Shoh hijron "shohnoma" sidagi inson tabiati tasvirini germenevtik talqinda o’rganish

SHOH HIJRON “SHOHNOMA” SIDAGI INSON TABIATI
TASVIRINI GERMENEVTIK TALQINDA O’RGANISH
Kuvondikova Gavhar Isomiddinovna
Alisher Navoiy nomidagi Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti magistranti

Annotatsiya. Ushbu maqolada dunyo epik she‘riyati dahosi Abulqosim Firdavsiyning “Shohnoma”si xususida, “Shohnoma”ning Shoh Hijron tomonidan o‘zbek tiliga nasriy va nazmiy tarjimasi va shu asardagi inson tabiati tasviri, xotin-qizlar masalasi borasida ma‘lumotlar mavjud. Shuningdek, adabiyotshunoslik metodologiyasida germenevtik talqin nazariyasiga oid tushunchalar kiritilgan.
Аннотация. Эта статья содержит информацию о “Шохноме’’ Абулькосима Фирдавяна, гения мировой эпической поэзии, прозаическом и нацистском переводе “Шохнома” на узбекский язык Шох Хиджроном и описанием человеческой природы в нем, а также вопросах о женщинах и девочках. Методология литературы включает также понятия, связанные с теорией герменевтической интерпретации.
Annotation. This article contains information about the world epic poetry genius Abul Kasim Firdousi‘s “Shahname”, the prose and verse translation of “Shahname” into Uzbek by Shakh Hijran, the depiction of human nature in this work, and the issue of women. Also, concepts related to the theory of hermeneutic interpretation are included in the methodology of literary studies.
Kalit so‘zlar: Shohnoma, germenevtika, talqin, inson, ontologiya, tarixiy-falsafiy, ijtimoy-madaniy, Rustam, Siyovush, Suhrob
Kishilik tarixida shunday san‘atkorlar borki, ular o‘zlarining odamiylik, adolatsevarlik, vatanparvarlik va do‘stlik kabi gumanistik fikrlari bilan umuminsoniy ahamiyat kasb etadilar. Abulqosim Firdavsiy ham ana shunday umumbashariy ahamiyatga molik bo‘lgan mutafakkirlardandir. Dunyo epik she‘riyatining gultoji bo‘lgan ”Shohnoma” dagi vatanparvarlik do‘stlik, qahramonlik, xalqlar ittifoqini ulug‘lash, o‘zoro qonli urushlarda zulmga qarshi nafrat, tinchliksevarlik, adolatparvarlikka da‘vat kabi chinakam insoniy xislatlarni targ‘ib etish g‘oyalari hozir ham o‘z qimmatini saqlab kelmoqda.
Ana shuning uchun ham biz dunyodagi turli xalqlar adabiyotlarini ko‘zdan kechirar ekanmiz, juda ko‘p san‘atkorlar Firdavsiyni hurmat bilan tilga olganliklarining, uning ulkan dahosiga ta‘zim etib yuksak baholaganliklarining guvohi bo‘lamiz.Jumladan Firdavsiy o‘zbek xalqiga yaqindan tanish bo‘lgaan adibdir. O‘zbek xalqi uni o‘z klassik shoirlari kabi sevadi, hurmat qiladi. Shohnomaxonlik o‘zbek xalqi orasida keng tarqalgan ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lgan adabiy madaniy urf odatdir. “Shohnoma” o‘zbek kitobxonlariga aslicha va o‘zbek tiliga qilingan nasriy tarjima orqali tanishdir.
