Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Tərcüməçidən önsöz
Əlinizdə bulunan bu kitabın yazarı Serj Afanasiyan 1917-1923 illəri arasındakı olayların yaxından şahidi olmuşdur. Daha sonra Fransaya yerləşərək orada tarix üzərinə araşdırmalarını sürdürmüşdür. 1981-ci ildə bu kitabı Fransız dilində Parisdə nəşr etdirmiş. Kitab 1990-cı ildə İranda fars dilinə tərcümə edilmiş. Kitabı oxuduğumda Azərbaycan tarixi üçün önəmli bilgilər ehtiva etdiyini hiss etdim və oxuyarkən ana dilimizə tərcümə edilməsinə qərar verdim. 1917-1923 illəri arasında baş vermiş olan olayların aydınlanmasında şəxsən mənim üçün çox yararlı oldu. Şübhəsiz ki, kitab bir erməni tarixçinin baxış bucağından yazılmışdır. Mən tərcümə işinə sadiq qalaraq, sadəcə bəzi yerlərdə ətək yazıda açqılamalarda bulunmaqla yetindim. Örnəyin Qarabağ əhalisinin bu illərdə 85 faizinin erməni olması mövzusunda yanlış bilgiləri ətək yazıda özət cümlə ilə açıqlamışam. Ancaq düşünürəm ki, Qərbdə erməni tarixçilərinin Sovet Sosialist inqilabından sonra Qafqaz olaylarını necə açıqlamaları Azərbaycan tarixçiliyi üçün çox önəmli olmalıdır. Kitabda üç Qafqaz cümhuriyyətlərinin bir-biri ilə, Qərblə, Rusiya ilə və özəlliklə Osmanlı və Mustafa Kamal Türkiyəsi ilə irribatları barədə çox önəmli bilgilər mövcuddur. Yazar daha çox Erməni və Fransız qaynaqlarından yararlanmış. Kitabda Azərbaycan adında ölkənin doğuşu Müsavat hökümətinin qurulub devrilməsi barədə ayrıntılı bilgi var. Eləcə də Ermənistanda və Gürcüstanda milli dövlətlərin qurulub devrilməsi ilə bağlı önəmli bilgilər mövcuddur. Ancaq erməni məsələsini daha həssasiyətlə və məsuliyyət duyğusu ilə anlatmışdır. Bəlkə yazarın bir erməni olaraq öz milllətinə bağlılığı dolayısıyla belə bir haqqı ola bilər. Tərcümədə bu hissiyata toxunmadan olduğu kimi ana dilimizdə əsərin yansımasına önəm verilmişdir. Özəlliklə türk ordusunun həm Quzey və həm də Güney Azərbaycanda bulunmasının bu bölgədə yaşayan türklər üçün necə fürsətlər doğurması kitabın axışı içində hiss olunmaqdadır. Kitab tərcümə edilirkən tərcüməçini rahatsız edən bir neçə tarixi gerçəklər olmuşdur. “1921-ci il iyulun 13-nə qədər ermənilər bolşeviklərə qarşı Zəngəzurda dirənirlər. Bu müddət ərzində 10 min partizanı və əski hökümətin üzvlərini sınırdan İrana keçirirlər.” Bu 10 min insan bütünüylə Təbrizə yerləşir. Təbrizdə örgütlənir və öz dillərində qəzet çıxarırlar. Daha sonra sovet xarici işlər naziri daşnakların Təbrizdəki fəaliyyətinə etiraz edir. Yavaş-yavaş Təbrizdə yuvalanan daşnakalar İranın müxtəlif yerlərinə dağıdılırlar. Bu, tərcüməçi üçün çox qorxunc bir olay olmuşdur. Tərcüməçi keçən əsrin başlarında Güney Azərbaycanda baş verən olayların heç birinin milli məzmunlu olmadığının bilincindədir. Məşrutə hərəkəti tamamən fars milliyətçiliyi mərkəz hərəkət idi və Qacarın devrilərək fars dövlətinin qurulması ilə də nəticələndi. Ancaq 10 min silahlı insanın bir şəhərə girməsi o şəhərin strukturunu dəyişə bilər. 1905-ci ildən başlayaraq Qafqazda daşnakların qətl etdikləri Azərbaycan türkləri haqqında geniş bilgi var. Güney Azərbaycanda tanınan məşhur liderlərin heç birisindən bu haqda bir etiraz açıqlaması da olmamışdır. Hətta bu məşhur liderlərin bəzisi türk ordusu Urmu və civarında daşnakların törətdiyi soyqırım durdurduğunda türk ordusuna qarşı çirkin ifadələrdə bulunmuşlar. Anlaşılan odur ki, fars milliyətçiliyi ideologiyası Güney Azərbaycandakı hərəkət öncüllərinin düşüncəsini elə işğal etmiş ki, onlar qulaqlarının dibində qətl edilən soydaşlarına fars milliyyətçisinin gözü ilə baxmışlar. Bunlar tərcüməçi üçün bilinən mövzular idi. Ancaq 10 min daşnakın bir gündə Təbrizə girib və orda yuvalanaraq fəaliyyətlərinə davam etmələri inanılmaz bir olaydır. Xalq tərəfindən də buna bir etiraz olmamışdır. Çünkü xalqa o məşhur liderlərdən antidaşnak olaraq bir söyləm miras qalmamışdı. Kütlənin söyləmlərini oluşduran liderlər olmurlarmı? Çox acı bir gerçək. Bu kimi tarixi gerçəklər bilindiyində nədən İran mühitində türklərin könüllü asimilasionunun ortaya çıxma səbəbi də bəlli olur. Məşrutə və onun türk liderləri könüllü asimilasion kültürünü tariximizə miras buraxmışlar. Məşrutənin doğurduğu “türk” aydınlar İranda modern fars dövləti qurulduqdan sonra qələmə sarılacaq və türklərə qarşı yalan-yanlış bir sürü saxta bilgilər ürətəcəkdilər.

