Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
•v r r r & O M Z X **"
261 ---------— teskari (qabul qiluvchining tahriri) aloqalar majmuyi; 2) insonlar o'rtasidagi o'zaro aloqa shakli va vositalari majmuyi. MARKETING KONSEPSIYASI - l ) bozor munosabati sharoitlarida faoliyat ko'rsatayotgan firma, tashkilot yoki shaxsning ish yuritish, tadbirkorlikni tashkil etish falsafasi; 2) korxonaning yakuniy maqsadi - daromad olish va iste’molchilar ehtiyojini qondirish uchun foydalaniluvchi marketing faoliyatining asosiy vositalari, qoidavag'oyalari tizimi. Atrofdagi aniq hoIatga,bozormunosabatlari rivojlanish darajasiga qarab ananaviy, ishlab chiqarish, savdo, tovar, ijtimoiy va servis konsepsiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin. MARKETING MAJMUASI - marketing retsepti, undan foydalanish korxonaga maqsadli bozorlar ehtiyojlarini qondirish va atrof-muhitdagi o'zgarishlarga moslashishda eng yaxshi ko'rsatkichlarga erishishga imkon beradi. Eng sodda marketing retsepti tovar, narx, savdo va kommunikatsiya siyosati sohasida (4P: Product, Price, Plase, Promotion) muvofiqlashtirilgan chora-tadbirlar o'tkazishni talab qiladi. t MARKETING MODELLARI - l) foyda olish yoki uni o'stirish maqsadida tovar va xizmatlarga talabni yaratish va takror ishlab chiqarish bo'yicha o'zaro aloqalar jarayonida marketing tizimi subyektlari xulq-atvorini ko'rsatish, sifat va sonlar jihatidan aks ettirish shakli; 2) marketing tizimini loyihalashtirish, rejalashtirish, tashkil etish, faoliyat ko'rsatish va rivojlanishda marketing muhiti hamda subyektlarining funksional, sabab-oqibat va resurs aloqalarini ifodalovchi va aks ettiruvchi (imitasiya, regressiya, korrelyasiya va h.k.) modellar majmuyi; 3) marketing-miks yoki uning tarkibiy qismlari modellari (tovar siyosati modeli, narx hosil bo'lish modeli, reklama modeli va h.k.). MARKETING NAZORATI - strategik va marketing rejalarining bajarilish natijalarini o'lchash, tahlil qilish va ularga zaruriy o'zgartirishlar kiritish jarayoni. MARKETINGNING O 'ZA R O ALOQALARI - l ) xizmat ko'rsatish tadbirkorligining tovar hayotiylik davrining har bir bosqichida barcha bozor subyektlari bilan aloqalarni rejalashtirish, tashkil etish va boshqarish jarayonida barcha faoliyat turlari va resurslarni qamrab olishga yo'naltirilgan istiqbolli konsepsiya. Mijoz bilan uzoq muddatli o'zaro munosabatlarga va bitimda ishtirok etuvchi tomonlar maqsadlarini qondirishga yo'naltirilgan konsepsiya; 2) bajarish mas’uliyatini taqsimlash va kengaytirish tamoyillari bo'yicha marketingni tashkil etish usuli. 262 MARKETING OPERATSIYALARI TADQIQOTI - l ) marketing qarorlarini ishlab chiqish va qabul qilish tizimida foydalaniluvchi usullar (matematik dasturlashtirish, o'yinlar nazariyasi, qarorlar nazariyasi, tasvirlarni tanib olish nazariyasi va hokazo) yig'indisi; 2) boshqa usullar yordamida bundan ham yomon javob beriladigan amaliy savollarga yomon javob berish san’ati. MARKETING PRINSIPLARI (TAMOYILLARI) - bozorni bilish, bozorga moslashish va bozorga ta’sir o'tkazish. MARKETING QARORI - l) istemolchilarning tovar va xizmatlarga talabini barqaror shakllantirish, rivojlantirish va qondirish uchun zarur bo'Igan marketing tadbiri yoki tadbirlari majmuyi, variantlar ichidagi tanlash, javob; 2) firma, tovar va xizmatlarning raqobatchilik ustunligini saqlab qolish yoki yaxshilash uchun marketing tizimi subyekt va obyektlariga maqsadli yo'naltirilgan ta sir ko'rsatish. MARKETING QARORI QABUL QILISHNING SAMARADORLIGI - l) marketing vazifasinibajarishningko'rib chiqilayotgan (kutilayotgan) ko'plab variantlari orasidan tanlab olishda iqtisodiy tavakkalchilik narxining natijasi, foydalilik ko'rsatkichi; 2) marketing vazifasini bajarishning tanlab olingan variantining iqtisodiy samara keltirish qobiliyati. MARKETING REJASI - belgilangan marketing maqsadlariga erishishda yordam berishi kutilayotgan chora-tadbirlarning ketma-ketlikda detalli ravishda ifodalanishi. MARKETING SALOHIYATI - l ) korxona salohiyatining ajralmas qismi; 2) tovar, narx, kommunikatsiya va savdo siyosati, talabni o'rganish sohasida samarali marketing tadbirlarini rejalashtirish va o'tkazish hisobiga marketing tizimining doimiy raqobatbardoshligi, tovar va xizmatlarning bozordagi iqtisodiy va ijtimoiy konyunkturasini ta'minlash qobiliyatlari majmuyi. MARKETING STRATEGIYASI - iste’molchilami jalb etish, ularning ehtiyojini qondirish va o'z maqsadiga erishish uchun marketing kompleksini qo'llash tartibi. MARKETING STRATEGIYASINI ISHLAB CHIQISH - maqbul topilgan tovar g'oyasi asosida dastlabki marketing strategiyasini yaratish. MARKETING TADQIQOTI - firma oldida turgan marketing vaziyati bilan bog'liq hamda to'plash, tahlil qilish va natijalar hisobotini tuzish uchun zarur bo'Igan ma’lumotlar doirasini tizimli ravishda aniqlash. MARKETING TADQIQOTI DIZAYNI - l ) marketing tadqiqoti jarayoni va modelini loyihalashtirish va tuzish; tadqiqotni o'tkazish, marketing 263 axborotlarini izlab topish uchun ratsional rejalami ishlab chiqish. Qo'lda yoki axborot texnologiyalari yordamida amalga oshirilishi mumkin; 2) marketing tadqiqoti subyektlari xulq-atvorining o'zgarish holatlarini o'rganish va bashorat qilish bo'yicha ijodiy jarayon. MARKETING TAD QIQOTL ARI - moddiy boyliklar va xizmatlar muomalasi sohasida qarorlar qabul qilish hamda ularni nazorat qilish jarayonlarini takomillashtirish maqsadida muntazam ravishda muammolarni tahlil etish, asosiy qoidalarni yaratish va ma’lumotlarni jamg'arish. MARKETING TAFTISHI - korxonaning marketing doirasini atroflicha, sistemali, xohs va muntazam tadqiq etish. MARKETING TAKTIKASI - strategik maqsadlarga erishish uchun marketingning aniq yo'naltirilgan amaliyoti. MARKETING TIZIM I - bozor muhitining mustaqil, foyda olish maqsadida tovar va xizmatlarga talabni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha o'zaro uzluksiz aloqada bo'luvchi ijtimoiy-iqtisodiy elementlar majmuyi. Marketing tizimi o'z ichiga quyidagilarni oladi: ishlab chiqaruvchi firma, ta’minotchi firma, raqobatchi firma, vositachi firma, iste’molchi (bozor). MARKETING TIZIMINI AXBOROT BILAN TA’MINLASH - l) marketing hujjatlarini rasmiylashtirish usullari va vositalari majmuasi, marketing tizimining holati va xulq-atvori to'g'risidagi ma’lumotlarni izlab topish, kodlashtirish va saqlashni tashkil etish; 2) marketing tizimining normal faoliyat ko'rsatishini ta’minlovchi quyi tizimlardan biri (tashkiliy, huquqiy, iqtisodiy, texnik, dasturiy, matematikta’minotvaboshqalar); 3) marketingaxborotlarimanbayi, uning asosida korxona menejmenti turli xil boshqaruv qarorlarini qabul qiladi; 4) ma’lumotlarni olish, ishlov berish, tizimlashtirish va ularni “iste’mol uchun tayyor” axborotga aylantirish. MARKETING TIZIMINING SAMARADORLIGI - l) marketing tizimining marketing xarajatlari belgilab qo'yilgan holda tovar va xizmatlarga talabni takror ishlab chiqarishni to'xtovsiz shakllantirish jarayonini ta’minlash qobiliyati ko'rsatkichi; 2) marketing tizimi faoliyatining sifat ko'rsatkichi; 3) marketing tizimi subyektlarining resurslar ayirboshlash jarayonida o'zaro aloqalari natijaviyligining kompleks ko'rsatkichi. MARKETING XARAJATLARI - tovar va xizmatlarni shakllantirish hamda takror ishlab chiqarish bo'yicha marketing chora-tadbirlari va 264 marketing faoliyatini amalga oshirish uchun zarur bo'lgan sarf va chiqimlar yig'indisi. Marketing xarajatlarining asosiy tarkibiy qismlari: boshqaruv xarajatlari, marketing bo'limi xodimlari maoshi, amortizatsion ajratmalar, marketing bo'limining normal faoliyat ko'rsatishi uchun zarur bo'lgan material va resurslar, tovar siyosati, narx siyosati, kommunikativ siyosat, savdo va distributiv siyosat uchun sarflanuvchi xarajatlar. MARKETIN GDA TARMOQ, YONDASHUVI - marketing tizimi subyektlarining faqat ikki tomonlama (xaridor va sotuvchi) emas, balki ko'p tomonlama o'zaro aloqalari jarayonini aks ettirish konsepsiyasi. Tarmoq yondashuvi na sotuvchilar