Xorazmlik adib Hasan Muhammad 1497-yili “Siyovush”dostonining o‘zbekcha nasriy bayonini yaratdi. Keyinchalik u Xorazm va Qoraqolpog‘istonda “Siyovush” ertagininig yaratilishiga bir zamin bo‘ldi. 1750-55 yillar oralig‘ida Qo‘qonlik shoir Shoh Hijron “ Shohnoma”ning “Bijon va Manija” dostonidan “Iskandarning vafoti” tasvirlangan bobigacha nasriy tarjimasini yaratadi. Tarjimaning muqaddimasida Shoh Hijron asarni nasriy nusxadan ag’darganligini uqtirgan bo’lsa-da, lekin ora-sira keladigan she’riy parchalar tarjimasida baytlarning Firdavsiy qalamiga mansubligini ta’kidlagan. Demak u foydalangan asl forsiy “Shohnoma” ham nazm va nasrda bo’lgan. Bu o’zbekcha tarjimada xalq kitoblari, rivoyatlari, qissalarining uslubi xiyla kuchlidir. Shoh Hijron Firdavsiy “ Shohmona” sini Qashg‘ar hokimi Xo‘ja Jahonxo‘jam iltimosiga ko‘ra tarjima qilgan.[1. 6-7]
Shohnoma oliy darajada tartibga solingan asar. Kompozitsiyasi ham puxta. Firdavsiy o‘zining bu ulkan asarida juda ko‘p falsafiy g‘oyalar, siyosiy muommolarni ilgari suradi, ko‘p xarakterlar yaratadi, peyzajlar chizadi, jang sahnalarini tasvirlaydi. Bu ulkan dostonning ufqi shunday kengki, uning butun boyligini hali hech bir tadqiqot yoki biror kitob ochib berolgani yo‘q
Shu boisdan, ushbu asarni yana chuqurroq tushunish, uning asl mazmuniga yaqinroq borish va aynan Firdavsiy aytmoqchi bo‘lgan g‘oyalarni anglash uchun
Germenevtik talqin tamoyilidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Germenevtik talqin o‘zi nima? “ Germenevtika” grekcha “hermeneukos” so’zidan olingan bo’lib, “tushuntiruvchi” , “talqin etuvchi” ma’nosini beradi. Ya‘ni adabiy talqin nazariyasi, badiiy matnni tushunish va tushuntirish metodologiyasi sifatida adabiyotshunoslik sohasida xususiylashganda germenevtika o‘z falsafiy-nazariy imkoniyatlarini namoyon qiladi. Rus adabiyotshunosligida germenevtika bilan M.M.Baxtin shug‘ullangan. U bir boshqa madaniyatni tushunish uchun unga “ko’chib o’tish” shart emas, aksincha o‘z madaniyati doirasida mustahkam turish kerak deb hisoblaydi.[2. 80-81]
Tushunish bu boshqa bir insonning ma‘naviy-ruhiy olamini anglash, his etish, uning maqsad g‘oya niyatlarini o‘qib olish demakdir. Chunonchi badiiy asar sohibi har doim ham o‘z qalbida kecahyotgan tuyg‘ularni, inson va borliq xususida hissiy qarashlarini qog‘ozda to‘liq ifoda eta olmaydi. Shu sabab muallifning ma‘naviy dunyosi, badiiy olami matnda ifodalangan mazmunga nisbatan ancha keng bo‘ladi. Tushunishdagi sub‘yektivlik ham tarixiylik ham, psixologizm ham ana shu jihatdan e‘tiborga olinadi.Germenevtik usul olimga matnni talqin etishning nazariy- metodologik usullarini o‘rgatadi. Badiiy matndagi qahramonlarni talqin etayotganda, lozim bo‘lsa adabiyotshunos ularni o‘z shaxsiyati bilan taqqoslaydi-indefikatsiyadan keng foydalanadi. Germenevtik doira vositasida matnning “ichiga kirishi”, qismlarga ajratishi va qayta jamlab xulosalar chiqarishi mumkin bo’ladi.
