Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Bakı kommunası
Menşeviklər Şaomiyanı həbs etmişdilər. O, fevralın 20-də Tiflisdən qaçaraq Bakıya gəldi. O, mərkəzi sovetlərin yardımı ilə qızıl ordu təşkil etməyə ümid bağlamışdı. Bu yolla Tiflisi işğal edib Seymi ortadan qaldırmaq istəmişdi. Çünkü Seymin ortadan qaldırılışı ilə işçilərin və kəndçilərin bolşeviklərin yanında olacağını düşünürdü. Ancaq bu yolla Almaniya və Türkiyənin bölgədəki istəklərinə qarşı çıxa biləcəklərini ön görürüdü. Bir sözlə Qafqazı sovet Rusiyası üçün hazırlayırdı. Tiflisdən Bakıya gəldikdən sonra inqilabi bir komitə təşkil etdi. Bu komitənin rəhbərliyini Kurqanov və Mikoyana buraxır. Bunların 23 yaşları var. İlk dəfə idi Bakıda siyasət səhnəsinə çıxmaqda idilər. Bir qızıl quvardiya, işçilərdən və müxtəlif millətlərin əsgərlərindən oluşan uluslar arası bir alay təşkil etdi. Mart ayında bolşeviklərin altı min əsgərdən oluşan ordusu var idi.

Seym ilə əlaqələrin kəsilməsi və Qafqazın türklər tərəfindən işğal edilmə təhlükəsi Bakıdakı partiyaların düşüncəsini təsirləndirirdi. Daşnaklar türklərin qorxusundan bolşeviklərə yaxınlaşırlar. İnqilabçı sosialistlər və menşeviklər bolşeviklərə güvənməsələr də, Bakının Rusiyanın kontrolunda qalmasını istəyirlər. Müsavatçılar Qafqaz müsəlmanlarının əksəriyyətinin himayəsini qazansalar da, Bakıda məhəlli sovetdə çox az nümayəndələri var. Məhəlli sovet rusların və ermənilərin kontrolundadır. Türklərin Qafqazda irəliləmələri müsavatçıların Rusiyadan ayrılma istəklərini gücləndirirdi. Bundan sonra müsavatçılar açıqca Türkiyə yanlısı siyasət izləməkdədirlər. Və səbirsizliklə türk ordusunun Bakıya girməsini bəkləyirlər. Ancaq türk ordusunun gəlməsi ilə müsavatçılar rəqib partiyaların şərindən qurtula biləcəklərini düşünürdülər.

Bakı soveti icraiyə komitəsi bu ziddiyətlərdən ustalıqla durumu kontrol etmək üçün istifadə edir. Lenin Bakının durumu ilə bağlı Şaomiyandan məlumat istəyirdi. Şaomiyandan gələn məlumata cavab olaraq Lenin onun siyasətini bu şəkildə təqdir edir: “Sizin səmimi və qətiətli siyasətiniz bizi məmnun edir. Siyasətinizi yumşaq diploması ilə Qafqazın mürəkkəb durumuna uyğunlaşdırmağa çalışın! Bu durumda bizim qələbəmiz kəsinləşəcəkdir.”³⁰

Martın 12-də türklər Ərzurumu ələ keçirirlər. Bu xəbər müsavatçıları ruhlandırır. Müsavatçılar məhəlli sovetə qarşı fəaliyyətə başlayırlar. Müsavatçılar daha öncə milli komitə tərəfindən bir ordu düzənləmişdilər. Bu ordu “Vəhşi ordu” adlanırdı və Qərb cəbhələrindən geri dönmüşdülər. Müsavatçılar bu ordunu gücləndirdilər.³¹ müsavatçılar türklərin yardımı ilə martın 25-də Petrovsk limanını (indiki Maxaçqala) işğal etdilər. Dağıstanda imam Qotsinski bolşevik düşməni idi və müsavatçılarla əməkdaşlıq edirdi. Müsavatçılar beləliklə Bakının şimalla olan irtibatını kəsdilər və buğdanın gəlməsini durdurdular. Müsavatçılar iğtişaş yaradır və Xəzərin güney limanlarını, o cümlədən Lənkəranı ələ keçirdilər. Müsavatçılar Bakıdakı qərargahlarından yardım tələb edirlər. Əsədullayev Bakı milyonerlərindən birinin oğludur. Martın 29-da hərbi bir vahid Əsədullayev başçılığında Lənkərana yollanır. Bu ordunun Lənkərana yola düşməsindən bolşeviklərin xəbəri olmur. “Ulina” adlı gəmi ilə Əsədullayev Lənkərana gedir. Bolşeviklər xəbərdar olduqdan sonra Bakı soveti gəmini ələ keçirmək üçün hərəkətə keçir. Əsədullayev gəmiyə yaxınlaşmaq istəyənlərə qarşı atəş əmri verir. Bu hadisə durumu daha da gərginləşdirir. Martın 30-da M. Ə.Rəsulzadə rəhbərliyində müsavatçı bir heyyət Bakı soveti icraiyə komitəsinə müraciət edərək onlardan silahlarını buraxmalarını tələb edir.

