Sumqayıt Dövlət Universitetinin fiologiya faküLTƏsi azərbaycan dili və

Sumqayıt Dövlət Universitetinin

FIOLOGIYA FAKÜLTƏSI AZƏRBAYCAN DILI VƏ

ONUN TƏDRISI KAFDERASI

Fakültə: İqtisadiyyat və İdarəetmə
İxtisas: Biznesin İdarə Edilməsi
Qrup: 762
Tələbə:Elmira Quliyeva
Elmi Rəhbəri:Məmmədova Aybəniz
Kafedra Müdiri:Eminli Böyükxanım

2023

Movzu: HEYDƏR ƏLIYEV VƏ AZƏRBAYCAN DILI

Azərbaycan dilinin müstəqil dövlət dili statusuna yüksələn yolculuğu tarix boyunca müxtəlif dövrlərdə yaşanan dəyişikliklər və çətinliklərlə qarşılaşmışdır. Ancaq bu sürecin əsaslı dönüm nöqtəsi, xalqın ümummilli lideri Heydər Əliyevin 1969-cu ildə hakimiyyətə gəlməsi ilə başlayıb. Heydər əliyevin liderliyi ilə dilin milli özünəqayıdış və azadlıq ruhu güclənərək dövlət dili statusunu

qaytarmağa nail olmuşdur.


Heydər Əliyevin Dil Siyasətinin Rolu
Heydər Əliyev, Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi mərkəzi statusunu qaytarmaq üçün 1969-cu ildə hakimiyyətə gəldiyindən etibarən müstəsna bir liderlik nümayiş etmişdir. Onun dönəmində dil, xüsusilə 70-80-ci illərdə, əsaslı inkişaf və dəyişikliklər yaşamış, bu dövrdə dil siyasətinin qurulması və tətbiqi üçün əsaslar qoyulmuşdur. Heydər Əliyev, dilin mənəvi və milli əhəmiyyətini vurğulayaraq, dilin milli özünəqayıdış, özünüdərk və azadlıq ruhunu gücləndirməkdə necə əhəmiyyətli bir rola sahib olduğunu vurğulamışdır. Onun
təşəbbüsü ilə dilin qorunması və inkişafı, xüsusilə dövrün siyasi və ideoloji mərkəzinin tərkibində böyük nailiyyətlər əldə etmişdir.

Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə 1995-ci il oktyabrın 31-də Konstitusiyanın dövlət dili haqqında maddəsinin təsdiq edilməsi və dilin qanuni statusuna qaytarılması, onun dil siyasətinin qanuni zəminə əsaslanan bir nailiyyət olmuşdur. Bu, Azərbaycan dilinin saflığını və mühafizəsini təmin etmək, onun dövlət dili kimi mövqeyini gücləndirmək üçün atılmış möhkəm bir addımdır.

Respublikamızın çoxminli təhsil işçiləri "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında" qanundan, eləcə də ümummilli liderimiz Heydər əliyevin dil siyasəti ilə bağlı imzaladığı silsilə fərmanlardan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsində, ulu öndərin dövlət dili ilə əlaqədar verdiyi müdrik göstərişlərin, irəli sürdüyü müddəa və ideyaların gerçəkləşməsində yaxından iştirak edirlər. ölkəmizdə hər il "Ana dili" günü təntənəli surətdə qeyd edilir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanının tələbləri baxımından ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi vəziyyəti və onun yaxşılaşdırılması tədbirləri barədə Respublika Təhsil Nazirliyinin 2002-ci ilin 11 iyul tarixli, 70 nömrəli kollegiya qərarında göstərilir ki, ümumtəhsil məktəbi şagirdlərinin əsl vətəndaş kimi yetişdirilməsində, onlara milli mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərin aşılanmasında, milli mənliyinin dərk edilməsində Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənlərinin əhəmiyyəti böyükdür.