Xususan, Shoh Hijron “Shohnoma’’ sidagi asosiy ramziy manbalar asosida inson tabiati va uning o‘ziga xos parametrlari yotadi. Ushbu asarning asl mohiyatiga yetish ijodkor ko‘zlagan g‘oyalarni chuqurroq anglash uchun asardagi turli tarixiy-siyosiy, madaniy, ijtimoiy, falsafiy kontekstlarni aniqlash va talqin etish lozim. Buning uchun quyidagilarga e‘tibor qaratamiz: tarixiy kontekstda inson tabiati tasvirini aniqlash; ijtimoiy-madaniy dunyoqarashning inson omiliga ta‘siri (uyg‘onish davridagi musulmon madaniyatining falsafiy tafakkuri); asardagi shasxning ontologik va gnoseologik parametrlarini ochib berish.
“Shohnoma” ning yuksak cho‘qqilaridan biri “ Siyovush” dostoniga bir nazar tashlasak. Shoh Hijron inson hayoti uchun tinchlikning qadrini nihoyat yuqori ko‘tarib Suhrobning o‘limi, Rustamning fojeasini nechog‘lik tasirchan yozib bergan bo‘lsa ham butun hayotini sarf etib yozgan “Shoh asari”ni qayta o‘qib tahrir etar ekan, ko‘ngli to‘lmaydi. U tinchlik elchisi balki tinchlikning jarchisi bo‘lgan Siyovush obrazini yaratadi. Yoshligida o‘zi ham jangchi bo‘lgan Firdavsiy ruhiyatida o’zgarish yuz beradi. Endilikda u urush va sulh masalalarig yangicha kayfiyat bilan qaray boshlaydi.[3.178]
Mamlakat obod, xalq faravon bo‘lmog‘i uchun tinchlikning qadrini, xotirjamlikning bahosini yanada chuqurroq tushunadi va yurakdan his etadi. Endi uning uchun yer-suv talashib, soxta obro‘ talashib qon to‘kish jaholat , aql xiralik-laridangina iborat bo‘lib ko‘rinadi.
Jaholatda bekor qon to‘kmak nechun, Dilni adovatga asr etmak nechun?!
deb yozadi shoir, hamda sulh va adolat haqidagi g‘oyalari ifodasi, jahon adabiyotida eng qadim va yuksak mahorat bilan yozilgan drammatik fojeadan iborat bo‘lgan “Siyovush ” dostonini yozib, “Shohnoma”ga qo‘shadi.
Tadqiqotchilar “Siyovush” dostonini jahon adabiyotida urush va tinchlik masalalarini badiiy-falsafiy tahlil qiluvchi deb baholaydilar. Bunda Siyovush obrazi tinchlik mash‘ali bo‘lib porlaydi, u tinchlikning buyuk yalovbardoridir.
Firdavsiy Siyovush obrazida o‘z estetik ideali- aqlli, bilimdon va eng muhumi adolatpanoh podshoh obrazini yaratib xalqlar do‘stligiga erishib, xalqqa farovonlik baxsh etmoqchi, adolatli hayot yo‘lini ko‘rsatib bermoqchi, ko‘p ijtimoiy muommolarni shu yo‘l bilan hal etmoqchi bo‘ladi. Ammo hayot haqiqati bu idealdan ustun keladi. Siyovush fojeasi shundan dalolat beradi. Shuni ham aytish kerakki, yoshligida ko‘proq “Urushqoq buqa”deb atalgan Rustam obrazi ham bu dostonda yana rivojlantiriladi. Bu obrazning yana yangi qirralari ochiladi. Endi uning insoniy hislatlari ko‘proq namoyon bo‘ladi. U avvalo, Siyovushdagi mana shu eng yaxshi xislatlarni tarbiyalab yetishtirgan murabbiy, ikkinchidan u Siyovush bilan birga Afrosiyobga qarshi borar ekan Siyovushning janjalni tinch yo‘l bilan hal etish haqidagi fikrlarini qadrlaydi, ammo ehtiyot choralarini ko‘rishga undab, bu yo‘ldagi urinishlariga qarshilik ko‘rsatmay, o‘z holiga tashlab keladi.
