Shaxsiy kompyuterlar uchun mikroprotsessorlar

Buyruq protsessori
funksiyalari quyidagilardan iborat:
1. Klaviatura va buyruq faylidan kiritilgan buyruqni qabul va sintaktik 
analiz qilish.
2. OS ichki buyruqlarini bajarish.
3. OS tashqi buyruq (dastur) va foydalanuvchining amaliy dasturlarini 
yuklash va bajarish.
Buyruq protsessori tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar ichki 
buyruqlar deyiladi. Foydalanuvchining tashabbusi bilan bajariladigan buyruqlar 

---

esa tashqi buyruqlarni tashkil qiladi. Tashqi buyruqlarni bajarish uchun buyruq
protsessori diskdan mos ismli buyruqni qidiradi, agar uni topa olsa, u holda uni 
xotiraga yuklaydi va unga boshqaruvni beradi. Buyruqlarni bunday usulda 
taqsimlanishi operativ xotira bandligini kamaytiradi va kompyuter unumdorligini 
oshiradi.
Amaliy dasturlarni ishga tushirish tashqi buyruqqa murojaat qilgandek
amalga oshiriladi. Buyruq protsessori funksiyasiga buyruq fayllarini ishlatish 
ham yuklatilgan. Buyruq faylning birontasi OS ni yuklagandan so‘ng avtomatik 
tarzda bajariladi va foydanuvchiga faoliyat muhiti sozlanganligi haqida dalolat
beradi. Avtomatik tarzda bajariladigan buyruq foylalanuvchi ehtiyojiga qarab 
tizimli dasturchi tomonidan yaratiladi. Buyruq protsessori berilgan satrda
yozilgan berilganlarni ketma-ket o‘qiydi va taxlil qiladi. Berilganlar buyruq, tamga 
yoki izohdan iborat bo‘lishi mumkin. Agar navbatdagi satrda biron bir dasturga
murojaat qiluvchi buyruq bo‘lsa, buyruq fayl ishini to‘xtatib turiladi va 
chaqirilgan dastur bajariladi. Dastur o‘z ishini yakunlagandan so‘ng buyruq fayl 
o‘z ishini davom ettiradi.
Buyruq protsessori xotiraga yuklanganda ikki, doimo xotirada saqlanadigan 
rezedent va xotiraning foydalanuvchi uchun ochiq bo‘lgan norezedent qismga
bo‘linadi. Bunda ixtiyoriy dastur buyruq protsessorining norezedent qismini
o‘chirib yuborishi mumkin. Bu dastur o‘z ishini yakunlaganda boshqaruv har 
doim buyruq protsessorining rezedent qismiga uzatiladi va u tizim diskidan 
yuklash orqali buyruq faylining norezedent qismini tiklaydi. OS aynan shu 
ko‘rinishda tashkil qilinganligi sababli qattiq disk resurslari yetarli bo‘lmasa 
yoki u umuman bo‘lmasa tizimli yumshoq disk bo‘lishi shart va u ishga tayyor 
holatda bo‘lishi kerak. OS normal ishlashini ta’minlash uchun qattiq yoki
yumshoq disk o‘rniga operativ xotirada tashkil qilingan virtual diskdan foydalanish 
mumkin.
OS tashqi buyruqlari diskda alohida saqlangan dasturlar yordamida 
bajariladi. Ixtiyoriy OS ga turli amallarni bajarishga mo‘ljallangan o‘nlab dasturlar 
kiritilgan. Masalan, barcha OS larga kiritilgan qurilma drayveri deb
nomlanadigan maxsus rezedent dasturlar kiritish-chiqarish tizimini to‘ldirish 
uchun qo‘llaniladi. Drayverlar qo‘shimcha tashqi qurilmalarni yoki mavjud
qurilmalarni nostandart ishlatilishini ta’minlab beradi. Real OS loihalanganda 
fizik qurilmalar imkoniyatlari foydalanuvchi talabiga to‘liq javob bera olmasa 
maxsus rezedent dasturlar yaratib kompyuter imkoniyatlarini kuchaytirish 
mumkin.
Mavjud OS ning bir-biridan farqi "tizim darajasi" bilan aniqlanadi. Ya’ni 
konkret tipdagi kompyuter uchun mos OS qurish (ko‘chirish) bilan aniqlanadi.
Bunda OS tan-narxi kompyuter arxitekturasi, unga kirgan qurilmalar, berilganlarni 
ichki ko‘rinishi bilan birga OS tarkibiga kiritilgan imkoniyatlarga bog‘liq bo‘ladi. 
Qaralayotgan OS larning farqini faqat professional(tizimli) dasturchigina
farqlay oladi. Odatda oddiy foydalanuvchiga bunday farqlar sezilmaydi. Bunday 
farqlar xotira hajmi, berilganlarga ishlov berish vaqti, tizim imkoniyatlari va 
ishonchliligi bilan aniqlanadi.

---

Sistemada bajariluvchi dastur 
jarayon
ni tashkil qiladi. Jarayon - bu 
holatlarning yagona ketma-ketligidir. Jarayon bilan kompyuter resurslari va fayllar 
bilan bog‘liq bo‘ladi. Fayl - berilganlar va dasturiy bo‘lishi mumkin. Jarayonda 
qatnashgan har bir fizik resurs albatda mavjud bo‘lishi shart. Yangi jarayonni 
tashkil qilishda eski jarayondan nusxa olish yo‘li bilan ham tashkil kilish 
mumkin, bu xolatda yangi jarayen tugallanishi eski jarayon orqali ham amalga 
oshirilishi mumkin. Har bir jarayen o‘z jarayonini yangi jarayon bilan almashtirib 
boshqaruvni yangi jarayonga berishi ham mumkin.
Ritchi va Tompson(1978) terminologiyasiga asosan dastur bajariladigan 
muhit - 
holat
(obraz) deyiladi. Holat tarkibiga dastur va unga bog‘liq bo‘lgan 
berilganlar, ochiq fayllar holati va joriy mundarija kiradi. Holat atributiga 
foydalanuvchi tomonidan kiritilgan ayrim identifiqatorlar foydalanuvchi uchun 
ochiq deb hisoblanadi. Jarayonni bunday tashkil qilinishi foydalanuvchiga 
qo‘shimcha mamumot berish va jarayonga aralashish imkoniyatini beradi. Shuni 
aytish kerakki barcha jarayonlar uchun ham foydalanuvchi atributi mavjud emas.
Bunday holat jarayon yaratgan jarayonlarda vujudga keladi. Bunday jarayonlarga 
foydalanuvchi aralashuvi maxsus tizimli buyruqlar asosida amalga oshirilishi 
mumkin. Jarayon - bu loihaning bajarilishi. Sistemada jarayonga ko‘makchi 
jarayonlar mavjud bo‘ladi.
Sistemadagi ko‘pgina jarayonlar kutish holatiga o‘tishi berilganlarni kiritish 
va chiqarish yoki biron bir bir tizimli funksiyani bajarilishini kutish bilan bog‘liq 
bo‘ladi. Har bir real tizimda bir vaqtda mavjud bo‘lgan jarayonlar 
chegaralangan. Bu holat ko‘proq kompyuterning real fizik imkoniyatlaridan kelib 
chiqadi.