Tarix göstərir ki, Azərbaycan dili müxtəlif dövrlərdə rəsmən dövlət dili kimi elan edilib bir müddət fəaliyyət göstərsə də, dövlət dili statusu uzun sürə bilməmişdir. Yalnız xalqımızın ümummilli lideri Heydər Əliyev 1969-cu ildə hakimiyyətə gəldikdən sonra milli dilimizin xilaskarı kimi tarixə öz əbədi imzasını qoydu. Tam qətiyyətlə demək olar ki, ulu öndər Heydər Əliyevin keçən əsrin 70-80-ci illərində yeritdiyi fəal və ardıcıl dil siyasəti Azərbaycanda milli özünəqayıdış, milli özünüdərk və milli azadlıq ruhunu yüksəltdi.

Ölkə rəhbərinin təşəbbüsü və fəal iştirakı ilə 1995-ci il oktyabrın 31-də Konstitusiyanın dövlət dili haqqında maddəsi ilə bağlı keçirilən gərgin və tam demokratik müzakirələr nəticəsində Azərbaycan dilinin qanuni haqqı özünə qaytarıldı. Həmin il noyabrın 12-də qəbul olunan Konstitusiyada Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili kimi təsbit (21-ci maddə) olundu.

Azərbaycan Prezidentinin imzaladığı "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" 18 iyun 2001-ci il tarixli, 506 saylı fərman, "Azərbaycan Respublikası Dövlət Dil Komissiyasının tərkibinin təsdiq edilməsi haqqında" 4 iyul 2001-ci il tarixli, 76 nömrəli sərəncam, "Azərbaycan əlifbası və Azərbaycan dili gününün təsis edilməsi haqqında" 9 avqust 2001-ci il tarixli, 552 nömrəli sərəncam və nəhayət, 2003-cü il yanvarın 2-də qüvvəyə minmiş "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında" qanun ölkəmizdə dil siyasəti və dil quruculuğunun mükəmməl konsepsiyasını, onun uzunmüddətli strategiyasını və aydın proqramını verən tarixi qanunvericilik aktlarıdır. Bu sənədlərin hazırlanmasında böyük tarixi şəxsiyyət Heydər Əliyevin yüksək intellekti, zəngin dövlətçilik təcrübəsi, yenilməz məntiqi, vətəndaşlıq qeyrəti, ana dilinə misilsiz məhəbbəti mühüm rol oynayıb.

Respublikamızın çoxminli təhsil işçiləri "Azərbaycan Respublikasının dövlət dili haqqında" qanundan, eləcə də ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin dil siyasəti ilə bağlı imzaladığı silsilə fərmanlardan irəli gələn vəzifələrin yerinə yetirilməsində, ulu öndərin dövlət dili ilə əlaqədar verdiyi müdrik göstərişlərin, irəli sürdüyü müddəa və ideyaların gerçəkləşməsində yaxından iştirak edirlər. ölkəmizdə hər il "Ana dili" günü təntənəli surətdə qeyd edilir.

Azərbaycan dilinin dövlət dili statusuna yüksəlməsi yolunda möhtərəm Heydər Əliyevin başladığı müqəddəs milli mücadilənin tarixi bir qərinədən çox davam etmişdir. Milli tariximizə Heydər Əliyev epoxası kimi daxil olmuş 1969-2003-cü illərdə Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı yalnız rəsmi sənədlərdə deyil, sözün həqiqi mənasında, gündəlik həyatda, təcrübədə ümumişlək dilə, dövlət dilinə çevrilməsi, beynəlxalq münasibətlər sisteminə, dünya diplomatiyasına yol tapması, beynəlxalq aləmin çox mötəbər məclislərinin kürsülərindən eşidilməsi ulu öndərimizin ana dilimizin inkişafına, onun sosial-siyasi və mədəni həyatda layiqli yer tutmasına göstərdiyi qayğı və diqqətin, son dərəcə dəqiq, düşünülmüş və uzaqgörən dil siyasətinin nəticəsində mümkün olmuşdur.

Bu şərəfli tarixi yolun başlanğıcı hələ 1970-ci ildə BDU-nun 50 illik yubileyində o dövr üçün, kommunist rejimi üçün fövqəladə hadisə sayılan respublika rəhbərinin Azərbaycan dilində çıxışı ilə başlandı. Bu tarixi çıxış ziyalılara, bütün xalqa respublika rəhbərinin Azərbaycan dilinə qayğı və ehtiramı haqda bir xəbərdarlıq idi ki, bu proses sonralar milli özünüdərkdə müstəsna rol oynadı.

