«sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati
KICHIK KORXONALARDA BUXGALTERIYA
Yüklə 0,63 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
8.2. KICHIK KORXONALARDA BUXGALTERIYA
HISOBINI TASHKIL ETISH ASOSLARI Mamlakatimiz iqtisodiyotini rivojlantirish bevosita kichik korxo- nalarning taraqqiyoti bilan bog‘liq. Kichik korxonalarning hisob ishlarini ixchamlashtirish maqsadida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimi ishlab chiqilgan. Mikrofirmalarga mulkchilik shaklidan qat’i nazar, band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik miqdori ishlab chiqarish tarmoqlarida 10 141 kishiga qadar, savdo, xizmat ko‘rsatish hamda noishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida 5 kishiga qadar bo‘lgan korxonalar kiradi. Kichik korxonalarga mulkchilik shaklidan qat’i nazar, band bo‘lgan xodimlarning o‘rtacha yillik miqdori sanoat sohasida 40 kishiga qadar, qurilish, qishloq xo‘jaligi va boshqa ishlab chiqarish tarmoqlarida 20 kishiga qadar, xizmat ko‘rsatish, chakana savdo va noishlab chiqarish sohasining boshqa tarmoqlarida 10 kishiga qadar bo‘lgan korxonalar kiradi. Kichik korxona o‘z ishlab chiqarishi va boshqaruv ehtiyojlaridan, ularning murakkabligi va ishlovchilar sonidan kelib chiqqan holda, tegishli organlar tasdiqlagan buxgalteriya hisobi shaklini mustaqil tanlaydi. Bunda kichik korxona buxgalteriya hisobining registrlarini quyidagi talablarga rioya qilgan holda o‘z ishining xususiyatlariga mustaqil ravishda moslashtirishi mumkin: – yagona uslubiy asos (ikki yoqlama yozuv qoidasi); – tahliliy va jamlama hisob ma’lumotlarining o‘zaro bog‘liqligi; – barcha xo‘jalik muomalalarini registrlarda yalpi aks ettirish; – birlamchi hisob hujjatlari asosida hisob, birlamchi hujjatlar ma’lu- motlarini kichik korxonani boshqarish va uning xo‘jalik faoliyatini nazorat qilish, shuningdek, buxgalteriya hisobini tuzish uchun zarur bo‘lgan ko‘rsatkichlar bo‘yicha to‘plash va bir tizimga solish; Kichik korxonalar buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritishda «Kichik tadbirkorlik subyektlari tomonidan soddalashtirilgan hisob yuritish va hisobot tuzish tartibi to‘g‘risida» 20-son BHMAdan foyda- lanadi. Kichik korxonada birlamchi hisob axborotining muayyan moddiy boyliklarni olib kelish yo‘li bilan barcha xo‘jalik muomalalarini yalpi hujjatlashtirish buxgalteriya hisobining boshlang‘ich bosqichi bo‘lib hisoblanadi. Kichik korxonalar amalga oshiriladigan muomalalarni hujjatlashtirish uchun birlamchi hisob hujjatlarining namunaviy shakllari, idoraviy shakllari, shuningdek, tegishli namunaviy shakllarga nisbatan mustaqil ishlab chiqilgan, majburiy rekvizitlari mavjud bo‘lgan va amalga oshirilgan muomalalar hisobida to‘g‘ri aks ettirishni ta’minlaydigan shakllarni qo‘llashlari mumkin. Buxgalteriya hisobining birlamchi hisobida qo‘llaniladigan hujjatlarning majburiy rekvizitlari quyidagilar: hujjatning nomi, tuzilgan sana, xo‘jalik muomalasining mazmuni, xo‘jalik muomalasining o‘lchov birligi (miqdoriy yoki qiymat ifodasida), xo‘jalik muomalasini amalga 142 oshirish va uni to‘g‘ri rasmiylashtirish uchun mas’ul bo‘lgan mansabdor shaxslarning ism-sharifi, shaxsiy imzolari va boshqalar. Soddalashtirilgan tizimda hisob ishlari quyidagi bosqichlarda amalga oshiriladi: – Boshlang‘ich hujjatlardagi hamda buxgalteriya hisobi registrlari- dagi ma’lumotlarni ro‘yxatga olish. – Buxgalteriya hisobotini tuzish. – Korxona uchun zarur boshqa axborotni olish uchun