Sharof rashidov nomidagi samarqand davlat universiteti sport faoliyati va san
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Gilam to‘qish san’ati. Gilam to‘qish san’ati xalq amaliy bezak san’atining keng
tarqalgan turi bo‘lib, ko‘p asrlik milliy an’ana va uzoq tarixga ega. Gilam to‘qish badiiy to‘qish hunariga kiradi. U qadimdan ayollar orasida keng tarqalgan hunar sifatida mashhurdir. Gilam to‘qish san’ati ayniqsa chorvachilik bilan shug‘ullanadigan ko‘chmanchi xalqlar orasida tarqalgan. Gilam qadim zamondan beri xona ichini bezatish, issiq saqlash, tovushni kamaytirish uchun xizmat qiladi. Gilam asosan polga yoki bo‘yra ustiga to‘shaladi, xonani bezatish uchun devorga osiladi va o‘tov ichiga o‘raladi. Bu san’at juda qadim zamonlardan beri rivojlanganligini yozma tarixiy manbalar va arxeologik topilmalar isbotlab berdi. Arxeologik topilmalar natijasida Xorazmda miloddan avvalgi 1-ming yillikka mansub gilamlar topilganligi tasdiqlandi. Qadimda Ussuri, Bobil, Midiyada keyinroq esa Eron, Hindiston, Turkiyada to‘qilgan rangli gilamlar mashhur bo‘lgan VII asr Ko‘lyozmalari gilam to‘qish san’ati o‘sha davrlarda O‘rta Osiyoda ham rivojlanganligini tasdiqladi. V—VII asrlarda O‘rta Osiyodagi ko‘pgina shaxarlardan Xitoyga har xil gilamlar olib kelingan. Masalan, Qarshi va Nashebodan to‘qilgan gilamlar Xitoyga olib borib sotilgan. O‘rta Osiyo va Afg‘oniston adabiyotlarida ko‘rsatilishicha VII—XI asrlarda Xorazm hamda Samarqand bilan Buxoro o‘rtasidagi ba’zi shaharlardan kichik-kichik joynamoz gilamchalar to‘qilib chet mamlakatlarga sotilgan. XI—XII asrlarda O‘rta Osiyoda shu jumladan O‘zbekiston territoriyasida gilam to‘qish san’ati juda rivojlangan. XIV asrda esa O‘zbekiston territoriyasida gilam to‘qish san’ati rivojlanmay qoldi, chunki mongol bosqinchilari O‘rta Osiyoniogallab olgan edi. XIV asrning ikkinchi yarmida O‘rta OsiyoningAmir 9 Temur qo‘liga o‘tishi bilan bu soha yanarivojlanib ketdi. Har xil xorijiy mamlakatlardan olib kelingan ustalar gilam to‘qish ustaxonalarida ishlaganlar. XVIII—XIX asr boshlarida ayniqsa, Buxoro va Farg‘ona xonliklarida gilam to‘qish san’ati tez sur’atlar bilan rivojlandi. Bunda gilam tayyorlash o‘zining naqshi, yuqori sifatli to‘qili lishi, bo‘yalish texnikasi bilan ajralib turdi. O‘zbekistonda gilam to‘qish maktabi asosan ikki — Samarqand va Andijon katta gruppalarga bo‘linadi. Andijon gilamlari o‘zining chidamliligi, ishiqligi, aniq qizil-ko‘k koloriti bilan farq qiladi. Farg‘ona, Qoraqalpoq gilamlari asosan ikki xil, ya’ni qizil va to‘q ko‘k rangda to‘qiladi. O‘zbek gilamlarining tiga ko‘pincha ruta o‘rtasiga turunj yoki doira naqshi ishlanadi. Samarqand gilamdo‘zlik maktabiga Samarqand va Buxoro viloyatlaridagi gilam o‘quvchilar kiradi. Buxoro gilamlari o‘zining rang-barangligi, kattaligi, uzun patliligi va chiroyli naqshlari bilan ajralib turadi. Samarqand gilamlari qisqa patli, markazida turunj chetiga alohida-alohida naqshlar ishlanadi. Qalqon deb nomlangan turunj naqshi juda ko‘p ishlanadi. Gilamlar hoshiyador estetik jihatdan chiroyli ishlangan bo‘ladi. Nurota gilamlari esa o‘zining uzun patliligi, o‘rtacha kattalikda, siyrakroq to‘qilishi bilan ajralib turadi. Dastgohda qo‘lda to‘qilgan gilamlar o‘zining chidamliligi, nafisligi, tabiyligi va sifati jihatidan ajralib turadi. Bu gilamlar yuz yillab xizmat qilishi mumkin. Ko‘pgina mamlakatlarda qadimdan qo‘lda to‘qib kelinayotgan gilamlar yaxshi rivojlangan. Turkmaniston, Gro‘ziya, Ozarbayjon va Armanistonda to‘qiladi. Gilamning to‘qima, tikma va boslla xillari bor. |