Az keçmədi ki, Azərbaycan dili nüfuzlu məclislərə, dövlət əhəmiyyətli tədbirlərə yol açdı, Heydər Əliyevin qayğısı sayəsində ali məktəblər üçün dördcildlik "Müasir Azərbaycan dili" dərsliyinə, "Azərbaycan dilinin dialektologiyasının əsasları" dərs vəsaitinə respublika Dövlət mükafatları verildi, təhsil müəssisələrində ana dilinin tədrisinə ayrılan saatların miqdarı artırıldı, Azərbaycan dili və ədəbiyyatı ixtisası üzrə ali məktəblərə qəbul planları əhəmiyyətli dərəcədə artırıldı.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" fərmanının tələbləri baxımından ümumtəhsil məktəblərində Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisi vəziyyəti və onun yaxşılaşdırılması tədbirləri barədə Respublika Təhsil Nazirliyinin 2002-ci ilin 11 iyul tarixli, 70 nömrəli kollegiya qərarında göstərilir ki, ümumtəhsil məktəbi şagirdlərinin əsl vətəndaş kimi yetişdirilməsində, onlara milli mənəvi və ümumbəşəri dəyərlərin aşılanmasında, milli mənliyinin dərk edilməsində Azərbaycan dili və ədəbiyyat fənlərinin əhəmiyyəti böyükdür. Azərbaycan dili ölkəmizin müstəqilliyə qədəm qoyması ilə dünyanın müxtəlif ölkələrində yaşayan milyonlarla azərbaycanlının milli birliyinin yaradılmasında və əlaqələrinin genişləndirilməsində müstəsna rol oynayır, soydaşlarımızın ünsiyyət silahına çevrilir.

Heydər Əliyevin Azərbaycana uzunmüddətli rəhbərliyinin ən sanballı göstəricisi azərbaycançılıq məfkurəsinin və milli ruhun hədsiz yüksəlişi, milli özünüdərkin keçmişin buxovlarından azad olunması, xalqın qan yaddaşının özünə qaytarılması kimi fundamental prinsiplər əsasında milli dövlətçilik arzularının və hisslərinin güclənməsinə, real siyasi amilə çevrilməsinə nail olunmasıdır.

Heydər Əliyev xalqın formalaşmasında, yaşamasında ana dilinin rolunu yüksək qiymətləndirmişdir: "Hər bir xalq öz dili ilə yaranır. Ancaq bu dili yaşatmaq, inkişaf etdirmək və dünya mədəniyyəti səviyyəsinə qaldırmaq xalqın qabaqcıl adamlarının, elm, bilik xadimlərinin fəaliyyəti nəticəsində mümkün olur".
Ulu öndər gənclərimizə məhz ana dili əsasında dünyanı dərk etməyi məsləhət görürdü. Azərbaycan gənclərinə xarici dilləri - ingilis, alman, fransız, çin və s. dilləri öyrənməklə, ilk növbədə, öz ana dilini daha mükəmməl bilməyi tövsiyə edirdi.
XX əsrin ikinci yarısında Azərbaycan dilinin hərtərəfli inkişafı, ümumişlək dilə, dövlət dilinə çevrilməsi, diplomatiya aləminə yol açması, dünyanın böyük dövlətlərinin və beynəlxalq təşkilatların kürsülərində səslənməsi bilavasitə Heydər Əliyevin adı ilə bağlıdır. Azərbaycan dilinin keşiyində durmaq Heydər Əliyevin həyat fəaliyyətinə çevrilmişdi.

Azərbaycan dilinin inkişafı, onun tətbiqi sahəsinin genişləndirilməsi və yabançı təsirlərdən qorunması, habelə bu dilin saflığı, təmizliyi istiqamətində Heydər Əliyevin yeritdiyi siyasət bu gün onun siyasi kursunun layiqli davamçısı möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Heydər Əliyevin dil siyasəti, onun dilimizin inkişafı yönündə göstərdiyi tarixi xidmətlər əsl məktəbdir və bu məktəbin təcrübəsindən zaman-zaman istifadə olunacaqdır.