Shunday qilib bu dostonda butun epopeyaning asl g‘oyalari yanada chuqurroq va yorqinroq ifoda etiladi. Shoir insonga ozozr bermaslikka, yomonlikning urug‘ini quritioshga da‘vat etadi. Odam eng qimmatli gavhar, kimki kishiga yomonlikni ravo ko‘rsa, uning o‘zi falokatga duchor bo‘ladi.
Birovga sog‘insa har kim yomonlik,
Nihoyat ul o‘zi topmas omonlik.
Boshqalar hayotini o‘z hayotidek saqlash lozim deb uqtirgan insonparvar shoir hatto chumoliga ham ozor bermaslikka chaqiradi:
Kim chumoli ko‘nglin etar ekan g‘ash, Ichi qarodiru yurak bag‘ri tosh.
Har ishda yumshoqlik ko‘rsatkil avval, Ishing boshlasin urushi janjal.
Urushlarni faqat vatanga hujum bo’lganidagina joiz degan shoir, barcha narsaning ijodkori inson deb biladi.
Insondan yaxshilik nur va ravshanlik, Insonsiz dunyoda yo’q farovonlik.
Shoir hayotni qadrlashga undaydi-da, zarurat majbur qilmasa, qon to‘kmaslik kerakligini juda ko‘p joyda ta‘kidlaydi.
Bilib qo’y yaxshimas qon to’kish also, Begunohlarga hech keltirma balo!
Sababsiz jang boshlar ekan qay inson, Bo’lur jigari qon, rango za’faron.
Shuning uchun ham insoniy fazilatlardan chekingan har bir insonga Firdavsiy dev, jin tamg‘asini bosadi.
Kim odamiylikdan chekinsa agar, Uni dev, jin degil, odammas digar.
Ana shunday insoniy hislari, g‘oyalar, fikr va tuyg‘ulari uchun uning asari asrlar bo‘yi srevilib, o‘qilib kelinmoqda, til-dan tilga tarjima qilinmoqda.
“Shohnoma”ning bosh qahramoni Seyistonlik bahodir Rustami Dostondir. Shuni qayd qilib o‘tmoq kerakki, Rustam yengilmas va mag‘rur tabiatli bahodir, ammo o‘z podshohida chin dildan sadoqatli. U o‘z vatani, o‘z xalqining balogardoni. Bu yo‘lda u hech qachon qattol jangdan tap tortmaydi, ammo shu bilan bvirga u harbiy nayrangga ham usta. Masalan, o‘z o‘g‘li Suhrob bilan bo‘lgan jangda unga kuchi yetmaydi, jangning ikkinchi kuni Suhrobning zarbidan otidan otilib tushgan Rustam hiyla ishlatib yolg‘on bilan o‘limdan qutulib qolganini olaylik, unga hanjar urishga tayyor Suhrobga:
Rustam nazar tashlab, so‘z ochar bazo‘r, Seni hali navqiron hali ko‘zing ko‘r.
Men senga bochayin, shergir bahodir, Juvonmardlararo borqandayin sir.
Boshqacha bizdagi oinu odat, Tantilikda imon topadi ziynat.
Hali ish ko‘rmagan yosh Suhrob bu aldov so‘zlarga ishonib yengilgan raqibni qo‘yib yuboradi, ammo ertasiga u huddi shunday vaziyatda harbiy shuhratga berilib ketgan otasining rahmsiz tig‘ida halok bo‘ladi.