va na xaridorlar o'zlariga hamkorni tanlash va ularni almashtirishda erkin emas, chunki resurslar o'zgarganda ularning bir-biriga qaramligi yuzaga keladi, ya’ni aloqalar almashuvi buziladi. Marketing tarmog'i a’zolari o'rtasida resurslar ayirboshlash “qaramlik” va “hokimlik” manbayi hisoblanadi. Marketing tarmog'i uchta o'zaro bog'liq tarkibiy qismdan iborat: ishtirokchilar (firmalar), resurslar va faoliyat turlari. Tarmoq yondashuvi resurslarning turli xilligi va ularni ierarxik nazorat qilishni talab qiladi. MARKETINGNI BOSHQARISH - korxona maqsadlariga erishishi uchun ahamiyatli xaridorlar bilan foydali ayriboshlovlarni o'rnatish, mustahkamlash va qo'llab-quwatlash yuzasidan qilingan tahlil, rejalashtirish, tatbiq qilish va tadbirlar bajarilishini nazorat qilish harakatlari. Marketingni boshqarish jarayoni quyidagilardan tarkib topgan: l) bozordagi imkoniyatlarni tahlil qilish; 2) maqsadli bozorni tanlab olish; 3) marketing usulini ishlab chiqish; 4) m MARKETINGNI REJALASHTIRISH - marketing rejasini tuzish, tovarlarni sotish hajmining o'sishi va firma foydasini maksimallashtirishga qaratilgan marketing strategiyasini tanlash bilan bog'liq jarayon. MARKETIN GNIN G TASHKILIY TUZILMALARI - menejmentning asosiy tamoyillari - markazlashtirish, desentralizatsiya va moslashuvchanlikni modifikatsiya qilishga asoslangan marketing xizmati asosiy bo'linmalarining o'zaro harakatlari sxemasi turlari. Funksional, mahsulot, bozor va matritsa strukturalari hamda ularning modifikatsiyalarini ajratib ko'rsatish mumkin. MARKET-MEYKER - qimmatli qog'ozlarga doir narxlar, talab va taklif darajasini saqlab turish uchun birja bitimlarini tuzish majburiyatini o'z zimmasiga olgan investitsiya vositachisi. —— — 265 — MARKS KARL GENRIX (1818-1883) - nemis olimi. Tarixni tushunishga iqtisodiy yondashuv qoidasini yoqlab, kapitalistik ishlab chiqarish usulining rivojlanishini chuqur va keng tahlil qilgan. Mehnat, qiymat nazariyasiga asoslanib, XIX asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiyotni, unga xos tendensiyalarni tahlil qilib, qo'shimcha qiymat nazariyasini yaratgan. Uning asosida mehnatni ekspluatatsiya qilish qoidasi yotadi. U iqtisodiyot fanining prinsipial muammolariga, xususan, fanning mavzusi, kapitalizmning ishlab chiqarish munosabatlari tizimi, bir formatsiyadan ikkinchi formatsiyaga o'tish kabi muammolariga original talqin bergan. 4 tomdan iborat “ Kapital” asari muallifi. MARSHAL ALFRED (1842-1924) - angliyalik iqtisodchi. Kembrij maktabi va narx (talab va taklif) nazariyasi asoschisi. Uning “Siyosiy iqtisod prinsiplari” (1890) darsligi yarim asr davomida XX asrning 40-yillarigacha iqtisodiy ta’lim asosi bo'lib kelgan. A. Marshal nazariyasiga binoan, iqtisodiy jarayonlar narx talab va taklif asosida, ya’ni me’yoriy naflilik hamda me’yoriy xarajatlar bilan aniqlanadi, shuningdek, qisqa muddatli va uzoq muddatli taklif va talab o'rtasidagi tafovut haqidagi qoida iqtisodiy nazariyaga Marshal tomonidan kiritilgan. MARSHALL XOCHI - talab va taklif egri chiziqlarining kesishganligini ko'rsatadi. Kesishgan nuqta ularning muvozanati hamda turg'un bahosini ifodalaydi. MARTABA - insonning ish bilan bog'liq yillari mobaynida mehnat tajribasi va faoliyatiga taalluqli, alohida anglab yetilgan nuqtayi nazari va xulq-atvoridir (egallagan lavozimlaridagi, ish o'rinlaridagi izchillik, mehnat tashkilotidagi mavqeyining ahvoli). MAS’ ULIYAT - zimmasiga yuklatiladigan vakolatlarning amalda bajarilishi oqibatlari, bajarilgan ishlarning pirovard natijasini baholashning mezoni va shakliy ifodasi; boshqaruvni tashkil etish prinsipi. MAS’ULIYAT MARKAZI - ish faoliyati natijasi uchun rahbari javob beradigan tegishli subyektning tarkibiy bo'linmalari. MASSHTAB SAMARASI - ishlab chiqarish masshtabining kengayishi surati bilan mahsulot ishlab chiqarishning o'sish sur’ati o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalaydi. Ishlab chiqarishda foydalaniladigan omillar miqdoriga ishlab chiqarish masshtabi deyiladi. MAS’ULIYATI CHEKLANGAN JAMIYAT - o'z mulki chegarasida majburiyatlarga javobgar bo'Igan, qismlarga bo'lingan ustav fondiga ega bo'Igan ta’sis hujjati bilan belgilangan aksioner jamiyat 266 turi. Jamiyat a’zolari mablag‘i jamiyat roziligi bilan boshqa shaxsga berilishi mumkin. MATERIALLAR - ishlab chiqarish moddiy sharoitlaridan biri, ya’ni mehnat buyumlari. Ishlab chiqarilayotgan mahsulotning asosini materiallar tashkil qiladi. Asosiy vositalardan farq qilib, materiallar bir ishlab chiqarish jarayonida o'z qiymatini to'la ravishda mahsulot tannarxiga o'tkazadi. MATERIALLARDAN FOYDALANISH KOEFFITSIYENTI - xomashyo va materiallarning oqilona tarzda sarflanishini tavsiflovchi ko'rsatkich. Tayyor mahsulot tarkibiga kiruvchi materiallarning ishlov berilgan materiallar umumiy hajmiga nisbati sifatida hisoblanadi. MATERIALLARNI BAHOLASH USULLARI - ishlab chiqarishga yoziladigan ishlab chiqarish zaxiralarining haqiqiy tannarxini aniqlash ularni baholashning quyidagi usullarini qo'llash bilan amalga oshiriladi: l ) o'rtacha tannarx bo'yicha; 2) o'rtacha chamalangan baholar bo'yicha, birinchi tushum - birinchi xarajat, FIFO; 3) o'rtacha chamalangan baholar bo'yicha, oxirgi tushum - oxirgi xarajat, LIFO. Materiallarni baholashning birinchi usulida, hisobot oyi davomida sarflangan materiallar ishlab chiqarish xarajatlari schyotlariga odatdagidek, joriy baho bo'yicha yoziladi. Hisobot oyi oxirida haqiqiy tannarx bilan joriy baho o'rtasidagi farqning tegishli ulushi yoziladi. FIFO va LIFO usullari rivojlangan mamlakatlarda ishlab chiqarish zaxiralarini baholash usullari sifatida ishlab chiqilgan. FIFO usulida birinchi tushum - birinchi xarajat degani shuni bildiradiki, ishlab chiqarishga qaysi materiallar par tiyasi berilishidan qat’i nazar, ishlab chiqarishga birinchi sotib olingan materiallar bahosi bo'yicha baholanadi, so'ngra ikkinchi partiya bahosi bo'yicha va hokazo. LIFO usulida boshqa qoida qo'llaniladi. Bunda oxirgi tushum - oxirgi xarajat, ya’ni materiallar ishlab chiqarishga awal oxirgi partiya tannarxi bo'yicha yoziladi, so'ngra awalgi partiya va hokazo. MATRITSALI LOYIHA - funksional va maxsus loyihalarni o'z ichiga olgan tashkiliy tuzilma. Har bir loyihada har xil funksional bo'linmalar mutaxassislaridan foydalaniladi. Bunda bo'sh menejerlar qaysi masalalar qachon yechilishi kerakligi, funksional menejerlar esa loyihani bajarish uchun mutaxassislardan qay birini jalb etish zarurligi va qanday texnologik usullardan foydalanish maqsadga muvofiqligini hal qiladi. MATRITSALI TARKIB - matritsa turidagi katakchaiardan tashkil topgan tarkibdir. U o'zini ikki turdagi departamentalizatsiya birlashmasi deb biladi: vazifa va mahsulot bo'yicha. MAVJUD DAROMAD - takror taqsimlanuvchi daromad hisobi (schyoti) dagi balanslantiruvchi modda. Bu modda institutsion birlik yoki birlamchi daromadi qoldig'iga barcha joriy transfertlar (mazkur birlik yoki sektorlarning natura shaklidagi ijtimoiy transferti bunda mustasno)ni qo'shish hamda bu birliklar va sektorlar tomonidan natura shaklida to'lanadigan ijtimoiy transfertlami chegirib tashlash natijasida hosil bo'ladi. MAVJUD MAHSULOT - o'tgan yoki joriy yil (davr)da ishlab chiqarilgan yoxud import asosida keltirilib, tovardan foydalanuvchiga berilgan mahsulot. MAVSUMIY NARX - mavsumiy tovarlarga belgilanadigan narx; o'zgaruvchan narxning bir ko'rinishi. MAVSUMIY TALAB - iste’mol qilish yaqqol mavsumiy xarakterga ega bo'lgan tovarlarga talab. MAVSUMIY TEBRANISH - ayrim fasl va oylarda ko'p yillik qatorlarda muntazam ravishda kuzatiladigan barqaror tebranishlar. MAXFIY KELISHUV - ochiq kelishuvga kelmasdan, firmalarning mahsulot ishlab chiqarish hajmi va ularning narxi bo'yicha maxfiy kelishib olish bilan bog'liq vaziyat. MAXSUS AUDITORLIK TOPSHIRIG'I - auditorlik tashkiloti bilan tuzilgan shartnomada nazarda tutilgan rasmiy buxgalteriya hisobotidan farqli bo'lgan maxsus hisobotning tekshirish yoki buyurtmachi bilan