Heydər Əliyev dövrü, Azərbaycan dilinin inkişafında və təkmilləşdirilməsində bir çox əhəmiyyətli addımların atıldığı bir dövrdür. Bu dönəm, dilin milli birliyin və dövlət identitetinin formalaşmasında əhəmiyyətli bir rola sahib olmuşdur.

Heydər Əliyev, Azərbaycan dilinin rəhbər rolu ilə əlaqədar çeşitli sahələrdə tədbirlər təşkil etmiş və dilin inkişafını dövlətin əsas prioritetlərindən biri kimi qəbul etmişdir. Dilin müasir standartlara uyğunlaşdırılması, dilin təhsil sahəsində daha effektiv şəkildə istifadə olunması məqsədi ilə təhsil müəssisələrinin proqramları təkmilləşdirilmiş, dilin əlillərin təhsilində daha aktiv şəkildə istifadəsi təmin edilmişdir.

Əliyev dövründə dilin inkişafına dair tədbirlər sadəcə təhsil sahəsində qalmayıb, ədəbiyyatın və mədəniyyətin inkişafına da nail olmağa nail olmuşdur. Dilin inkişafını dəstəkləmək üçün yazıçılar, şairlər və ədəbiyyat alimləri ilə sıx əməkdaşlıq edilmiş, onların sənət və fikir əməlliyyatlarına dəstək verilmişdir.

Əliyev dövründə dilin beynəlxalq əlaqələr sahəsində təbliğinə diqqət çəkilməsi də bir diğer əhəmiyyətli addımdır. Dilin beynəlxalq arenada daha geniş yayılması üçün müstəqil dövlətlərin diplomatik münasibətlərində, beynəlxalq tədbirlərdə və təşkilatlarda dilin aktiv istifadəsinin təmin edilməsi sahəsində strateqiyalar təyin edilmişdir.

Heydər Əliyev, dilin Azərbaycanın identitetinin əsassız bir hissəsi olduğunu vurğulayaraq dilin inkişafına olan diqqətini və məsuliyyətini qeyd etmişdir. Dilin və ədəbiyyatın dövlət tərəfindən dəstəklənməsi, milli birliyin qorunması və dövlət identitetinin möhkəmləndirilməsi üçün Heydər Əliyev dövründə atılan addımlar, Azərbaycan dilinin güclü və inkişaf etmiş bir dil olaraq qalmasını təmin etmişdir.

Heydər Əliyev dövründə dilin təkmilləşdirilməsi üçün aparılan tədbirlərdən biri, təhsil müəssisələrinin proqramlarının yenidən baxılması və modern standartlara uyğunlaşdırılması olmuşdur. Bu, tələbələrin daha yüksək dil bacarığı ilə təhsil almasını təmin etmək məqsədilə aparılmış bir addımdır.

Əliyev dövründə dilin təkmilləşdirilməsi üçün bir başqa strateji, dilin əlillər tərəfindən də rahatlıqla istifadə edilə bilinməsi üçün tədbirlərin həyata keçirilməsi olmuşdur. Bu çərçivədə, işarə dilində təhsil proqramlarının tərtib olunması, əlillərin təhsil müəssisələrinə rahatlıqla girişini təmin etmək üçün infrastruktur tədbirlərinin görülməsi və əlillər üçün təhsil materiallarının hazırlanması kimi addımlar atılmışdır.

Dilin inkişafına dair Heydər Əliyev dövründə aparılan proqramlar arasında ədəbiyyatın və mədəniyyətin inkişafını dəstəkləmək məqsədilə yazarlar, şairlər və ədəbiyyat alimləri ilə əməkdaşlığa dair tədbirlər də yer alırdı. Bu, dilin zənginləşdirilməsi və ədəbiyyatın inkişafının təmin edilməsi üçün əhəmiyyətli bir addım olmuşdur.