Əsas sual budur: 1900-1920-ci illər arasında Güney Azərbaycanda ortaya çıxan tanınmış liderləri hələ də yalan yerə milli liderlər olaraq tanımlamağa davammı etməliyik? Onlar günümüzdə milli oyanışın önündə əsas əngəl deyillərmi? Onlardan milli söyləm olaraq bir tək cümlə qalmazkən necə olmuşdur da milli qəhrəmanlar kimi xalqımıza tanıdılmışlar? Bu, bizim ağlımızı işğal edən irançılığın ürünləri deyilmi? Biz necə millət ola bilərik? Qəhrəmanlıq sadəcə silaha sarılaraq yabancı ideologiyaların yolunda canfəşanlıq etməkmi, yoxsa örnəyin Rəsulzadə kimi milli bir ideyanı tarix üçün doğurmaqmıdır? Hansıdır? Nədir qəhrəmanlıq və kimdir milli qəhrəman? Tariximiz üçün milli ideyanı doğuran Rəsulzadədirmi qəhrəman, yoxsa pis-yaxşı türk kökənli dövlət olan Qacarı devirib və fars Pəhləvi dövlətinin qurulmasına zəmin sağlayanlarmı? Ən pis dövlətin də milliləşmək ehtimalı vardır, ancaq dövlət əldən getdimi, artıq o millət köləyə dönüşər. Bu baxımdan məşrutə və onun “türk” liderləri bizim kölə olmamız yolunda fədakarlıq etməmişlərmi? Sağını-solunu bilməyən düşüncəsiz və milli şərəfdən, milli şüurdan məhrum olanları nə zamana qədər qəhrəmanımız olaraq görəcəyik? Kimdir gerçəkdən bizim tariximizin milli qəhrəmanları? Yalanlara nə zamana qədər davam edəcəyik? Çocuqlarımıza nə zamana qədər yalan söyləyəcəyik?

Bu kitabın Azərbaycan oxucuları üçün yararlı olacağına inanıram. Rəqiblərimizin, Azərbaycanda bir çox insan qətl edən daşnakların tarixə baxışları necə olmuşdur? Anlaşılan kitabın yazarı sol görüşlü biridir. O dönəm tarixlə bağlı bilgilərin genişləməsinə bu kitabın yardımçı olacağına inanıram.

Güntay Gəncalp (Cavanşir)-Finlandiya

[e-mail]

11.06.2012

Önsöz
Yetmiş il öncə Qafqazın Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan bölgələri qısa müddət müstəqillikdən sonra (1918-1921) Sovet İttifaqının üzvləri oldular. Bu tarixi hadisə heç bir zaman ayrıntıları ilə araşdırılmamışdır. Rusiya və Türkiyə arxivlərindən yararlanmadan bu boşluğu doldurmaq çətin işdir. Bu səbəbdən də biz bu kitabda başqa qaynaqlardan yararlanmağa çalışdıq. Bu qaynaqların müasir tarixin aydınlanmasında yardımçı olacağını ümid edirik.

Rusiya Çar imperiyasının dağılmasından sonra Qafqaz cümhuriyətləri üç mərhələni keçmişdir: 1- Oktyabr inqilabından müstəqilliyin elan edildiyi dönəmə qədər (1917-1918).2- Müstəqillikdən sovet rejiminin qurulduğu ana qədər (1918-1921). 3- Zaqafqaziya cümhuriyətləri federasiyasının təşkili və sovet ittifaqına qatılmaları (1921-1923).