kelishilgan boshqa tekshirishlarni amalga oshirish. Bunday vazifa buxgalteriya hisobotining alohida maxsus moddalarini tekshirish, mulk holati, kapitaldan foydalanish va xo'jalik yurituvchi subyektning moliyaviy-xo'jalik faoliyati bilan bog'liq bo'lgan boshqa masalalar bo'yicha tekshiruvlar o'tkazishni o'z ichiga olishi mumkin. Maxsus auditorlik vazifasi haqida shartnoma auditorlik tashkiloti va xo'jalik yurituvchi subyekt yoki uning buxgalteriya hisobotidan foydalanuvchi manfaatdor shaxs yoxud davlat organi ishtirokida tuziladi. MAXSUS BOJXONA BOJLARI - bojxona bojlarining ko'rinishlaridan biri bo'lib, agarmamlakatgaolibkirilayotganmahsulotlarshungao'xshash mahsulotlarni ishlab chiqaruvchi mamlakatning o'zidagilarga zarar yetkazadigan bo'lsa, himoya vositasi bo'lib xizmat qiladi. Boshqa mamlakatlarning diskriminatsion harakatlariga nisbatan javob tariqasida ham qo'llanilishi mumkin. MAXSUS IMTIYOZLI KREDITLASH JAMG'ARMASI - kichik va o'rta tadbirkorlik subyektlariga imtiyozli kreditlar, shuningdek, mikrokreditlar berish maqsadida tashkil qilingan jamg'armadir. Imtiyozli kredit berish jamg'armasi hisobidan beriladigan mikrokreditlar bo'yicha foiz stavkalari mikrokredit berilgan kundagi Markaziy bankning qayta moliyalash stavkasining 50 foizdan ortiq bo'lmagan miqdorda belgilanadi MAXSUS IQTISODIY ZONA - erkin iqtisodiy zonalarning maxsus turi bo'lib, texnologik zonalar deb ataladi. Bu zonalarda yangi texnika va texnologiyani yaratish uchun imtiyozlardan chet el korxonalari, milliy korxonalar, shu jumladan, har xil tashkilotlar ham foydalanadi. Savdo, sanoat, texnologiya ishlari uchun qulayliklar barpo etiladi. MAXSUS LOYIHA - ma’lum bir doimiy ish bilan shug'ullanuvchi maxsus tashkillashtirilgan odamlar guruhiga asoslangan loyihani amalga oshirishga yo'naltirilgan tashkiliy tizim. MAXSUS TALABLI TOVARLAR - maxsus iste’molchilarga mo'ljallangan, ularning yuqori didi va boy tasawuriga mos xislatlar berib tayyorlangan tovarlar. MAXSUS ZAXIRALAR - zaxiralaming har bir kreditlar bo'yicha tashkil etilgan zaxira summalaridir. ME’YORIY MAHSULOT - bir ishlab chiqarish omili, qo'shimcha birligining sarf qilinishi bilan yaratilgan qo'shimcha mahsulot. Bunda ishlab chiqarishning boshqa omillari o'zgarmasdir. Ishlab chiqarish omillari har qanday narxining asosida me’yoriy mahsulot yotadi. ME’YORIY NAFLILIK - har bir keyingi xarid qilinayotgan tovar va xizmatlarning iste’molchi uchun keltiradigan orttirma nafi. Masalan, iste’molchi kutubxonasiga jahon klassiklari kitobini yig'adi. Kutubxonadagi hamma kitoblarning yig'indisi umumiy naflilikni tashkil etadi. U har bir yangi kitobni xarid qilishi bilan ortib boradi. Me’yoriy nafni har bir xarid qilinadigan, aytaylik, Furqat asarlarining navbatdagi kitobini xarid qilishdan kelgan naf tashkil etadi. ME’YORIY NAFLILIKNING PASAYIB BORISH QONUNI - xaridor qo'shimcha mahsulotning narxi pasayib borishi sharoitida sotib oladi. Chunki inson mahsulotni sotib olgan sari unga kamroq qoniqish beradi. Faraz qilamizki, iste’molchi kitob yig'moqda. Shaxsiy kutubxonani shakllantirish jarayonida 10 va 100 kitobning nafliligi bir xilda bo'lmaydi. Kutubxonada kitoblarning to'planib borishi ehtiyoji o'tkirligi pasayadi. Shunga muvofiq, yuzinchi kitobning me’yoriy nafliligi 10-kitobga nisbatan past bo'ladi. ME’YORIY TASHQI NAFLIK - tovar va xizmatlarni sotuvchi hamda xaridordan tashqari uchinchi taraf oladigan me’yoriy naf. ME’YORIY UNUMDО RLIKNING KAMAYISHI QONUNI - mahsulot ishlabchiqarishgasarfqilinadigano‘zgaruvchanomilningqo‘shimcha birligi oldingisiga nisbatan mahsulot hajmining kamroq ortishiga olib keladi. Faraz qilamizki, korxonada dastgohlar va ishchilar bor, ishlab chiqarish bir smenada tashkil qilingan. Endi korxonaga yana qo'shimcha ishchilarni ishga yollab, ishlab chiqarishni ikki smenali, so'ng uch smenali qilib tashkil qiladi. Bunda ishlab chiqarish unumdorligi va korxona daromadliligi oshib boradi. Agarda yana ishchilar yollanadigan bo'lsa, unumdorlik oshmaydi. Doimiy omil hisoblangan dastgohlarning o'z imkoniyatlari tugagan bo'ladi. Unga qo'shimcha resurslarni jalb etish oldingi samarani bermaydi, balki shu vaqtdan boshlab ishlab chiqarishga qo'shimcha sarflar samaradorligi past, mahsulot birligiga sarflar oshib boradi. Agar ishlab chiqarish qurollari (dastgohlar) niyangilasa, yana unumdorlik oshib boradi. Lekin ma’lum vaqt o'tgandan so'ng yuqorida biz qayd qilgan hoi yana qaytariladi. Ushbu qonun qisqa vaqt mobaynida harakat qiladi. ME’YORIY XARAJATLAR - bir qator chegaralanish sharoitlaridan kelib chiqqan holda va subyektning kelgusidagi faoliyatiga yo'naltiradigan xarajatlarning ilmiy asoslangan darajasi. ME’YORIY-TEXNIK SEKTOR - intellektual va sanoat mulkini patentlash hamda huquqiy himoya qilish, bozorda korxona mahsulotlarining raqobat kurashida ustunlikka erishishiga doir tavsiyalar berish. ME’YORLASHTIRILGAN T O 'G 'R I MEHNAT XARAJATLARI - me’yorlashtirilgan mehnat vaqtini birlik mahsulot miqdoriga ko'paytirish natijasida olingan miqdor. Ushbu miqdor me’yor darajasiga ko'paytirish yo'li bilan ham topiladi. Mazkur to'g'ri xarajatlar mahsulotlarning aniq bir turini ishlab chiqarish natijasida ro'yobga chiqadi va uning tannarxiga to'g'ridan-to'g'ri qo'shiladi. ME’YORLASHTIRILGAN UMUMIY MEHNAT SARFLARI - hisobot davri mobaynida ishlab chiqarilgan mahsulot birligining miqdoridan va birlik tayyor mahsulotga to'g'ri keladigan me’yorlashtirilgan mehnat sarflaridan kelib chiqqan holda aniqlanadigan ko'rsatkich. ME’YORLASHTIRISH - ishlab chiqarish resurslaridan foydalanishning samaradorligini ta’minlashga yo'naltirilgan muqobil me’yorlar va me’yorlashtirishning ilmiy asoslangan hisoblar jarayoni. - 270 -- MEDIANA - to'plamni teng ikki qismga bo‘ luvchi belgi qiymatidir. MEHNAT - insonning biror-bir maqsadga qaratilgan ongli faoliyati bo'lib, u orqali inson o'z ehtiyojlarini qondirish uchun tabiat in’omlarini o'zgartiradi. Inson mehnati ikki yoqlama xarakterga ega: a) konkret mehnat - tovarning iste’mol qiymatini yaratadigan, biron-bir aniq ko'rinishga ega bo'lgan mehnat turi tushuniladi; b) abstrakt mehnat - tovar qiymatini yaratadi. “Abstrakt” (o'zbektilida “mavhum” degan ma’noni bildiradi) mehnatning aniq shaklidan qat’i nazar, umuman sarflangan ish kuchidir, jami ijtimoiy mehnat sarfidan iborat bo'ladi. MEHNAT BALANSI - mehnat resurslarining (ish kuchi, ish vaqti) haqiqatda yoki kutilgan va ulardan foydalanish miqdorini aks ettiradi. Mehnat balansida ishchi kuchini qayta ishlab chiqarish, joylashtirish va mehnat resurslarini iste’molga mos ravishda taqsimlashning asosiy jarayonlari haqida ma’Iumotlar ko'rsatiladi. MEHNAT BIRJASI - doimiy ish joyini yo'qotgan ishsizlarni ro'yxatga olish. Ularga nafaqa to'lash, yangi ish o'mi topib joylashtirish va boshqa kasb-hunarga o'qitishni tashkil etib berish kabi vazifalarni bajaruvchi muassasa. Mehnat birjasining mamlakat bo'yicha bosh boshqarmasi, viloyat va tumanlarda esa bo'limlari mavjud bo'ladi. MEHNAT BIRLIGINING BO ZO R BAHOSI - ish haqi miqdori (stavkasi) bo'lib, u shartnomada belgilab qo'yiladi va muayyan vaqt birligi ichida bajariladigan hamda muayyan kasb-malaka xususiyatlariga ega bo'lgan mehnatga to'lanadigan haq darajasini belgilab beradi. MEHNAT BOZORI - ish kuchiga talab va taklif asosida bo'lgan munosabat shakllanishi. Mehnat bozori mamlakatdagi ishchi kuchiga bo'lgan talab va uning taklif etilishi o'rtasidagi mutanosiblik nisbatini ifodalaydi. Mehnat bozori shakllanishi mumkin, agarda ishchi kuchi o'z mehnatining egasi bo'Isa. Mehnat bozori orqali ishchi kuchi ma’lum muddatga sotiladi. Ishchi kuchiga bo'lgan talab uning taklifidan ortiq bo'lsa, uning bahosi ko'tariladi yoki aksincha. MEHNAT BOZOR1DA MONOPSONIYA - mukammallashgan raqobatdagi mehnat bozorining alohida bir chetki ko'rinishi bo'lib, bunda biror kichik shahardagi yagona firma mahalliy aholining ko'p qismini ish bilan ta’minlaydi. MEHNAT BUYUMI - moddiy boyliklar ishlab chiqarish maqsadida kishining mehnati yo'naltirilgan buyumlar. Mehnat buyumlariga xomashyo, asosiy materiallar, yarim tayyor mahsulotlar, ta’mirlash uchun ehtiyot qismlar kiradi. Mehnat buyumlari aylanma mablag'larga kirib, mehnat qurollari bilan birga ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. 