Serj Afanasiyan Tərcümə: Güntay Gəncalp (Cavanşir) Ermənistan Azərbaycan

Tarixi keçmiş
Öz uzun keçmişi ilə Qafqaz, sadəcə bir neçə yüz il nisbi barış görmüşdür. Tarixin dəyişik dönəmlərində Qafqaz müxtəlif qövmlərin və imperatorluqların savaş meydanı olmuşdur. Hz. İsadan yüzillər öncə əhəmənilər (həxamənşilər) Qafqaza saldırdılar. İndi Azərbaycan olaraq adlanan əski Midiya torpaqlarını Kir (Koroş) işğal etdi. Başqa ölkələri də işğal edərək Əhəməni imperiyasını təsis etdi. Midiyalılar tərəfindən idarə olan Ermənistan bir Əhəməni satrabına dönüşdü. Qafqazın qalan bölgələri də bu şəkildə öz həyatına davam etməyə başladı. Əhəməni dövlətinin miladdan öncə dördüncü əsrdə makidoniyalı İskəndər tərəfindən işğal edilib devrilməsi Qafqazda bir yenilik oluşdurmadı. Bu bölgə yenə də başqa qövmlərin əlində qaldı. İskəndərin ölümündən sonra azərbaycanlı satrab özünü müstəqil elan etdib yeni bir sülalə qurdu və miladdan öncə 211-ci ilə qədər varlığını sürdürdü. İran-Roma savaşlar devri başladı. Bu savaşlarda Ermənistan əldən ələ keçirdi. Bu səbəbdən də hər iki tərəfdən zərər görürdü. Xristianlıq çox tez Qafqaza daxil oldu. Miladdan sonra beşinci əsrdə xristianlıq ermənilərin rəsmi dini oldu. Gürcüstan da bu dönəmdə xristianlığı rəsmi din olaraq qəbul etdi. Ermənistanın və Gürcüstanın xristian olması bu iki ölkənin münasibətlərini Sasani dövləti ilə daha da çətinləşdirdi. Sasani şahları xristianlığı Ermənistanda və Gürcüstanda yox etmək istəyirdilər. Ancaq başara bilmədilər.

640-ci ildə Qafqaz ərəblərin saldırısına uğrayıb işğal edildi. Qafqazın bir çox bölümü islamiyəti qəbul etdi. Hətta Gürcülər də İslamı qəbul etdilər. Ancaq İkinci Deyvid (1099-1125) yenidən xristianlığı bərqərar etdi.

10-11-ci əsrlərdən başlayaraq türk-moğol xalqları Orta Doğuya gəlməyə başladılar. Onlar Orta Doğuda və Qafqazın doğusunda yerləşdilər. Türk ünsürü İran mədəniyətinin təsiri ilə ortadan qalxdı. Ancaq 1236-cı ildə moğollar Qafqazı tam olaraq işğal etdilər. Türk axınları bu yolla Qafqaza da başladı. 14-cü əsrin sonlarına doğru Əmir Teymurun saldırıları gerçəkləşdi. 15-ci əsrdə gürcüstan öz müstəqilliyini əldə edə bildi. Bu dönəmlərdə Ermənistan müstəqil dövlət olma imkanına sahib deyildi.

Osmanlı imperiyasının genişləməsi və Səfəvi dövlətinin qurulması Qafqaz üçün yeni təhdid təşkil edirdi. Əskidən olduğu kimi yenə də iki dövlət Qafqaza sahib olmaq üçün savaşırdılar. Bu dövlətlərdən biri Səfəvi idi. Səfəvi dövləti Sasanilərdən 900 il sonra ortaya çıxmış və İranın bütünlüyünü bərqərar etmişdi. İkinci dövlət isə, Şərqi Roma imperiyasının və Bizansın canişini olan Osmanlı idi. Bu arada Qafqazda türk ünsürü sürətlə artmağa başlamışdı. Səlcuqlar, moğollar və osmanlılar sıralamasıyla Qafqaza öz təsirlərini buraxmışdılar. 15-ci əsrdə Azərbaycan artıq əhalisi türklərdən ibarət olan ölkəyə dönüşmüşdü. Səfəvi dövlətinin qurulması ilə şiələşən Azərbaycan daha çox İran mədəniyətinə bağlı oldu.

İran və Osmanlı Türkiyəsi bitməyən savaşlarla məşğul ikən yeni bir millət tarix səhnəsinə girdi. 1492-ci ildə gürcü xanlarından biri olan Kaxti şah Güney qonşuları qarşısında Rusiyadan yardım istədi. Bu zaman Rusiya hələ bölgəyə girə biləcək gücdə deyildi. 200 ildən sonra Rusiyanın Qafqaza girməsi mümkün olacaqdı. 18-ci əsrin əvvəllərində Səfəvi dövləti çökməyə doğru gedirdi. Əfqanlar İranı işğal etmişdilər. Bu boşluqdan istifadə edən Böyük Pyotr Qafqaza girdi. 1724-cü ildə Osmanlı ilə bir müqavilə imzaladı və Dərbəndi, Bakını, Gilan əyalətlərini, Mazəndəranı və Gürganı öz kontroluna keçirdi. Digər tərəfdən də Gürcüstan Osmanlıya tabe olan bir ölkəyə dönüşdü.