Bu mövzu üzərinə sovet tarixçiliyi yüzlərcə kitab və məqalə yazmışdır. Bu kitablar və məqalələr Stalin sonrası dönəmdə, yəni 1956-cı il kommunist partiyasının 20-ci konqrəsindən sonra nəşr edilməyə başlanmışdır. Bu dönəm sovet tarixində nisbi liberallığın başlaması olaraq adlanır. Bu kitablar və dərgilər sovetin Qafqaz xalqına etdiyi xidmətləri sıralamış və imperialist güclərin əlindən bu ölkələrin sovet tərəfindən necə xilas edildiklərini açıqlamışlar. Onların iddialarına görə Sovetin müdaxiləsi olmasaymış Qafqaz ölkələrinin gələcəyi olmayacaqmış.¹ Yabancı ölkələrin imperialist istəkləri bu məqalələrdə geniş ölçüdə açıqlanmışdır.² Stalin iqtidarından öncə 1928 və 1929-cu ildə Sovet Ermənistanının tarixçisi Bqrat Buryanın kitabı yayıldı. Rusiyanın Ermənistanla ilgili niyətlərini ifşa edən tək kitab idi.³ Bunun dışında ehtiyatla dövlət arxivindən çıxarılan bilgilərin hamısının qarşısı alındı, yayılması əngəlləndi. Böyük ehtimalla bu bilgilər sovetlərin gerçək üzünü ifşa edəcək məzmunda olmuşdur.⁴ 1957-ci ildən sonra Sovet İttifaqının xarici siyasəti ilə bağlı sənədlərin yayımlanması bu dönəm tarixi olayların dərk edilməsi üçün yeni imkanlar yaratdı.⁵ Xarici yazarların bu haqdakı araşdırmaları çox müxtəsər şəkildə olmuşdur. Ayrıva Sovet tarixçiləri Qərb ölkələrinin tarixçilərini Qafqaz mövzusunda tərəfsiz olmamaqla suçlayırılar. Örnəyin sovet tarixçiləri ABŞ tarixçisi Riçard Paypz´ı suçlayırlar ki, nədən o Rusiyan etnoslarının sovetləri deyil, liberal partiyaları dəstəklədiklərini yazmış? Paypz iddia etmiş ki, bolşeviklərin Qazanda və Bakıda təsirləri yox səviyəsində imiş.⁶ Riçard Kankevist´i məhkum edirlər ki, o Sovet tarixini təhrif etmiş. Ona görə bolşevik partiyasının milli siyasətini müdafiə edənlər xalqların milli mənafeləri yerinə partiyanın mənafeyini üstün bilmişlər.⁷ Mari Matusiyanı da məhkum edirlər. Çünkü Mari Matusiyan yazmış ki, Qafqazlarda etnik təmayüllər sinfi və ideoloji təmayüllərdən üstün olmuşdur. Bu etnosların həyatda qalma instinktləri var idi. Buna görə də onların milli kimliklərini tanıyan rejimlərlə əməkdaşlıq etməyə hazır idilər.⁸ Bu yazarların görüşləri ilə sovet tarixçilərinin görüşləri tamamən fərqli olmuşdur. Sovet tarixçiləri kommunist inqilabın bucağından bütün olaylara baxmışlar.

Bu arada xarici ölkələrdə də Qafqaz tarixi ilə bağlı bəzi kitablar nəşr edilmişdir. Bu kitabların yazarları özləri də Qafqaz hadisələrinin iştirakçıları olmuşlar. Qafqaz ölkələri müstəqilliklərini əldə etdiklərində bu yazarlar da bir şəkildə bu ölkələrin siyasi işlərində aktiv olmuşlar. Firuz Kazımzadə, Avalov (Avalaşvili), Nevi Jurdaniya, Ruben Terminasiyan, Serj vratsiyan kimi yazarların adını çəkmək olar. Siyasi mühacirlər olaraq bu yazarlar hadisəyə ancaq tənqidi yanaşsalar da, ancaq bəzi gerçəkləri onların əsərlərindən öyrənmək mümkündür. ABŞ vətəndaşı olan erməni tarixçi Riçard Havansiyan bu haqda böyük bir kitab yazmış. Bu kitab Ermənistan müstəqilliyinin ilk illərini ayrıntılı şəkildə izah etmiş. Azərbaycan və gürcüstan müstəqilliyinə də cüzi olaraq işarə etmişdir. Bir halda ki, bu üç Qafqaz ölkələrinin talehi bir-birnə sıxca bağlı olmuşdur. Bu kitab, sadəcə istifadə etdiyi bolca qaynaqlar baxıımından çox önəmlidir.⁹