271 — MEHNAT BUYUMLARI (PREDMETLARI) - tabiiy moddalar, narsa yoki narsalar jamlanmasi bo'lib, inson o'zining shaxsiy va ishlab chiqarish ehtiyojini qondirish uchun mehnat vositalari yordamida ularga tasir o'tkazadi. MEHNAT FAOLIYATI - insonning biror mehnat turi bilan band bo'lishi tushuniladi. MEHNAT HAQI - joriy davrda ish beruvchi tomonidan yollangan xodimga bajargan ishlari uchun berilgan pul yoki natura usulidagi to'lovlar bo'lib, ular hisoblangan summalar yig'indisidan tashkil topadi va ikki qismga bo'linadi: ish haqi va ijtimoiy sug'urtaga ajratmalar. MEHNAT HAQI XARAJATLARI - asosiy ishlab chiqarish xodimlarining ish haqi mukofotlari, rag'batlantiruvchi va tiklovchi (qoplovchi) to'lanmalar, natural haq sifatida beriladigan mahsulotlarning qiymati, tuzilgan shartnomalar bo'yicha xodimlarga beriladigan mehnat haqi va boshqa to'lanmalarni o'z ichiga oladi. MEHNAT IQTISODIYOTI VA SOTSIOLOGIYASI - ish beruvchi va yollanma xodimlarning mehnat jarayonida yuzaga keladigan iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarini ifoda etadigan fan. MEHNAT JAMOASI - xodimlarning birgalikda mehnat faoliyatini amalga oshiruvchi birlashmasi. MEHNAT JARAYONIDA KADRLARGA OID YANGILIKLAR - yangi texnika va mehnat turlarini o'zlashtirish, kadrlar bilan ishlashning yangi usullari, xodimlarni yangi vazifalarga ko'tarish va ularning o'rnini o'zlashtirish usullari yangi lavozim tavsifnomalari va yo'riqnomalarini ishlab chiqish va shu kabilarni nazarda tutadi. MEHNAT KO'NIKMASI - personalning tashkilot bilan o'zaro hamkorligi jarayonida ularning o'zaro moslashuvi. MEHNAT KOOPERATSIYASI - korxonada biror mahsulot yaratish uchun mehnat qilayotgan ishchilar o'rtasida o'sha mahsulotni ishlab chiqarish uchun bajarilishi zarur bo'lgan ish operatsiyalarining taqsimlangan holda bir-biriga muvofiq ishlashi. Mehnatning kooperatsiyalashuvi mehnat taqsimotini chuqurlashtiradi, ishchilar bir xil ishnigina bajarishga ixtisoslashadilar va natijada mehnat unumdorlgi ortishi ta’minlanadi. MEHNAT MAZMUNI - ishlarning kasbiy mansubligi, ularning tarkibiy murakkabligi, bajarishdagi izchilligi bilan belgilanadigan mehnat elementlari bo'lib, xodimning mehnat predmetlari va vositalari bilan o'zaro munosabatga kirishuvidir. MEHNAT REDUKSIYASI - murakkab mehnatni oddiy mehnatga aylantirish demakdir. 2 7 2 MEHNAT RESURSLARI - aholining mehnatga layoqatli qismi. Erkaklarning 16 yoshdan 55 yoshgacha, ayollarning 16 yoshdan 50 yoshgacha bo'Igan qismi. MEHNAT RESURSLARI BALANSI - mavjud mehnat resurslari va ularning faoliyat turlari hamda sohalari bo'yicha taqsimlanishini ifodalovchi ko'rsatkichlar tizimi. MEHNAT SHARTNOMASI - tadbirkor va ishga kiruvchi shaxs o'rtasidagi kelishuv. Unga ko'ra xodimning mehnat vazifasi, ish joyi, lavozimi, oylik ish haqi, ish boshlash vaqti va hokazolar belgilab beriladi. MEHNAT TAQSIMOTI - ijtimoiy mehnatning mustaqil vazifalarini bajaruvchi mehnat turlariga ajralish jarayonidan iborat. Mehnat taqsimoti yuz berganda, bir mehnat turidan ikkinchisi, ikkinchisidan uchinchisi va hokazolar ajralib chiqadi va bu jarayon uzluksiz davom etaveradi. MEHNAT UNUMDORLIGI - insonlar ishlab chiqarish faoliyatining samaradorligi; xodim moddiy ishlab chiqarish sohasida ish vaqti birligida ishlab chiqargan mahsulotlar miqdori yoki mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun sarflangan vaqt bilan o'lchanadi. Mehnatning ijtimoiy unumdorligi ishlab chiqarilgan milliy daromadning moddiy ishlab chiqarish tarmoqlarida band bo'Igan har bir xodimga nisbatan hisoblanadi. MEHNAT UNUMD ORLIGINI OSHIRISH ZAXIRALARI (REZERVLARI) - texnika va texnologiyani takomillashtirish, ishlab chiqarish, mehnat va boshqaruvni tashkil etishni yaxshilash hisobiga mehnat unumdorligini oshirishning barcha omillaridan yanada to'laroq foydalanish imkoniyatidir. MEHNAT VOSITALARI - insonning yaratayotgan buyumlariga o'z ta’sirini o'tkazuvchi vositalar hisoblanadi. Mebnat vositalari tarkibida ishlab chiqarish qurollari yetakchi rol o'ynaydi. Ishlab chiqarish qurollari yordamida ishchilar mehnat buyumlarining tashqi ko'rinishini o'zgartiradilar, ularga yangi tus beradilar va mehnat mahsuliga aylantiradilar. Mehnat vositalariga, shuningdek, imoratlar, inshootlar, transport vositalari va xo'jalik jihozlari ham kiradi. MEHNAT O'LCHOVI - ma’lum mahsulotni ishlab chiqarish yoki boshqa biron ishni bajarish uchun sarflangan ish vaqtini aniqlashga xizmat qiladi. Bu o'lchovga kishi/kun va kishi/soatni misol keltirish mumkin. MEHNATDAN QONIQISH HOSIL QILISH - xodimning mehnat mazmuniga, xarakteri va shart-sharoitlariga qo'yadigan talablarining muvozanatli holati. Bu talablarni amalga oshirish imkoniyatlariga subyektiv baho berishdir. MEHNATGA HAQ, TO'LASH TIZIM I - o ‘ zaro bog'langan, bir maqsadga qaratilgan, bir-birini to'ldiruvchi turli haq to* lash shakllarining o'zaro yig'indisi. MEHNATGA HAQ, TO ‘LASHNING ISHBAY PROGRESSIV TIZIM I - me’yordan ortiq bajarilgan ish yoki yetishtirilgan mahsulot uchun progressiv ortib boruvchi stavka yoki rassenka bo'yicha haq to'lash. MEHNATGA HAQ, TO'LASHNING ODDIY CHEGARALANMAGAN TIZIM I - xodimlarga ish haqi mehnat me’yorining bajarilish darajasidan qat’i nazar, o'zgarmagan stavka va rassenkalarda to'lab boriladi. MEHNATGA ISHBAY HAQ, TO'LASH - xodimlarning haqiqatda bajargan ishi yoki yetishtirgan mahsulotiga to'lanadigan ish haqi tizimi. MEHNATGA MOSLASHISH (KO'NIKISH) - shaxs yangi mehnat vaziyatini o'zlashtirishining ijtimoiy jarayoni bo'lib, unda shaxs va mehnat muhiti bir-biriga faol tasir ko'rsatadi. MEHNATGA MUNOSABAT - murakkab ijtimoiy hodisa bo'lib, uch element birligi: mehnat muomalasi sabablari va yo'nalishlari; real yoki haqiqiy mehnat muomalasi; xodimlarning mehnat faoliyatiga og'zaki baho berishidan iboratdir. MEHNATNING CHEKLI MAHSULOTI - boshqa ishlab chiqarish omillari sarfi o'zgarmaganda, bir birlik qo'shimcha mehnat sarfi hisobidan ishlab chiqarilgan qo'shimcha mahsulot. MEHNATNI ILMIY TASHKIL ETISH - ishlab chiqarishga tizimli joriy qilinadigan ilm-fan yutuqlari va ilg'or tajribalarga asoslangan mehnatni tashkil etish. U engyaxshi texnika va odamlarni bitta ishlab chiqarish jarayoniga yig'ishga imkon beradi, material va mehnat resurslaridan eng samarali foydalanish hamda ishlab chiqarish faoliyatining uzluksiz borishini ta’minlaydi, inson sog'lig'ini saqlashga yordam beradi. MEHNATNI NORMALASH - ilmiy asoslangan mehnat xarajatlari va uning natij alarini: vaqt normalari, soni, xizmat ko'rsatishningboshqarilishi, mahsulot ishlab chiqarishning normalangan topshiriqlari normalarini aniqlashdir. MEHNATNI VAZIFAVIY TAQSIMLASH - alohida ishchilar guruhini ularning jamoat faoliyatidagi vazifalariga qarab taqsimlash. MELIORATSTYA - yerning unumdorligini tubdan yaxshilashga qaratilgan tashkiliy-xo'jalik, muhandislik va agrotexnik tadbirlar turkumi. MEMORIAL-ORDER - buxgalteriya provodkasi aks ettiriladigan hujjat. —- т й й в я ь - — 274 ^ — Unda orderning nomeri, oy, yil, yozuvning mazmuni, summa, debetlanuvchi va kreditlanuvchi schyotlarning nomi (schyotlar korrespondensiyasi) ko'rsatiladi. Memorial-orderlar maxsus blankalarda tuziladi va bosh (katta) buxgalter yoki uning yordamchisi tomonidan imzolanadi. Memorial-orderlar o'rniga tegishli shakldagi shtamplar qo'llanishi mumkin. Ayrim hujjatlarning blankalarida memorial-order rekvizitlari mavjud, ya’ni schyotlar korrespondensiyasi nazarda tutilgan. Hisobning jurnal- order shaklida memorial-orderlar tuzilmaydi. MENA - tovar ayirboshlash bitimlari qiymati. Teng tovarlarni bir-biriga ayirboshlash. MENEJER - yollanma professional boshqaruvchi; doimiy ravishda boshqaruv lavozimini egallab turuvchi va