Shoh Hijron “Shohnoma”da Jamshid, Faridun, Suhrob, Rustam, Zoli Zar, Gudarz, Gev kabi vatanparvar, fidoyi erkak qahramonlar bilan birga vatanning pushtu panohi bo‘lmish sadoqatli ma‘shuqa, tadbirkor shoh ayollar obrazini ham yaratgan. Biz asarning dastlabki sahifalaridanoq shoirning ayollarning jamiyatda tutgan o‘rniga alohida hurmat bilan qaraganligini sezamiz. Jamshidning qizlari, Kovaning rafiqasi va boshqalar siymosida biz ayollarga xos iffat-nazokatni, aql-farosatni ko‘ramiz. Ular kerak bo‘lganda razolat va jaholatni dadil la‘natlay oladilar. Rustami Dostonning qizi, mashhur bahodir Gevning rafiqasi Bonugushasp maydonga chiqishi bilan ayollar jasorati yanada yorqinroq ko‘rina boshlaydi. Ne-ne pahlavonlar uning ishqida o‘rtanib, yakkama-yakka olishuvdazabun bo‘ladi.
Gurdofaridning esa ismi jismiga mos. U mashhur jahonpolvon xonadonida dunyoga kelgan.Jang-u jadallar, mashaqqatli safarlarda otasining yonida turib, jo’shqin hayot og‘ushida voyaga yetgan.Turon hokimi Afrosiyobning qizi eronlik bahodir Bijonni sevadi. U shohning qizi bo‘lishiga qaramay, mehnatkash pokiza, sofdil, insonparvar, qonli urushlarni la‘natlaydi. O‘z maqsadiga erishish yo‘lida tinmay yelib yuguradi, kurashadi. Sevikli yori zindonga tashlangan, otasi tomonidan tahqirlanib, ko‘chaga haydab yuborilgan Manija kishilarning xizmatini bajarib, bozor va guzarlarda tilamchilik qilib kun kechiradi: tutqunlikda yotgan Bijonga oziq-ovqat yetkazib turadi. Manijaning tadbirkorligi va ko‘magi tufayli Rustam podsho Bijonni tutqunlikdan ozod etadi.
“Shohnoma” tarkibiga kirgan ko‘pchilik dostonlarda tinch-totuv yashash uchun kurash, xalqlar do‘stligi g‘oyasi chuqur ifodalangan. Asar ayol qahramonlaari siymosida ham ana shu yuksak go‘ya ancha puxta mujassamlangan.
“Shohnomada ” keltirilgan Zardushtiylik ta‘limotining asosi bo‘lgan ezgulik va yovuzlik o‘rtasidagi asosiy ontologik kurshni Shoh Hijron kosmologiya darajasida emas, balki inson tabiatining o‘zida ham ko‘rib chiqadi. Uning fikricha, yovuzlik inson axloqiy jihatdan zaiflashganda ya‘ni ongsiz ong darajasi ustidan nazoratni yo‘qotganda paydo bo‘ladi. Inson o‘zini aql bilan boshqarar ekan, u yaxshilikni saqlab qoladi, yomonlik esa Shoh Jamshid bilan bo‘lganidek insonning o‘zida aql va axloqiy postulatlar zaiflashgandan keyin paydo bo‘ladi. Shuning uchun ham Shoh Hijron ezgu insoniy amallargina hayotni baxtli qiladi, insonni haqiqatga yaqinlashtiradi deb hisoblaydi.

Xulosa:
Jahonda faqat so‘z qolur yodgor, So‘zdan ortiq gavhar qani, qayda bor?! [4.61]
(Firdavsiy)
Shoir bashorat qilganidek, “Shohnoma” umrzoq abadiy barhayot asar bo‘lib, asrlar sinovidan dadil va bardam bo‘lib o‘tib kelmoqda. Zeroki ulkan san‘atkorlar ijodining qimmati bir xalq doirasida qolib ketmaydi, o‘z zamini bilan belgilanmaydi. U asrlar osha umumbashariy ahamiyat kasb etaveradi. “Shohnoma” g‘oyalarining hamisha zamonaviy ekanligining, ilg‘or kishilar bilan hamisha hamqadam va hamnafasligining siri ham ana shu umuminsoniylikdir.