələrdə nümayəndəliklərini açır. İyun ayının 16-da Qafqaz bolşeviklərinə yardım amacı ilə Moskvada xalq komiserlər şurası bir komitə təşkil edir və Qafqaza nümayəndələr göndərir. Bu nümayəndələr özləri ilə təbliğat vərəqələri də daşıyırlar. Bu təbliğat vərəqələri Nərimanovun kontrolunda Həştərxanda nəşr edilmişdi. Müstəqil Qafqaz cümhuriyətlərinin ortaya çıxması milli duyğuları alovlandırmışdı. Milli duyğular, özəlliklə marksist görüşə yabancı olan müsəlmanlar arasında daha da qabarıq şəkildə oyanmışdı. “Hümmət” partiyasının üzvləri düşünürlər ki, yalnız milli bir təşkilat xalqın bu partiyaya qatılmasına imkan yarada bilər. Mikoyanın da təşviqi ilə milli bolşevik partiyasını təsis etmək qərarına gəlirlər. Mikoyan bu təşkilatın gələcəkdə sovet Azərbaycanında da aktiv olacağını söyləyir. Ağamalıoğlu, Qarayev və Hüseynov “Hümmət” və menşevikləri təmsilən məclisdədirlər və müsavatçılara qarşıdırlar. Onlar da Azərbaycan bolşevik partiyasının təsisindən yanadırlar. Hümmətin üzvünü milli bolşevik partiyası qurmağa onlar da həvəsləndirirlər. Bir neçə gün sonra Zaqafqaziya partiyaları konferansına bir qətnamə göndərilir. May ayında Orconikidze gizlincə Bakıya gəlir və 28-29 mayda keçirilən komitənin ümumi toplantısında iştirak edir. Komitə ilk dəfə olaraq sovetlərin içində bağımsız cümhuriyətlər kimi Azərbaycan, Ermənistan, Gürcüstan cümhuriyətləri anlayışını qəbul edir. Yalnız bu cümhuriyətlər yaxın birlik və dostluq zəminində oluşmalı idi. Komitə bu qərarını Moskvaya göndərir. İyul ayında Moskvada sovet kommunist partiyası bu təklifi incələyir. Lenin Nərimanovla görüşdükdən sonra avqustun 20-də özəl katibəsi Yelena Stasovadan Azərbaycan adının qəbulu və “Sovet Azərbaycanı”nın təsisi ilə bağlı onun razılığını bildirən bir məktub hazırlamasını istəyir.³⁰
* * *
Ermənistanda bolşeviklər, özəlliklə Aleksandropolda, Qarsda, Sarıqamışda vədigər yerlərdə rus əsgərlər arasında çox etkilidirlər. Tiflisdə Rusiya (bolşevik) sosialist işçilər partiyasının konqrəsi sona çatdıqdan sonra mərkəzi komitə Ermənistana bir çox təbliğatçı göndərdi. 1917-ci il oktyabrın 8-də Şaomiyan Aleksandropola getdi. Orda bir toplantıda əsgərlərə xitabən nitq söylədi. O, menşevikləri tənqid edib və onların imperialist xarakterli savaşı savunmalarını məhkum etdi. Eyni vaxtda Mikoyan Loruya, Buryan Qarsa, Kurqanov Sarıqamışa getdilər. Ancaq onların bu təbliğatları sadəcə bir neçə partiya şöbəsi oluşdurmaqla nəticələndi.

Ermənistan məclisində bolşeviklərin sadəcə bir nümayəndəsi var. Ancaq çox aktivdir. Bu adam Arşavir Məlikiyandır. 1918-ci il avqustun 12-də məclisdə ılımlı bir nitq söyləyir. O, daşnakların əməllərini tənqid etsə də, erməni dövlətinə qarşı bir şey söyləmir. Məlikiyan Rusiyada hansı rejimin hakim olmasından asılı olmayaraq isti münasibətin qorunmasından yanadır. Çünkü ona görə Rusiya hər durumda Ermənistanla dost dövlət olmaq məcburiyyətindədir. Məlikiyan deyir: “Şimalın bu nəhəng dövləti Qafqaza laqeyd qala bilməz. Çünkü son yüz il ərzində siyasi və iqtisadi baxımdan Qafqazla qaynayıb qarışıbdır. Bütün dünya ilə bağlarını qoparmış olan Ermənistan cümhuriyəti davam etməkdə olan bu durumda öz həyatını sürdürə bilməz.”³¹ Məlikiyan təklif edir ki, Qafqazda iqtisadi baxımdan Rusiyaya bağlı olan bir federasion qurulmalıdır, yoxsa “Böyük balıqlar kiçik balıqları udacaqlar.”³²

1919-cu ildə Gürcüstanda və Azərbaycanda bolşevikləri sıxışdırırlar. Bir çox erməni kommunist o cümlədən Baqrat Caniyan, Aram Yərzinkiyan və Sərkis Xanuyan Ermənistana sığınırlar. Maraqlı olan burasıdır ki, erməni dövləti onları çox yaxşı qarşılayır, hətta onlara dövlətdə vəzifə də verilir. Bunun bir səbəbi ola bilərdi. Erməni dövləti bolşeviklər vasitəsi ilə Lenin Rusiyası ilə münasibət qurmaq istəyirdi. Erməni dövləti hesab edirdi ki, onlar azərilərin və gürcülərin ifrat millətçiliklərinin qurbanlarıdır. Bakıda çalışan bir çox erməni işçi də Azərbaycanı tərk edib Ermənistana getmək zorunda qalır. Bütün bu gəlişmələr bolşeviklərin Ermənistanda tərəfdar toplamalarına səbəb olur. Partiya təşkilatları Aleksandropolda, Qarsda və İrəvanda aktivləşməyə başlayır. İrəvanda bolşeviklərin nəşr etdikləri “Spartak” qəzetinin yayımı dövlət tərəfindən durdurulduqdan sonra bolşeviklərin ən fəalı olan Ğukasiyan və yoldaşları daşnaklara qarşı açıq mübarizəyə başlayırlar.