bozor sharoitlarida faoliyat yurituvchi tashkilot faoliyatining ayrim turlari bo'yicha qaror qabul qilish vakolati berilgan shaxs. MENEJERLIK - ishlab chiqarish faoliyatidan ko'proq samara olish maqsadida intellektual, moliyaviy, xomashyo va moddiy quwatlami boshqarish san’ati. MENEJERNING O 'ZIN I O 'Z I NAZORAT QILISHI - menejerning o'z faoliyati natijalari ustidan nazorat qilishi tufayli mehnat jarayoni yaxshilanadi, qo'yilgan maqsadga erishildimi yoki yo'qligi tekshiriladi hamda kerakli tuzatishlar kiritiladi. MENEJMENT (inlg. management) - u yoki bu faoliyat turini tashkil etish va rahbarlik qilish, iqtisodiy, moliya va boshqa inson hayotidagi ishbilarmonlik sohasini tashkil qilish va boshqarishni bildiradi. Bozor iqtisodi va ishlab chiqarish iqtisodining erkin bo'gini uchun zarur bo'Igan boshqaruv turidir. MENEJMENTNING SAMARADORLIGI - ijtimoiy-iqtisodiy kategoriya, boshqaruv faoliyatining natijaviyligi, moddiy, moliyaviy, mehnat va odam resurslaridan foydalanishning muvofiqlik darajasi. Boshqaruv natijalari va ularga erishishga sarflangan resurslami solishtirish vositasida aniqlanadi. Menejment samaradorligining vazifaviy roli uning rivojlanishi darajasi va dinamikasi, ushbu jarayonning sifatiy va miqdoriy tomonlarini aks ettirishdir. MENEJMENTNING TASHKILIY TARKIBI - firmaning maqsadga erishishi uchun zaruriy vazifalarni ta’min etuvchi boshqaruv idoralari birlashmasi orasida hukm suruvchi tizim. MENGER KARL (1840-1921) - avstriyalik iqtisodchi, iqtisodiyot fanidagi Avstriya maktabi asoschisi. Ushbu maktab o'z ne’matlarining 275 me’yoriy foydaliligi nazariyasi bilan taniqlidir. Birinchilar qatori iqtisodiy hodisalarni tahlil etishda subyektiv-psixologik uslubni qo'llagan. Insonni iqtisodiy hayotning asosiy omili deb hisoblagan. MENGER KARL (1840-1921), BYOM-BAVERK YEVGENIY (1851-1914), VIZER FRIDRIX (1851-1926) - Avstriya maktabi vakillari, iste’mol ishlab chiqarishdan ustun qo'yilgan, tadqiqotning Robinzonada usuli keng qo'Ilanilgan, qadriyatlar (yuqori foydalilik) nazariyasi ilgari surilgan. Qiymat iste’mol qiymati bilan aynan bir xil deb talqin qilingan. MENTALITET - ijtimoiy muhit, milliy ananalar, ma’rifatchilik darajasi va boshqa shu kabi obyektiv omillarning ta’siri ostida konkret olingan jamiyat a’zolarining individual va ijtimoiy ongi, hayotiy pozitsiyalari, madaniyati, o'zligini ifoda etishining namoyon bo'lish xususiyatlari. MERKANTILIZM (ital. sotuvchi, savdogar) - iqtisodiy ta’limotning fan sifatida shakllana boshlashida yuzaga kelgan dastlabki iqtisodiy ta’limot. Merkantilizm ta’limotiga farang olimi A. Monkreten, ingliz olimlari U. Stafford, T. Men, A. Serra va boshqalar asos solganlar. Ularning ilmiy izlanishlarini muomala sohasi, savdo kapitali tashkil etgan. Ular ijtimoiy boylikning o'sish manbayini ishlab chiqarish sohasida emas, balki muomala sohasida savdodan izlaganlar. Buning natijasida foyda muomala sohasidagina vujudga keladi, millatning boyligi pul bilan belgilanadi, degan xulosaga kelganlar. MEROS - qonun yoki vasiyatga muvofiq merosxo'rlik asosida qabul qilinadigan mulk. MEROSXO'RLAR - qonunga muvofiq ikki toifaga bo'linadi: l) birinchi darajali (navbatdagi) merosxo'rlar - vafot etgan shaxsning bolalari, xotini (eri), ota-onasi, vafot etgandan so'ng tug'ilgan farzand; 2) ikkinchi darajali (navbatdagi) merosxo'rlar - vafot etgan shaxsning aka- ukalari, opa-singillari, ota yoki ona tomonidan bobosi va momosi. Ikkinchi darajali (navbatdagi) merosxo'rlar qonun bo'yicha birinchi darajali (navbatdagi) merosxo'rlar bo'lmaganda, ular tomonidan meros qabul qilinmaganda yoki vasiyatchi tomonidan ular meros qabul qilish huquqidan mahrum etilganda, merosni qabul qilishga chaqiriladilar. METOD - l ) tabiiy va ijtimoiy hayot hodisalarini tadqiq qilish, bilish usuli; 2) harakat qilish usuli, tarzi. METODIKA - biror ishni tashkil qilishda maqsadga muvofiq qo'llanadigan metodlar. 276 — METODOLOGIYA - dunyoni ilmiy bilish metodi haqidagi ta’limot. MEZON - taqqoslash yoki baholash uchun o'lchov, andoza. Masalan, mehnat - kishi qadr-qimmatining mezonidir. M HT HISOBOT TIZIM I - bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot hisobot tizimidir. M HT TA’RIFIGA ASOSAN JAMGARISH - barcha moliyaviy (mavjud pul mablag'lari, depozitlar, qimmatli qog'ozlar, zayomlar, kreditlar va h.k.) aktivlar va material aktivlar o'sishini anglatadi. MHTDA JORIY TRANSFERTLAR - pul va natura holidagi daromadlarni qayta taqsimlash va tashqi dunyo joriy transfertlar schyotlarida qayd qilinsa, kapital transfertlar ichki iqtisodiyot va tashqi dunyo kapital xarajatlar schyotlarida qayd qilinadi. To'lov balansida esa joriy transfertlar joriy operatsiyalar schyotida, kapital transfertlar kapital operatsiyalar schyotida qayd etiladigan bo'ldi. MHTDA MEHNAT HAQI - ish beruvchi institutsion birlik (korxona va uy xo'jalik)larning yollanma ishchilarga qilgan barcha xarajatlari miqdori tushuniladi. Mehnat haqi ikki qismdan: ish haqi va ijtimoiy sug'urta ajratmalaridan iborat. MIJOZ - korxona, tadbirkor tovari va xizmatidan foydalanib kelayotgan barqaror istemolchi. MIJOZ MUHITIDA XIZMAT KO'RSATISH - xizmat ko'rsatish mijozning doimiy bo'ladigan joyida amalga oshiriladi. MIJOZLAR BILAN ALOQANING В ALAND VA PAST DARAJALARI - mijoz xizmat ko'rsatish tizimida bo'lishi ko'zda tutiladi va mijoz xizmat ko'rsatish tizimida bo'lishi shart bo'lgan vaqt ushbu xizmat ko'rsatilishi uchun talab qilinadigan yig'indi vaqtga nisbatan foizda aks ettiriladi. MIKROFIRMA - kichik biznes korxonasining bir turi. Mamlakatimizda sanoat ishlab chiqarishi tarmoqlarida 20 kishigacha, xizmat ko'rsatish sohasida 10 kishigacha, savdo va umumiy ovqatlanish sohasida 5 MIKROIQTISODIYOT - inson, oila, korxona (firma) yoki tarmoq darajasidagi iqtisodiyot. Mikroiqtisodiyot makroiqtisodiyot bilan uzviy bog'liq. Mikroiqtisodiyot ishlab chiqarish jarayonida bozor subyektlari o'rtasida bo'ladigan taqsimot, almashuv va moddiy mablag'lar taqsimoti munosabatlarini o'rganadi. Mikroiqtisodiyot ishlab chiqaruvchilar bilan davlat o'rtasidagi munosabatlarni ham o'rganadi. Mikroiqtisodiyotning asosiy bo'limlari: firma va istemol •i/TFsзккхгяхо-— 277 nazariyalari, bozor tarkibi, infratuzilmalar, monopoliya va raqobat muammolari, daromad taqsimoti, davlat va xususiy biznesning o'zaro bog'liqligi, mehnat bozori tahlili, talab va taklif o'rtasidagi nisbat, ish haqi va mehnat unumdorligi hisoblanadi. MIKROKREDIT - xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va boshlang'ich sarmoyani shakllantirishga beriladigan kreditlar. Mikrokreditlar: a) yuridik shaxs maqomiga ega bo'lmagan tadbirkorlik faoliyati uchun - eng kam ish haqining 50 barobarigacha; b) mikrofirma va dehqon xo'jaliklariga eng kam ish haqining 100 barobarigacha; v) fermer xo'jaligiga eng kam ish haqining 200 barobarigacha beriladi. MIKROMARKETING - ayrim kompaniya (korxona) miqyosi bilan chegaralangan marketing faoliyati. MIKROMUHIT - firma marketing muhitining tarkibiy qismi. Bevosita firmaning o'ziga va uning mijozlarga xizmat ko'rsatish imkoniyatlariga taalluqli kuchlar, ya’ni ta’minotchilar, marketing vositachilari, mijozlar, raqobatchilar bilan ifodalanadi. MIKROTALAB - talabning nisbatan kichik miqyos, tovarning aniq turi, markasi, varianti bo'yicha ko'rinishi. MILL JEYMS (1773-1836) - ingliz iqtisodchisi, ish haqini oshirish uchun kurashmaslik tarafdori; jonli mehnat bilan birga ishlab chiqarish vositalarining mehnatini ham tan olishni talab qilgan. MILLION - birning yonidagi nollar soni 6 ta bo'Igan son. XIII asrda mashhur italiyalik sayyoh Marko Polo Xitoyga borib, bu mamlakat boyligini ifodalash maqsadida “million” so'zini o'ylab topgan. MILLIARD - birning yonidagi nollar soni 9 ta bo'Igan son. MILLIY BANKLAR - 1. To'liq yoki qisman milliy kapitalga tegishli va uning manfaatlari yo'lida harakat qiluvchi banklar. 2. AQSH da tijorat banklarining nomi bo'lib, ular faoliyati federal qonunlar bilan boshqariladi. 