buxgalteriya hisobi registrlari ma’lumotlaridan foydalanish. Kichik korxonalarda buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan shaklida hisob registrlarining quyidagi ikki turidan foydalanish mumkin: 1. Xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari; 2. Tegishli hisob obyektlarini hisobga olish qaydnomalari. Xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari tahliliy va jamlama hisoblar registri bo‘lib, uning asosida kichik korxonada muayyan sanada mablag‘lar mavjudligi va ularning manbalarni belgilash va buxgalteriya hisobini tuzish mumkin. Xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari kombinatsiyalashgan registr ham bo‘lib, kichik korxona tomonidan qo‘llaniladigan barcha buxgalteriya schyotlarini o‘z ichiga oladi, ularning har biri xo‘jalik muomalalarining hisobini yuritish imkonini beradi. Bunda u balansning tegishli moddalari mazmunini asoslash uchun batafsilroq bo‘lishi lozim. Kichik korxona daftarni qaydnoma ko‘rinishida yuritib, uni har oy uchun yoki muomalalar hisobi butun hisobot yili uchun yuritiladigan daftar shaklida ochishi mumkin, bu holda oxirgi sahifasiga daftardagi mavjud sahifalar soni yoziladi, u rahbar va bosh buxgalterning imzolari, shuningdek, kichik korxona muhrining izi bilan tasdiqlanadi. Xo‘jalik muomalalarini hisobga olish daftari yil boshida (korxona faoliyati boshida) aktivlar va passivlarning har bir turi bo‘yicha mavjud bo‘lgan qoldiqlar summalari qaydi bilan ochiladi. So‘ngra «Muomala mazmuni» ustunida oy qayd qilinadi va xronologik tartibda pozitsiyali usul bilan har bir birlamchi hujjat asosida oyning barcha xo‘jalik muo- malalari aks ettiriladi. Bunda Daftarda «summasi» ustuni bo‘yicha qayd etilgan har bir muomalaga doir summalar bir vaqtning o‘zida tegishli vositalar turlari va manbalarini hisobga olish schyotlarining «Debet» va «Kredit» ustunlari bo‘yicha ikkiyoqlama yozuv bilan aks ettiriladi. Vositalar va ularning manbalari debet va kredit oborotlarining bir oy uchun yakunlari hisoblanganidan so‘ng ularning har biri bo‘yicha keyingi oyning 1-kuniga saldosi chiqariladi. 143 Barcha schyotlar debet oborotlarining umumiy yakuni kredit obo- rotlarining umumiy yakuni va «Nazorat summasi» yakuniga teng bo‘lishi kerak. Soddalashtirilgan shakl bo‘yicha hisobni tashkil etish uchun kichik korxonalar schyotlar rejasi asosida xo‘jalik muomalalarining buxgalteriya hisobi schyotlari ish rejasini tuzishlari zarur. U kichik korxonaga asosiy vositalar va ular manbalarining hisobini asosiy bosh schyotlardagi buxgalteriya hisobi registrlarida yuritish va bu bilan umuman buxgalteriya hisobi ma’lumotlarining to‘g‘riligi ustidan nazoratni ta’minlash imkonini beradi. Kichik korxonalarda buxgalteriya hisobi ishlab chiqarish faoliyati- ning katta va kichikligiga qarab tashkil qilinadi. Bular ikki turga bo‘linadi: 1. Soddalashgan shakl. 2. Sanoat ishlab chiqarishiga o‘xshagan jurnal order shakli. Oddiy xo‘jalik jarayoniga xos bo‘lgan yoki noishlab chiqarish korxonalarida xo‘jalik jarayonlarining soni har oyda 30–40 ta operatsiyani tashkil etsa, buxgalteriya hisobining soddalashgan formasidan foyda- laniladi. Dastlabki hujjatlar Xo‘jalik operatsiyalarini rasmiylashtirish jadvali Vedomostlar Analitik va sintetik schyotlar bo‘yicha oborot vedomosti Soddalashtirilgan formasining 2 varianti 60–80 jarayon sodir bo‘lganda yuritiladi Dastlabki hujjatlar Xo‘jalik operatsiyalarini rasmiylashtirish jadvali, vedomostlar Jurnal order Buxgalteriya balansi |