Türklərin tarix yazarlığı da fərqlidir. Bəzi hadisələrlə bağlı səssiz qalmışlar. Ancaq bəzi hadisələrlə bağlı maraqlı bilgilər vermişlər. Özəlliklə Mustafa Kamal hərəkəti və Türkiyə-Rusiya münasibətləri ilə bağlı ayrıntılı araşdırmalar etmişlər. Bu doğrultuda Kazım Qarabəkirin savaş zamanı yazdığı xatirələri¹⁰ və Əli Fuad Paşanın¹¹ yazdıqları çox önəmlidir.

Fransa xarici işlər nazirliyi də bu mövzuyla ilgili arxivini araşdırmaçılara açımışdır. Olayların aydınlığa qovuşması üçün ordakı bilgilər də çox önəmlidir. Bu sənədlərin içində ən önəmli olanlar 1917-1923-cü illər arasında Fransa hərbi missionerlərinin o zaman xarici işlər nazirliklərinə yazdıqları məktublar və onların qələmə aldıqları xatirələridir. Əlbəttə bu məktublara və xatirələrə də ehtiyatla və tənqidi yanaşmaq lazımdır.

Bunlardan başqa Parisin siyasi elmlər məktəbinin nantr adlı uluslar arası sənədlər kitabxanasında da önəmli sənədlər əldə etdik. Sosial Elmlər Akademiyasının Rusiya bölümündə də önəmli sənədlər mövcuddur. Bu haqda bizə yardımçı olan hər kəsə təşəkkür edirik. Bu kitabın hazırlanması bir neçə il vaxtımızı almışdır. 1917-1923-cü illər arası Qafqaz tarixi çox qısa olsa da, ancaq böyük hadisələrlə iç-içədir. Bu dönəm Qafqaz tarixinin aydınlanması üçün bu kitabın təsirli olacağını ümid edirik.


Giriş
Qafqaz çox əski bir yurddur. Xəzər dənizi ilə Qaradəniz arasında yerləşən Qafqaz bir yandan Rusiya, bir yandan Türkiyə, bir yandan da İrana bağlanır. Əski millətlər Qafqazı tanıyırmışlar. Çünkü Nuh gəmisi də Ağrı dağında^* quruluğa oturmuşdu. Promete də Qafqaz dağında zəncirlənmişdi. Zərdüşt də Qafqazın güney doğusunda, əbədi odlar yurdu adlanan Azərbaycanda yaşamışdı. Ərəblər Qafqazı “Cəbəl-ül əlsənə”, yəni dillərin dağı adlandırmışlar. Çünkü Qafqaz gerçəkdən də dünya dillərinin muzeyi pozisiyasındadır. Çox da böyük olmayan bu məkanda bir-birinə qarışmadan onlarca dil danışılmaqdadır. Bu, Qafqazın iqlimindən asılı olan bir durumdur. Ancaq çoxlu etnoslar içində əsasən üç qövm daha çox cəmiyətə sahib olmuşdur. Bu üç qövm 20-ci əsrdə siyasi önəm daşıdılar: Gürcülər, ermənilər və Azərbaycan türkləri. Bu üç etnosdan, yalnız gürcülər tam olaraq qafqazlı sayılmaqdadır. Ermənilər həm Qafqazda, həm də Qafqazın xaricində yaşamışlar. Qafqaz tarix boyu fatehlərin yolunun üstəndə yerləşən məkan olmuşdu. Bu üzdən Qafqazın bir parçası olan Ermənistan da hər zaman savaş meydanı olmuşdu. Rusiya və Türkiyə Ermənistanı öz aralarında paylaşmışdılar. Ermənilərdən önəmli bir qismi dünyanın müxtəlif yerlərinə, o cümlədən Amerikaya, Hindistana, İtaliyaya, Polşaya və Misirə mühacirət etmişlər. Ancaq iki qonşu ölkədə də erməni mühacirlər olmuşdu. Gürcüstanın başkəndi Tiflisdə əksəriyəti ermənilər təşik edərdi. Don kənarındakı Don şəhərində, Bakıda, Təbrizdə, İsfahanda, İstanbulda və Hələbdə erməni məhəllələri olmuşdur. Azərbaycan türkləri Qafqazın ən böyük etnosunu təşkil etməkdədir. Ancaq onlar da ermənilər kimi bölünmüşlər. On milyondan artıq İran Azərbaycanında yaşamaqdadır.