3. Ba’zi mamlakatlarda markaziy banklar shunday nomlanadi. 4. O'zbekistonda tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki. MILLIY BOYLIK - jamiyat ixtiyoridagi mehnat bilan yaratilgan va jamg'arilgan moddiy ne’matlar majmuyi. Milliy boylik aholi turmushi, moddiy va ma’naviy darajaning negizi, kengaytirilgan takror ishlab chiqarishning moddiy asosi va natijasidir. Moddiy boylik tarkibiga asosiy ishlab chiqarish fondlari, fan, maorif, sog'liqni saqlash, sport, madaniyat va san’at, dam olish va shu kabi muassasalarga tegishli bino, inshoot va uskunalar, ishlab chiqarish sohasidagi moddiy aylanma mablag'lar, zaxiradagi moddiy resurslar kiradi. Shuningdek, aholi ixtiyoridagi xizmat muddati bir yildan ortadigan uy-joy va ro'zg'or buyum-anjomlari ham milliy boylik tarkibiga kiradi. Xo'jalik faoliyatiga tortilgan tabiiy resurslar ham milliy boylik hisobiga kiritiladi. MILLIY BOZOR - muayyan mamlakat doirasida ishlab chiqarilgan tovarlar muomalasi sohasini ifodalovchi tushuncha. Milliy bozor subyektini shu mamlakat fuqarolaribo' lmish tovar egalari - korxonalar, firmalar, birlashmalar, davlat va jamoatchilik tashkilotlari hamda ayrim fuqarolar tashkil etadi. Milliy bozor hajmi muayyan mamlakatning katta yoki kichikligiga, uning iqtisodiy darajasiga, xalqaro savdodagi ishtirokiga bog'liq bo'ladi. MILLIY DAROMAD - jamiyatda ma’lum davrda (masalan, bir yilda) yangidan hosil bo'ladigan qiymat yoki yalpi milliy mahsulotdan iste’mol qilinadigan ishlab chiqarish vositalari qiymati chegirib tashlangandan so'ng qolgan qismi. Natural ashyoviy tarkibi jihatidan milliy daromad aholi shaxsiy iste’moli uchun mo'ljallangan iste’mol buyumlari va ishlab chiqarishni kengaytirish uchun foydalaniladigan ishlab chiqarish vositalaridan iborat. Shuningdek, milliy daromadni ushbu yil yangidan sarflangan jonli mehnat natijasi sifatida ham ta’riflash mumkin. Milliy daromad ko'rsatkichi sof milliy mahsulot deb ham yuritiladi. MILLIY HISOBCHILAR - mamlakat miqyosida uning tarmoqlari va sektorlari kesimida MHT metodologiyasi asosida hisoblarni amalga oshiruvchilar. MILLIY HISOBLAR TIZIM I (M H T) - makrodarajada o'zaro bog'langan, muayyan hisoblar yig'indisi va balansi tarzida tuzilgan jadval; iqtisodiy faoliyat, iqtisodiyot tarkibi va milliy xo'jaliklardagi muhim o'zaro aloqalar natijasini tavsiflaydigan hamda bozor iqtisodiyotiga mos keladigan ko'rsatkichlar yig'indisi. MILLIY IQTISODIYOT - barcha ishlab chiqarish va noishlab chiqarish tarmoqlari va sohalari, funksional iqtisodiyot, ko'plab infratuzilmalarni o'z ichiga qamrab olgan yaxlit iqtisodiyotdir. MILLIY VALYUTA - muayyan mamlakat pul birligi. Mamlakatda yakka muomala quwati va konvertlanganlik holatiga ko'ra tashqi savdo va xalqaro hisob-kitob ishlarida qo'llaniladi. MILLIY VALYUTA TIZIM I - bir mamlakatda valyuta amal qilishi bilan bog'liq bo'lgan iqtisodiy va qonuniy munosabatlar yig'indisi. MILLIY VALYUTANING PARITETI - milliy valyuta qiymatining xorijiy v alyuta qiymatiga nisbati bo'lib, u hisoblanadigan ko'rsatkich 2 7 9 hisoblanadi va milliy valyuta kursini belgilash uchun asos bo'lib xizmat qiladi. MILLIY VALYUTANING QADRSIZLANISHI - xorijiy valyutalami sotib olishga oldingiga nisbatan ko'proq milliy valyuta birliklari zarurligini bildiradi. MILLIY VALYUTANING QIMMATLASHISHI - xorijiy valyutalarni sotib olishga oldingiga nisbatan kamroq milliy valyuta birliklari zarur bo'lishini anglatadi. MILLIY XO'JALIKKA (IQTISODIYOTGA) QILINADIGAN XARAJATLAR - katta masshtablarda yangi sanoat korxonalarini qurish, zamonaviy industrial asosda qishloq xo'jaligi ishlab chiqarishini rivojlantirish, transport, aloqa va iqtisodiyot boshqa tarmoqlarining texnikaviy qayta qurollanishini ta’minlashga imkon yaratadi. MILLIY XUSUSIY NOMOLIYAVIY KORPORATSIYALAR - bunday korporatsiyalar tarkibiga tegishli davlat idoralari tomonidan nazorat ostiga olinmaydigan rezidentlik barcha nomoliyaviy va kvazikorporatsiyalar kiradi. MILLIYLASHTIRISH - xususiy shaxslar mulklarining tegishli davlat organining maxsus aktiga ko'ra davlat ixtiyoriga o'tkazilishi. MINIMAL NARX - aniq tovar narxining eng quyi chegarasi. MO'LJALLANGAN BOZOR - biror korxona tanlab olgan aniq iste’molchilar guruhi, korxonaning mavjud va bo'lajak iste’molchilar majmuyi. M O'TADIL (OPTIM AL) TALAB - qondirish imkoniyatlariga mos, ma’qul talab. M ODA - to'plamda eng ko'p uchraydigan belgi qiymatidir M ODDIY AYLANMA VOSITALAR ZAXIRASI - kelgusida qayta ishlov beriladigan, sotiladigan, boshqa birliklar ixtiyoriga beriladigan yoki boshqa usulda foydalaniladigan, shunga qadar ishlab chiqaruvchi ixtiyorida turadigan vositalar hamda boshqa birliklardan sotib olinadigan va oraliq iste’molda yoki kelgusida qayta ishlov bermasdan qayta sotishga mo'ljallangan mahsulot. M ODDIY EHTIYOJ - moddiy ne’matlar, buyumlarga bo'lgan va ular yordamida qondiriladigan ehtiyoj. M ODDIY INVESTITSIYALAR - asosiy kapital elementlarini sotib olish bilan bog‘liq bo'lib, ko‘pchilik hollarda investitsion loyihalar doirasida amalga oshiriladi. 2 8 0 M ODDIY XARAJATLAR - xomashyo va asosiy materiallar, yordamchi materiallar, yoqilg‘i,energiyavaboshqaxarajatlardaniborat. Moddiy resurslarning qiymati ularni sotib olish bahosi (qo'shilgan qiymat solig'isiz), ta’minot va tashqi iqtisodiy tashkilotlarga to'lanadigan ustamalar, komission mukofotlar, boj to'lovlari, tovarlar birjasining xizmat qiymatlari, tashish, saqlash va yetkazib berish haqlarining yig'indisidan tashkil topadi. M ODDIY YORDAM - ishsizlar, qochoqlar va majburiy ко‘chib o'tganlarga bir martalik to'lanmalar va boshqalar. MODEL - lotincha “modulus” so'zidan olingan bo'lib, o'lchov, me’yor degan ma’nolarni anglatadi. Real voqelik (hodisa) yoki obyektning aqliy in ikosi sifatida anglab yetilgan va ularning muhim elementlari o'rtasidagi munosabatlar, aloqalar, o'ziga xos xususiyatlarni namoyisb etishga xizmat qiluvchi analog. MODELLAR BANKI - marketing yechimlarini qabul qilish uchun mo'ljallangan matematik modellar to'plami. MODELNING ADEKVATLIGI - modelning modellashtirilayotgan obyekt yoki jarayonga mos kelishi. MODERNIZATSIYA - obyektni takomillashtirish, yaxshilash, yangilash, uni yangi talab va me’yorlarga, texnik shart-sharoitlarga, sifat ko'rsatkichlariga moslashtirish. MODIFIKATSIYA QILINGAN TOVAR - tovarning iste’mol xossalariga ijobiy o'zgartirishlar kiritib, ishlab chiqarilgan varianti. MOLIYA - taqsimot xarakteriga ega bo'Igan, pul ko'rinishidagi daromad va yig'imlar shaklida moddiylashuvchi, o'zaro bog'liq iqtisodiy munosabatlar majmuyi bo'lib, xo'jalik yurituvchi subyektlar va davlat tomonidan kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ishchilarni moddiy rag'batlantirish, jamiyatning ijtimoiy ehtiyojlarini qondirishga yo'naltiriladi. Moliyaning asosiy ikkita funksiyasi mavjud bo'lib, ular: taqsimlash va qayta taqsimlash hamda nazorat. MOLIYA AKTIVLARI VA PASSIVLARI - Barcha moliyaviy aktivlar moliyaviy majburiyatdan kelib chiqadi, ammo monetar oltin va Xalqaro valyuta jamg'armasining qarz olish maxsus huquqi ham, garchandularuchuntegishlimoliyamanbalaribo'lmasa-da,moliyaviy aktiv sifatida qaraladi. Bundan tashqari, korporatsiyalarning aksiyalari va derivatlar deb nomlanuvchi muayyan turdagi moliya omillari (instrumentlari) ham moliyaviy aktiv sanaladi. MOLIYA BIRJASI - qimmatbaho qog'ozlar, valyuta oldi-sotdisi bilan savdo-sotiq qiluvchi tashkilot. U fond birjalari deb ham ataladi. MOLIYA BOZORI - moliyaviy mablag'larni vaqtincha haq to'lab ishlatish yoki ularni sotib olish yuzasidan bo'ladigan munosabatlar. U tarkiban qimmatbaho qog'ozlar bozori va qarzga beriladigan pul bozoridan iborat. Moliya bozori tizimiga - qimmatbaho qog'ozlar bozori, valyuta bozori, ssuda kapitali bozori kabilar kiradi. Moliya bozorida pulga obligatsiya va aksiyalar, veksel va sertifikatlar, valyutalar oldi-sotdi qilinadi. MOLIYA HISOBI - sektorlardan turli moliya aktivlari va passivlarining o'zgarish jarayonini qayd etadi. Mamlakatning turli turdagi