Sentyabr ayında müxtəlif bolşevik təşkilatların nümayəndələri İrəvana çağrılırlar. Bayəzid və Qars kimi bölgələrin nümayəndələri İrəvandakı toplantıya qatıla bilmirlər. Bu toplantıda “Ermənkom” (Erməni Kommunist (bolşevik) Partisyası Komitəsi) adında bir orqanizm təsis edilir. Kasiyan, Mraviyan, Xanuyan, Məlikiyan, Şahverdiyan, Ğukasiyan orqanın idarə heyyətinə seçilirlər. Ancaq idarə heyyətinin üzvləri arasında ixtilaf ortaya çıxır. Kasiyana görə erməni kommunistlər, sanki kapitalist bir ölkədə deyil, Rusiyadan qopmuş müstəmirə ölkədə yaşarcasına davranmalıdırlar. Bu görüşə ermənkom üzvləri şiddətlə qarşı çıxırlar. İdarə heyyətinin istəyi üzərinə Kasiyan bu görüşündə dəyişiklik edib və “Qurtuluş yolu nədir?” başlıqlı bir məqalə yazıb yayır. Kasiyana görə sovet rejiminin Ermənistanda qurulmasının tək yolu daşnak hökümətinin devrilməsidir. Bunun dışında başqa bir yol yoxdur.³³

Ingiltərənin Qafqazdakı komutanlığı bolşeviklərin artan nüfuzunu gözdən qaçırmamaqdadır. Sürəkli olaraq erməni dövlətini uyarmaqdadır. Aleksandropolda və Qarsda bolşevik komitəsinin təsisi ingilis komutanı rahatsız etməkdədir.

Sentyabrın 15-də Ermənistan ordusunun xəfiyyəsi Rusiyadan və Gürcüstandan bir çox bolşevik təbliğatçıların Ermənistana girdiklərini dövlətə xəbər verir.³⁴ Ancaq anlaşılan odur ki, bu xəbərlər erməni dövlətini heç də narahat etməmişdir. Böyük ehtimalla ermənilər bolşevik axınını Rusiya ilə yaxınlaşmaq üçün bir fürsət kimi dəyərləndirmişlər.

Ermənistan kommunist partiyasının rəsmi təsisindən öncə 1920-ci il yanvar ayında “Ermənilərin kommunist partiyası” adında bir təşkilat qurulmuşdu. Bu təşkilat 1918-ci ilin əvvəllərində Baqrat Buryanın təklifi ilə Haykuni, Vardaniyan, Qaragülyan, Yeramiyan kimi erməni aydınları tərəfindən qurulmuşdu. Təşkilatın amacı ermənilər arasında, özəlliklə muxtarlığı nəzərdə tutulan Türkiyə Ermənistanında marksist görüşləri yaymaq idi. Menşeviklər bu qrupu Tiflisdən uzaqlaşdırıb “Qızıl günlər” adlı qəzetlərini də qapatdılar. Onlar Gürcüstanda sıxışdırıldığında Moskvaya qaçdılar və orada erməni kommiserliyinin sədri Avansov tərəfindən xoş qarşılandılar. Bu qrupun başında duran haykunu Qafqaz məhəlli komitəsinin iqtidarını rəsmiyyətə tanımır. O, iddia edir ki, onun təşkilatının Cənubi Rusiyada və Şimali Qafqazda çoxlu tərəfdarları vardır.

Ancaq bu yeni “partiya”nın ölkədə kökü yoxdur. Onlardan biri daha sonralar deyir ki, “Ermənistan kommunist partiyası bir neçə erməni ziyalısının xəyalında mövcud idi, gerçəklikdə elə bir partiya yox idi. Əkinçiləri və işçilər onların adını belə eşitmək istəmirdilər.”³⁵ “Haykunist”lərin davranışı erməni bolşevikəri rahatsız edir. Haykuni Ermənistan Kommunist Partiyasının nümayəndəsi kimi Rusiya bolşevikləri tərəfindən rəsmiyyətə tanınmışdır. 1919-cu ilin mart ayında Moskvada keçirilən ilk Uluslar Arası Kommunist Konqrəsində Haykoni Ermənistan kommunist partiyasını təmsilən iştirak edir. Haykuni konqrədə söylədiyi nitqdə daşnakları təhqir edir və onları yolkəsən alçaqlar olaraq tanımlayır. Qafqaz burjua partiyalarını da siyasi fahişələr olaraq adlandırır. Kommunistlərin iqtidarını Ermənistanda bərqərar edəcəklərinə söz verir. Moskva Haykuni və tərəfdarlarına maddi yardım göstərir.