Səfəvilərdən sonra yeni bir dövlət quran Nadir Şah, adı keçən bölgələri Rusiyanın işğalından azad etdi. Nadir Şah Baqratilər sülaləsini də Gürcüstanda iqtidara gətirdi. Ancaq artıq İranda qurulan dövlətlər Qafqaza sahib çıxa biləcək gücdə deyildilər. 1747-ci ildə Nadir Şah öldürüldükdən sonra Gürcüstan hakimi İrakli diqqətini Rusiya ilə işbirliyinə yönəltdi. Osmanlı qarşısında Rusiyadan yardım dilədi. 1783-cü il Giyorgifsk adlı Gürcüstan-Rusiya anlaşması ilə Gürcüstan özünü İkinci Katerinanın vassalı kimi qəbul etdi.

1795-ci ildə Qacar Şah Qafqaza girib Gürcüstanı işğal etdiyində Rusiya Gürcüstana yardım edə bilmədi. Qacar Şah Gürcüstanı işğal etdikdən sonra böyük qətllər törətdi. İraklinin ölümündən sonra gürcü aristokratları bir daha Rusiyadan yardım istədilər. Rusiyanın yardımı ilə Gürcüstanın daxili istiqlalını tanındı və onun kilsəsinə iqtidar haqqı verildi. Ancaq 1801-ci ildə Birinci Povl bu müqaviləyə əhəmiyət vermədi və Gürcüstan Rusiyanın bir əyalətinə dönüşdü.

Rusiyanın bu davranışı Qacar və Rusiya arasında uzun sürən savaşlara səbəb oldu. 19-cu əsrdən başlayaraq Rusiya Güneyə doğru işğalçı siyasətini gücləndirdi. Qacar dövlətini yenərək Qarabağı, Şirvanı və Talışı ələ keçirdi. Bu məğlubiyətlər üzündən Qacar dövləti Gürcüstandan tam olaraq vaz keçdi. Beləliklə Qafqaz müsəlman xanlıqları İrandan ayrılıb və geniş Rusiya imperiyasından asılı duruma gəldilər.

1826-cı ildə Qacar-Rusiya arasında yeni savaş başladı. General Yermilovu bir neçə kərə Şahzadə Abbas Mirzə məğlub etdi. Bu üzdən də Rusiya Yermilovu uzaqlaşdırıb Paskeviçi Qafqaz ordusunun başına gətirdi. Paskeviç İrəvanı, Naxcıvanı işğal edib və İranı bu əraziləri Rusiyaya buraxmağa zorladı. Ayrıca, İranda yaşayan xristinalar üçün də haqlar tanındı. İran-Rusiya arasında yenı sınır Araz çayı olaraq müəyyən edildi. Eyni ildə Paskeviç Osmanlını da məğlub etdi. 1829-cu il müqaviləsi Osmanlının kontrolunda olan erməninişin bölgələr Rusiyanın istilasına keçdi. Artıq Gürcüstan və Ermənistanın böyük bir bölümü və Azərbaycanın üçdə biri Rusiyanın işğalında idi.

Bu əraziləri işğal etmək Rusiya üçün asan olsa da, ancaq əldə saxlaması çətin idi. Əksəriyətini müsəlmanlar təşkil edən Qafqaz, Rusiyanın istilasını qəbul etmirdi. 1830-cu ildən sonra Qafqaz müsəlmanları ilə Rusiya arasında savaşlar başlamışdı. Şeyx Şamil rəhbərliyi altında ruslara qarşı ciddi savaş və dirəniş başlamışdı. Bu savaş və dirəniş 34 il davam etdi. Ancaq sonunda ruslar bu dirənişi qırdılar. Bir çox əşirələri qətl edib və kəndləri yaxdılar.

1864-cü ildə Qafqaz sakinləşdi. Ancaq 13 il sonra Türkiyə və Rusiya arasında yeni savaşlar başladı. Bu savaşda türklər yenildi və “San Stefano” və “Berlin” müqavilələri bağlandı. Bu müqaviləyə görə Qars, Ardhan və Batumi Rusiyaya buraxıldı. Artıq bütün Gürcüstan Rusiya idarəsinə keçmişdi. Ancaq Ermənistan və Azərbaycan, Gürcüstan kimi bir imperiyanın çatısı altında birləşməmişdi. Ermənistanın bir bölümü Türkiyə və Azərbaycanın böyük qismi isə, İranda qalmışdı. Ermənistan və Azərbaycan üçün bu durum hələ də davam etməkdədir.

Rusiyanın Qafqazı ələ keçirməsi böyük dəyişikliklərə yol açdı. Ancaq Qafqaz əhalisinin böyük qismi heç bir zaman Rusiyanın istilası ilə razılaşmadı. Sadəcə müsəlman qafqazlılar deyil, xristian qafqazlılar da Rusiyanın istilasını artıq qəbul etmək istəmirdilər. Fərqli etnik durum, məzhəb və din fərqliliyi Qafqazı Rusiya imperiyası içində mərkəzdən uzaqlaşdıran amillər idi. 1917-ci ildə inqilab olduğunda öz istiqlalları üçün Rusiya ilə savaş nəsillər hələ həyatda idilər.