İnqilabçı hərbi komitə etnik savaşın baş qaldıracağından qorxur. Bolşeviklər də etnik savaşı istəməməkdədirlər. Bu üzdən Bakı soveti silahlarını “Hümmət” partiyasına təslimetmə qərarına gəlir. Müsavatçılar bu təklifi qəbul etmirlər. Bunun üzərinə qanlı savaş başlayır. Bu savaşda 20 mindən artıq adam iştirak edir. Martın 30-dan aprelin birinə qədər üç gün ərzində üç mindən artıq adam ölüb yaralanır. Ermənilər şurasının bolşeviklər qədər əsgərləri var idi. Şura bu savaşda öncə tərəfsiz qalmaq istədi. Ancaq öz soydaşlarının canlarını təhlükədə görür. Şura erməni əsgərləri öz məhəllələrində hazır duruma gətirir və müsəlmanlara qarşı savaşa qatılır. Əsas qərargahları içərişəhərdə olan müsavatçılar dənizdən top atışlarının atəşi altındadırlar. Müsavatçılar təslim olurlar. Əlimərdan Topçubaşov rəhbərliyində bir heyyət sovet tərəfindən təsis edilən Bakını qoruma komitəsinə müraciət edir. Heyyət təslim şərtlərini bu şəkildə qəbul etmək zorunda qalır: 1-Müsavatçılar bolşevik icraiyə komitəsini Bakının alternativsiz güvənlik gücü kimi tanımalıdırlar. 2- Müsavatçı əsgərlər ya sovetin əmrlərinə tabe olmalıdır, ya da Bakını tərk etməlidirlər. 3- Tiflis və Petrovsk arasındakı əlaqələri müsavatçılar təhlükə altına almamalıdırlar.

Bolşeviklər bu qələbələrindən sonra öz yerlərini Qafqazda və özəlliklə Bakıda möhkəmləndirmək istəyirlər. Müxalif qəzetlərin yayımını durdururlar. Sənayeçiləri və Bakı burjuaziyasını bolşeviklərə 50 milyon rubl məbləğində para ödəməyə zorlayırlar. Şaomiyan aprelin 13-də Moskvaya göndərdiyi raportunda savaş haqqında yazırdı: “Bir tərəfdə sovet qızıl quvardiyası, bolşeviklərin uluslar arası alayı və qızıl donanma, digər tərəfdə isə, müsəlmanların vəhşi ordusu durmuş savaşırdılar. Vəhşi müsəlman ordusunun içində bir çox rus zabiti də var. Müsəlman qruplar müsavatçıların rəhbərliyi altındadırlar. Savaş bizim xeyirimizə nəticələndi. Savaşı başladan Müsavatçılar idi. Müsavatçılar savaşı qazansaydılar, bütün Qafqaza hakim olacaqdılar. Bu da Qafqazı itirmək anlamına gələrdi. Bizim 6000 savaşçımız və 3-4 min arasında daşnaklara tabe olan əsgərimiz var. Daşnakların iştirakı savaşı etnik zəminə sürüklədi. Ancaq bu, qaçınılmaz idi. Başqa yol yox idi.³²

Bolşeviklərin Bakıdakı qələbəsi Qafqaz hökümətini narahat edir. Özəlliklə Gəncəni öz qərargahı olaraq təyin edən müsavatçılar bu işdən çox narahat olurlar. Aprel ayında keçirilən ikinci toplantıda gürcü inqilabçı sosialistlərin nümayəndəsi Ramişvili bəyan edir ki, “Bu məğlubiyətdən sonra bolşeviklərin Tiflisə saldırıb bütün Qafqazı ələ keçirmələrinin yolu açılmışdır.”³³ Müsavatçıların tələbi üzərinə Seym, polkovnik Nikita Maqalov başçılığında 6000 nəfərlik ordunu Gəncəyə göndərmə qərarı alır. Ordu müsavatçılarla Gəncədə birləşərək Bakıya doğru hərəkət edir. Dağıstandan imam Qotsinski də 1500 savaşçı müsavatçılara yardım etmək üçün göndərir. Birləşik güclər Bakının 17 km yaxınlığında olan Xırdalana qədər irəliləyir. Xırdalanda ortaq erməni-bolşevik ordusu ilə qarşılaşır və geri çəkilirlər. Bakının mühasirəsi beləcə mümkün olmur. Ayrel ayının sonlarında qızıl güclər Petrovsk və Dərbəndi işğal edirlər. Şimalla irtibat yollarını qurudan və dənizdən açıq tuturlar.

Bolşeviklər Seymin Zaqafqaziyanı müstəqil dövlət olaraq elan etməsini sovet Rusiyasına xəyanət kimi görürlər. Aprelin 25-də bolşeviklər öz hökümətlərini təsisetmə qərarına gəlirlər. Xalq Komiserləri Şurası (SOVNARKOM), ancaq bolşeviklərdən və inqilabçı sol sosialistlərdən ibarət idi. Bu, Bakı kommunası hökümətinin başlanğıcı idi. Şuranın tərkibi bu şəkildə idi: Şaomiyan- şuranın rəisi, Çaparidze-daxili işlər naziri, Kurqanov- müdafiə naziri, Nərimanov-ədliyə naziri, Kariniyan-təhsil naziri, sol sosialist olan Soxartsov- post və teleqraf naziri. Şaomiyan müsəlmanların könlünü ələ almaq üçün Əzizbəyovu Bakı şəhəri komiserliyinə təyin edir. Daha sonra da onu Bakı əkinçilər nümayəndələri sovetinin icraiyə komitəsinin rəisi təyin edir.

1918-ci il mayın 1-də Bakı soveti bir bəyaniyə yayır. Bəyaniyədə deylir ki, Bakı soveti mərkəzi iqtidarla çox sıx əlaqədədir. Sovetin bütün əmrləri Bakı sovetinin kontrolunda olan ərazilərdə qanun xarakteri daşıyır və davam edir: “Bakı soveti bütün Qafqazda və Dağıstanda sovet iqtidarını qorumaq üçün son nəfəsinə qədər savaşacaqdır.”³⁴ Ancaq türklərin saldırısının qarşısını hansı güc ala biləcəkdi? Zəif gürcü-erməni birlikləri türklərə qarşı qoyacaq durumda deyildilər. Müsəlmanlar da türklərə qarşı savaşmaq fikrində deyildilər.