Səslər haqqında. Musiqili səslərin fiziki xususiyyətləri

Not yazısında xanə — iki xanə xüsusiyyətinin arasında bağlanmış notların və fasilələrin məcmusudur — not qamətində vertikal xətlər.
Xanə miqdarla və onun metr vahidlərinin tipiylə təyin edilir — paylar — ölçüylə ifadə edilənlər. Not yazısında ölçü musiqi əsərinin başlanğıcında açardan sonra göstərilir (və ya dəyişən xanə), şərti, adi kəsr şəklində (məsələn, «3/2», «2/4», «6/8», «4/4» və s.) və ya onun şərti işarəsi (C 4/4 ekvivalentdir, 2/2 ekvivalentdir). Surətdə payların miqdarı göstərilir, məxrəcdə isə — onların nisbi uzunluğu. Not yazısında xanələr bir-birindən vertikal xüsusiyyətlə not qaməti eninə ayrılmışdır, hansı ki, xanə xüsusiyyəti adlanır. Takt xüsusiyyəti güclü paydan əvvəl qoyulur.
Yarımxanə.Əgər əsər zəif paydan başlanırsa, onda başlanğıcda natamam xanə yaranır, hansı ki, yarımxanə adlanır. Çox zaman yarımxanə xanənin yarısını ötmür. Yarımxanə əsərin ortasında və onun istənilən hissəsindən əvvəl yarana bilər. Ənənə üzrə, yarımxanədən başlanan əsərlər yarımxanəyə əlavə edilən natamam xanə ilə qurtarırlar. Hətta tamamlanma üçün not materialı qalmırsa, yarımxanə fasilələrlə tez-tez yazılıb qurtarır.
Son xanə xüsusiyyəti: Bəzən və əsərin sonuna yaxın, ikiqat xanə xüsusiyyəti qoyulur. İkiqat xanə ilə qalın xətt (son xanə xüsusiyyəti) əsərin sonunu ifadə edir.

53. 
    İbtidai siniflərdə musiqi nəzəriyyəsi və not savadı üzrə biliklərin verilməsi
    

Musiqi əsərinin aydın və dəqiq yazılış qaydası keçmiş əsrlərdən gərgin axtarışlara məruz qalmışdır. Musiqi melodiyasının yazılış mürəkkəbliyi səsin 2 əsas xüsusiyyəti olan yüksəkliyin və səslənmə müddətinin bir işarə vasitəsilə göstərilməsində idi. XI əsrdən başlayaraq məşhur İtalyan musiqi nəzəriyyəçisi Qvido de Aresto səslərin hecavi adlarından başqa 4 paralel üfüqi səs sistemini kəşf etmişdir. Həmin xətlərdən hər biri öz növbəsində musiqi səsinin dəqiq yüksəkliyini bildirirdi. Səslərin ucalığı və səslənmə ölçüsü işarələrlə işlənirdi. XIV əsrdən başlayaraq həmin 4 xəttə V xətt əlavə olundu. Beləliklə, musiqinin dəqiq yazılış sistemi yaradıldı.

Do – Dominus – Yaradan
Re – Rerum – Maddə
Mi – Mirakulum – Möcüzə
Fa – Familias Planitarium – Planetlər ailəsi (sistemi)
Sol – Solis – Günəş
Lya – Laktevia – Saman yolu (Süd yolu), Kəhkəşan
Si – Sidarey – Göylər
Üfüqi halda çəkilmiş 5 paralel xətt musiqidə 5 əsas not xətti adlanır. Xətlər aşağıdan yuxarı istiqamətdə sayılır.
Həmin xətlərin üzərində, 2 xəttin arasında, I xəttin altında, V xəttin üstündə dairə - oval şəkilli xüsusi işarələr yazılır ki, buna not deyilir 
Not yazısında 5 əsas xətdən başqa əlavə qısa xətlərdən də istifadə olunur ki, buna əlavə xətlər deyilir. Əlavə xətlər (qırıq xətlər) not sətrinin (əsas xətlərin) ya üstündə, ya da altında yazılaraq daha zil və daha bəm səslərin yerlərini göstərir.

54.