moliya aktivlari va passivlarining "Tashqi dunyo”ga nisbatan bo'lgan o'zgarishlarini ifodalaydi. MOLIYA KAPITALI - bank kapitalining sanoat kapitali bilan qo'shilib yoki bir bo'lib ketishi natijasida vujudga kelgan kapital. MOLIYA KORP О RATSIYALARI SEKTORI - ko'proq moliyaviy vositachilik yoki moliyaviy vositachilik bilan yaqindan bog'langan moliyaviy faoliyat bilan shug'ullanadigan barcha rezident korporatsiyalari va kvazikorporatsiyalar moliyaviy korporatsiyalar sektorini tashkil etadi. MOLIYA MEXANIZMI - taqsimot va qayta taqsimot munosabatlarining keng tizimini amalga oshirish, daromad va jamg'armalar tashkil qilish, markazlashgan va markazlashmagan pul fondlari tuzishni taminlovchi shakl va usullar yig'indisidan iborat. MOLIYA OLIGARXIYASI (“oligarxiya” so'zi ozchilikning idora etishini anglatadi) - mamlakat moliyasiga bir guruh yirik korporatsiyalarning yuqori martabali boshqaruvchilari hukmronlik qilishi. Moliya kapitalining yuzaga kelishi oligarxiyani vujudga keltiradi. MOLIYA SIYOSATI - moliyaviy resurslarni jamlash, ularni davlatning o'z funksiya va vazifalarini amalga oshirish uchun taqsimlash hamda ishlatish shakli va usullarida tizimli namoyon bo'luvchi tadbirlar yig'indisidir. MOLIYA SIYOSATINING ASOSIY YONALISHLARI - moliyaviy resurslarning imkon qadar yuqori hajmini aniqlash va ushbu manbalar doimiyligi va uzluksizligini ta’minlashdir, chunki moliyaviy resurslar potensiali barcha o'zgarishlarning bazasidir. MOLIYA SIYOSATINING MUHIM VAZIFASI - u yoki bu iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishning davlat rejasi yoki chora-tadbirlarini amalga oshirish uchun tegishli moliyaviy resurslar bilan ta’minlashdir. MOLIYA STRATEGIYASI PRINSIPLARI - korxonaga o'z-o'zini tashkil etishga qodir ochiq tizim sifatida qarash prinsipi; korxona operatsion faoliyati bazaviy strategiyalarini hisobga olish prinsipi; moliyaviy faoliyatni strategik boshqarishning tadbirkorlik stiliga maqsadli yo'naltirish prinsipi; strategik moliyaviy rivojlanishning dominant sohalarini belgilash prinsipi; moliyaviy strategiyaning moslashuvchanligini ta’minlash prinsipi; strategik moUyaviy tanlovlarmuqobilinitanlashprinsipi;moliyaviyfaoliyatdatexnologik rivojlanish natijalaridan doimiy foydalanishni ta’minlash prinsipi; strategik moliyaviy qarorlar qabul qilish j arayonida moliyaviy risklar darajasini hisobga olish prinsipi; moliyaviy strategiyani amalga oshirish jarayonining moliyaviy menejerlar professional apparatiga yo'naltirish prinsipi; ishlab chiqilgan moliyaviy strategiyaning tashkiliy tuzilma va tashkiliy madaniyatga muvofiqligini ta’minlash prinsipi. MOLIYA TIZIM I - davlat va korxonalar pul mablag' lari fondlarini shakllantirish, taqsimlash va foydalanish shakllari hamda metodlari tizimi. MOLIYA YILI - birinchi yanvardan o'ttiz birinchi dekabr kuni oxirigacha bo'lgan vaqtni o'z ichiga oluvchi davr. MOLIYA-BANK TIZIM I - tarixan shakllangan va belgilangan qonun-qoidalar asosida faoliyat yurituvchi mamlakatdagi moliya-kredit muassasalari majmuyidir. MOLIYALASHTIRISH - biror tadbir uchun davlat tomonidan mablag' ajratish, mablag' bilan ta’minlash, moliyalashtirish, masalan, xalqxo'jaligini mablag' bilan ta’minlash. MOLIYANI BOSHQARISH - subyektlarning moliyaviy munosabatlarini amalga oshirish, pul oqimi fondlarini uyushtirish, taqsimlash va samarali ishlatishga oid faoliyatni bildiradi. MOLIYA FUNKSIYALARI - moliya mohiyatining amalda namoyon bo'lishi. Uning taqsimlash va nazorat funksiyalari mavjud. MOLIYANING XALQARO ALOQALARGA TA’SIR ETUVCHI YO'NALISHI - xorijiy sarmoyadorlar mablag'larini jalb etish. MOLIYASHTIRISH LIMITI - joriy moliya yili mobaynida ajratiladigan pul mablag'lari chegarasi. MOLIYAVIY “ KO'PIKLAR” - real qiymatga ega bo'lmagan pul va obligatsiyalar haj mining ko'payishi. MOLIYAVIY AKTIVLAR - birlikning o'z mablag'laridan iborat. Ular monetar oltin, naqd pul, depozit, investitsiya, kreditlar, qimmatli qog'ozlar ko'rinishida bo'lishi mumkin. 1 < c 1,1 283 MOLIYAVIY APPARAT - moliyaviy boshqaruvni amalga oshiruvchi organlar. 0 ‘zbekistonda ularning tarkibiga O'zbekiston Respublikasining Oliy majlisi va uning ikki (Senat va Qonunchilik) palatasi, O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Davlat soliq qo'mitasi, Davlat bojxona qo'mitasi va ularning joylardagi quyi organlari, turli mulkchilik shakllaridagi korxonalarda moliyaning operativ boshqarish fimksiyasini amalga oshiruvchi moliyaviy bo'limlar va boshqarmalar va h.k.lar kiradi. MOLIYAVIY BO ZO R - qisqa, o'rta va uzoq muddatli kreditlar hamda fond qiymatlari, ya’ni aksiyalar, obligatsiyalar va qimmatli qog'ozlarning boshqa ko'rinishlari bozori. Birlamchi moliyaviy bozorda yangi qimmatli qog'ozlar chiqariladi, ikkilamchi moliyaviy bozorda esa oldin chiqarilgan qimmatli qog'ozlarning qayta sotilishi sodir etiladi. MOLIYAVIY BUDJET - kapital qo'yilmalar budjeti, pul mablag'lari budjeti va bashorat qilinadigan balansni o'zida mujassamlashtirgan bosh budjetning bir qismi. MOLIYAVIY DASTAKLAR VA RAG'BATLANTIRISH VOSITALARI - ularga foydani taqsimlash usullari, turli fondlarga to'lovlar, ajratmalar, qo'llaniladigan imtiyozlar, sanksiyalar, jarimalar, soliqlar, subsidiya, subvensiya va sanatsiyalar kiradi. MOLIYAVIY DERIVATLAR - bozor narxiga ega bo'Igan pulli dastak bo'lib, uning sohibiga birlamchi qimmatbaho qog'ozlarni sotish yoki sotib olish huquqini beradi. Bularga opsionlar, fyucherslar, varrantlar, svoplar kiradi. MOLIYAVIY FAOLIYATDAN OLINGAN DAROMADLAR - deganda qimmatli qog'ozlar, valyuta operatsiyalari, kredit va qarzlarni berishdan olingan daromadlar tushuniladi. Bularga royalti, dividendlar va foizlar, ijobiy kurs farqlari ko'rinishidagi daromadlar va boshqalar kiradi. MOLIYAVIY HISOBOT - xo'jalik yurituvchi subyektlar tomonidan mahsulot (ish va xizmat)lar sotish natijalari to'g'risidagi ma’lumotlar majmuyi bo'lib, u subyektning moliyaviy-xo'jalik faoliyati holatining ma’lum davr (chorak, yillik)ga qiymat ko'rinishida aks etishidir. Hisobot axborotlari sotilgan mahsulot (ish va xizmat)lar, ishlab chiqarish xarajatlari, xo'jalik mablag'lari va ularning tashkil topish manbalari, ishlarning moliyaviy natijalari, soliqqa tortish hamda dividendlar to'g'risidagi ma’lumotlarni o'z ichiga oladi. 284 MOLIYAVIY HISOBOTNI TAYYORLASH - o'z vaqtida g'azna axborot tizimiga kiritilgan, budjet tashkilotlariga yetkazilgan tovarlar va xizmatlar hajmini tasdiqlovchi hujjatlar, to'lov hujjatlari va hududiy g'azna bo'limlariga topshirilgan budjet tashkilotlarining oylik hisobotlari asosida barcha hududiy g'azna bo'limlari mahalliy budjetlarni boshqarish va ularning ijrosini nazorat qilish uchun kerakli hisobotlarni markaziy g'aznachilikda o'rnatilgan maxsus kompyuter dasturi orqali tezda umumlashtirishdir. MOLIYAVIY INSTITUTLAR - investorlar bilan omonatchilar o'rtasida faoliyatning o'zlari mashg'ul bo'lgan turidan foyda oluvchi vositachilik faoliyati bilan shug'ullanadigan shaxslardir. Banklar, pensiya va investitsiya fondlari, sug'urta kompaniyalari, tovar, xomashyo va fond birjalari, aksiyadorlar va boshqalar moliyaviy vositachi sifatida harakat qiladilar. MOLIYAVIY INVESTITSIYALAR - qimmatli qog'ozlar (aksiya, obligatsiya), sotib olish va bank depozitlariga uzoq muddatga jalb qilingan qo'yilmalardir. MOLIYAVIY JIHATDAN TARTIBGA SOLISH - uy xo'jaligi, korxona yoki davlat ixtiyoridagi jami pul mablajlari, shuningdek, daromadlar manbayining hosil qilinishi va ulardan foydalanishni boshqarish. MOLIYAVIY KORXONALAR - tizimda moliya vositachiligi bilan qattiq bog'langan holda, asosan, moliyaviy vositachilik yoki yordamchi moliyaviy faoliyat bilan shug'ullanuvchi korxonalar. MOLIYAVIY LIZING - ijara munosabatlarining alohida turi bo'lib, bunda bir tomon (lizing oluvchi)ningtopshirig'igabinoanuchinchi tomondan (sotuvchidan) mulk (lizing obyekti)ni lizing shartnomasida belgilangan shartlarda lizing oluvchiga to'lov asosida foydalanish va egalik qilish uchun hamda keyinchalik lizing oluvchining xususiy mulkiga o'tishi sharti bilan berish maqsadida sotib oladi. MOLIYAVIY MAJBURIYAT - bir institutsion birlik boshqa birlikka mablag' berganda va ana shu mablag'ga egalik qiluvchi boshqa institutsion birlik (kreditor) boshqa birlikdan, ya’ni qarzdordan bir qator to'lov yoki to'lovlar olganda ro'y beradi. Bunday muomalalar o'zaro tuzilgan shartnoma talablariga muvofiq amalga oshiriladi. MOLIYAVIY MANBALAR - iqtisodiyotning turli darajasidagi chora- tadbirlarni amalga oshirish uchun taqozo etiluvchi moliyaviy mablag'laming kelib chiqish manbalari. Masalan, moliyaviy manbalar aholi va korxonalarning manbalari, davlat budjeti 285 mablag'lari, qarzga olingan mablag'lar, xorijiy investorlarning mablag'lari va boshqa ko'rinishlarda bo'lishi mumkin. MOLIYAVIY MEXANIZM - moliyaviy munosabatlarni tashkil etishning davlat tomonidan o'rnatilgan shakllari, turlari va metodlari tizimi. Davlat tomonidan tartibga solishning darajasiga bog'liq ravishda ikkiga bo'linadi: direktiv moliyaviy mexanizm va tartibga soluvchi moliyaviy mexanizm. Direktiv moliyaviy mexanizm davlat bevosita ishtirok etadigan munosabatlar (soliqlar, davlat krediti, budjet jarayoni va boshqalar) bilan bog'langan. Tartibga soluvchi moliyaviy mexanizm esa davlat manfaatlariga to'g'ridan-to'g'ri tasir etmaydigan moliyaviy munosabatlardan (masalan, korxona ichki xo'jalik faoliyatini tashkil etish) foydalanishning asosiy yo'nalishlarini belgilab (aniqlab) beradi. MOLIYAVIY MUNOSABATLAR - pul jamg'armalarining xarajati natijasida davlat hamda uning quyi va yuqori tashkilot idoralari, turli xo'jalik yuritish shaklidagi korxonalar, firmalar, kooperativlar, birlashmalar, jamoa uyushmalari, alohida aholi qatlamlari o'rtasida o'zaro yuzaga keluvchi iqtisodiy munosabatlar. MOLIYAVIY MENEJMENT - xo'jalik subyektining joriy va strategik maqsadlariga erishishda ularning moliyaviy resurslari va moliyaviy faoliyatini boshqarishdir. MOLIYAVIY MENEJMENTDA ARBITRAJ - bir xil aktivlarga turli baholardan foydalanish yo'li bilan tavakkalchiliksiz daromad olish tushuniladi. Arbitraj keng tarqalgan investitsion taktika hisoblanadi va bir davrning o'zida bir xil aktivlar (yoki uning funksional ekvivalenti)ni nisbatan yuqori baholarda sotish va nisbatan past narxlarda sotib olishdan iborat. MOLIYAVIY NATIJA - korxona, birlashma, aksiyadorlik jamiyati, tashkilot, muassasa va hokazolarning ma’lum hisobot davrida, uning tadbirkorlik faoliyati jarayonida o'ziga qarashli mablag'ning oshishi yoki kamayishi. MOLIYAVIY NAZORAT - moliyaviy boshqaruv tizimining elementlaridan biri. Barcha iqtisodiy subyektlar (davlat, hududiy-ma’muriy bo'linmalar, korxona va tashkilotlar)ning moliyaviy faoliyati moliyaviy-xo'jalik qonunchiligiga rioya etilishi, amalga oshirilgan xarajatlarning maqsadga muvofiqligi, moliyaviy-xo'jalik operatsiyalarining iqtisodiy samaradorligi ustidan amalga oshiriladigan qiymatiy nazoratning alohida sohasi. 286 MOLIYAVIY NAZORAT OBYEKTLARI - moliya tizimi va iqtisodiy samaradorligini tekshirish lozim bo'lgan moliya-xo'jalik-tijorat tuzilmalari paydo bo'lganida nazorat subyektlari (taftishchilar)ni tashkil etish zarurati paydo bo'ladi. MOLIYAVIY NAZORAT TIZIM I - subyektlar (nazorat qiluvchilar), obyektlar (nazorat qilinuvchilar), nazoratning usul va vositalarini birgalikda jamlab, o'z ichiga oladi. MOLIYAVIY NAZORATNING SUBYEKTLARI - nazorat vazifalarini ifodalovchi organlar. MOLIYAVIY REJALASHTIRISH - muayyan muddat uchun moliyaviy resurslar harakati va tegishli moliyaviy munosabatlar harakatini asoslashdan iborat jarayon. MOLIYAVIY RESURSLAR - davlat va korxonalar pul mablag'lari maqsadli fondlarining majmuyi. Ular o'sishining asosiy sharti milliy daromadning ko'payishidir. Mamlakatning moliyaviy resurslari Iqtisodiyot vazirligi tomonidan tuziladigan yig'ma moliyaviy balansda o'z ifodasini topadi. U o'z ichiga davlat budjet tizimi, hukumatning nobudjet fondlari va turli mulkchilik shaklidagi korxonalar (amortizatsiya va ularning ixtiyorida qoladigan foyda summasi) ning resurslarini qamrab oladi. MOLIYAVIY SOG'LOMLASHTIRISH - korxona bankrotligini bartaraf etish yoki raqobatbardoshligini oshirish maqsadida chora-tadbirlar tizimini qo'llash orqali uning moliyaviy holatini sog'lomlashtirish. MOLIYAVIY STRATEGIYA - korxonaning muhim funksional strategiyalaridan biri bo'lib, tashqi vositalar o'zgaruvchanligi sharoitida uzoq muddatli moliyaviy maqsadlarni shakllantirish, ular muvaffaqiyatini ta’minlashning eng samarali yo'llarini tanlash, moliyaviy resurslarni shakllantirish va ulardan foydalanish yo'nalishlarini korrektirovka qilish yo'lida moliyaviy faoliyat va moliyaviy munosabatlarni rivojlantirishning barcha asosiy yo'nalishlarini ta’minlashni o'zida aks ettiradi. MOLIYAVIY TAKTIKA - strategiya belgilab bergan vazifalarni jamiyat rivojlanishining konkret bosqichida moliyaviy munosabatlarni tashkil etish usullari orqali amalga oshiradi. MOLIYAVIY TRANZAKSIYA - mablag'lar ning elektron ko'rinishdagi harakati tushuniladi. MOLIYAVIY VEKSEL - korxona tomonidan bo'sh mablag'lari hisobidan boshqa korxonalarga ssuda berishdir. Moliyaviy veksellarga korxonaning muddatida qaytarilmagan kreditor qarzlarini rasmiylashtiradigan veksellarni kiritish mumkin. 287 MOLIYAVIY VOSITACHILAR - qo'yilgan vazifalarni hal etish uchun taqsimlash va nazorat vazifasini bajaradilar, zero, to'plangan fondlarni to‘g'ri taqsimlashgina emas, balki ulardan jamiyat uchun naqadar samarali, qanday foyda bilan ishlatilayotganligini nazorat qilish ham muhim. MOLIYAVIY YOKI PUL BOZORI - moliyaviy mablag'lar, ya’ni pul, zayomlar, aksiyalarga bo'lgan talab va taklifni aks ettiruvchi bozor. Moliyaviy bozorda indidiumlar va muassasalar pulni qarzga oladi va beradi. Odatda, moliyaviy bozor fond, valyuta birjalari faoliyat ko'rsatishini talab etadi. MOL-MULK - egalik qilish, foydalanish, tasarruf etish obyektlari bo'la oladigan moddiy obyektlar, shu jumladan, pul mablag'lari, qimmatli qog'ozlar, ulushlar (paylar, hissalar) hamda nomoddiy obyektlar. MOL-MULK SOLIG'I TO'LOVCHILAR - o'z mulkiga ega bo'lgan yuridik shaxslar hisoblanadi. Soliq to'lashning ixchamlashtirilgan tizimiga o'tgan yuridik shaxslar (savdodan tashqari) va imtiyoz olgan yuridik shaxslar bu soliqni to'lamaydilar. MONETAR QOIDA - monetaristlar tomonidan ilgari surilgan qoida. Unga binoan muomaladagi pul massasi har yili YaMM potensial o'sishiga teng sur’atlarda oshib borishi kerak. Pul massasi har yili izchillik bilan 3% dan 5% sur’atlarda oshib borishi zarur. MONETAR SIYOSAT - iqtisodda pul massasini muvofiqlashtirishga yo'naltirilgan davlat xatti-harakatlari. MONETARIZM - iqtisodiyot nazariyasidagi G'arbda keng tarqalgan neoklassik oqim nazariyalaridan biri. Monetarizm sof bozor iqtisodiyoti nazariyasi hisoblanib, uning bosh g'oyasi bozor mexanizmi iqtisodiy o'sishini ta’minlaydi. Bu mexanizmning asosiy vositasi pul degan xulosadan iborat. Monetarizm nazariyasi asoschilari M. Fridman, F. Keygan, A. Keltsar, D. Leyder va boshqalar bo'lib, ular o'sishning eng muhim sharti inflyatsiyani yo'qotish va pulni sog'lomlashtirish, pulni xo'jalik muomalasi vositasiga aylantirish deb qaraydilar. Ular pulning barqarorligi va iqtisodiy faollik o'rtasida uzviy bog'lanish borligini qayd etgan holda, iqtisodiy inqirozlarning sababini pul muomalasidagi buzilishlardan axtaradilar. MONITORING - tizim yoki obyekt holatini kuzatish, baholash, bashorat qilish, uning faoliyatini nazorat qilish. MONOPOLIYANING O'LIK YUKI YOKI JAMIYATNING SOF YO'QOTISHI - monopolist bo'lmagandagi mahsulot ishlab — 288 — — chiqarish hajmidan monopolist ishlab chiqargan mahsulot ayirmasiga teng. MONOPOLISTIK RAQOBAT - bozor strukturasi, unda ko'p sotuvchilar o'xshash, ammo ayrim tasniflari bilan farq qiladigan mahsulotlarni sotadilar.Monopolistikraqobatdamukammal (sof) raqobatdagidan farqli o'laroq, nisbatan ko'p bo'lmaydigan (ularning 1 miqdori Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|