Shukurullo mardonov umida zokirova

1.3. Eng qadimgi xalq og‘zaki ijodiyoti yodgorliklarida inson 
tarbiyasiga oid fikrlar
Hozirgi o‘zbek xalqining ajdodlari bundan bir necha ming-yillar 
oldin yashagan bo‘lib, ular yuksak va o‘ziga xos madaniyatni vujudga 
keltirishda juda katta va mashaqqatli yo‘lni bosib o‘tgan. Dastlabki 
tosh qurollaridan tirikchilik uchun foydalanishda ancha takomillashgan 
mehnat qurollari yasashgacha, undan urug‘chilik, qabilachilik davrlariga 
kelib, xo‘jalik va madaniy taraqqiyotda erishilgan yutuqlargacha 
bo‘lgan tariximiz ota-bobolarimizning boy qadimiy madaniyatga ega 
bo‘lganligidan dalolat beradi. Ma’lumki, kishilar va kishilik jamiyati 
vujudga kelishi jarayonida inson ham biologik jihatdan, ham inson 

---

18
sifatida takomillashib borgan. Dastlabki diniy e’tiqodlar, oddiy ixtiro-
larning takomillashib borishi, inson ongining shakllanib borishiga 
turtki bo‘ldi. Bu jarayon ming-ming-yillar davom etib, inson ongi 
shakllanishining asosi bo‘lgan xulq-odob qoidalari tarkib topadi.
Eng qadimgi kishilarning dastlabki oddiy istaklari, orzu-umidlari, 
xislatlari qadimgi eposlarda, ulardagi afsonaviy obrazlar qiyofasida 
o‘z ifodasini topgan. Ruxga sig‘inish - onimizm, ajdodlar ruxiga 
sig‘inish totemizm, sehrgarlik kabi diniy e’tiqodlar va marosimlar aks 
ettan afsonalar, rivoyatlarda eng qadimgi avlodlarimizning tafakkur 
dunyosi aks etgan. Ammo bu rivoyatlar, afsonalar massagetlar, saklar, 
xorazmiylar, sug‘dlar, parfiyaliklar yashagan davrlarga borib taqaladi.
Shuni ta’kidlash lozimki, eng qadimgi tarbiya haqidagi yodgorliklar 
bizgacha bevosita etib kelmagan. Turkiy va forsiyzabon xalqlarning 
“hayot kechirish san’ati, donolik majmuasi sifatida yuzaga kelib, 
borliqqa amaliy munosabatda bo‘lish namunasi” ifodalangan ma’naviy 
madaniyat yodgorliklari: Markaziy Osiyo xalqlarining eng qadimgi 
marosimlari, urf-odatlari, ijtimoiy-falsafiy, madaniy, adabiy-tarixiy 
voqealarini ifoda etuvchi qomusiy yodgorlik namunasi bo‘lmish 
“Avesto”; afsonaviy qaxramonlar tasvirlangan dostonlar ya’ni, 
“Alpomish”, “Manas”, “Shiroq”, “To‘maris”, “Go‘ro‘g‘li”, “Murodxon”, 
“Ravshan”, shuningdek qadimgi yunon tarixchisi Gerodotning “Tarix”, 
Strabonning “Geografiya” asarlari, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu 
lug‘atit turk”, Urxun-Enisey bitiklari va boshqa shu kabi adabiy-
tarixiy manbalarda saklangan va shular orqali bizgacha etib kelgan. Bu 
yodgorliklar insonning shakllanishida moddiy va ma’naviy madaniyat 
qay darajada katta rol o‘ynaganligidan dalolat beradi. Xususan, tarbiya 
insonning aqliy va axloqiy jihatdan tarkib topa borishiga ta’sir etgan 
bo‘lsa, insonning shakllana borishi ham, o‘z navbatida, insoniyat 
jamiyatining tarkib topa borishiga yordam bergan. Xullas, insonning 
o‘z-o‘zini anglashi va jamiyat taraqqiyoti bir-biri bilan uzviy aloqada 
bo‘lgan. Bu tarixiy jarayonni bilish, inson tafakkurining qadimgi 
davrlardan boshlab bosqichma-bosqich rivojlanishi va shu bilan birga 
insonning ham tobora shakllana borganligi haqida to‘la tasavvur hosil 
qilishga imkon beradi.
Biz yuqorida keltirgan tarixiy, falsafiy, pedagogik adabiyotlarda tad-
qiqotchilar, umuman, eng qadimgi madaniy boyliklarimizni o‘rganishda 
uch asosiy manbaga tayanganligini ko‘ramiz:

---

19
1. Xalq og‘zaki ijodi materiallari.
2. Buyuk adiblar, allomalarning ijodiy merosi.
3. Arxelogik qazilmalar natijasida topilgan ashyolar.
Ma’lumki, o‘tmishda kishilar mehnat faoliyati jarayonida o‘z 
extiyojlarini qondirgan va bu jarayon yosh avlodga mehnat ko‘nikma 
va malakalarini hosil qilishga yordam bergan.
Tarixchilar va tarixchi-pedagoglarning ko‘rsatishicha, kishilarning 
mehnat faoliyati yosh jihatidan uch guruhga bo‘lingan:
1) bolalar va o‘smirlar;
2) hayot va mehnatda to‘la ishtirok etuvchilar;
3) keksalar.
Ibtidoiy jamiyat davrida bola o‘zi uddalay oladigan faoliyatga 
bevosita qo‘shilib, u hayot kechirish va mehnat qilishga o‘rgangan. 
O‘g‘il bolalar erkaklar bilan bajariladigan ov qilish, qurol yasash kabi 
ishlarni bajarsa, qizlar ayollar mehnati bilan tanishar edi. Bola ma’lum 
tayyorgarlikdan so‘ng sinovlardan o‘tib, keyin amaliy faoliyatda ishtirok 
eta boshlaydi. Urug‘chilik jamoasi bosqichida bolalar mehnati, kasb-
hunarga intilish faollashib bordi. Tajribali kishilar bolalarni tarbiyalash 
bilan birga ularni yozishga ham o‘rgata boshlaydilar. Asta-sekin tarbiya 
tizimiga harbiy vatanparvarlik tarbiyasining boshlang‘ich turlari kirib 
kela boshlaydi. Jamiyat taraqqiyoti bilan birga bolalarga dalalarni 
o‘lchash, suv toshqinlarining oldini olish, odamlarni davolash usullariga 
oid bilimlar berish ishlari avj oldi. Natijada maktablarga va yozuvga 
extiyoj sezila boshlaydi. Dastlab suratkashlik rivojlanib, piktografik xat 
paydo bo‘lgan bo‘lsa, keyinchalik qo‘shni mamlakatlardan kirib kelgan 
xarf bilan yozish usuli paydo bo‘ladi va tez tarqala boshlaydi.
Tadqiqotchilar eramizdan oldingi birinchi ming-yillik o‘rtalarida 
oromiy yozuvi, Aleksandr Makedonskiy istilosidan so‘ng esa yunon 
yozuvi va shu bilan birga forsiy mixxat ham ma’lum vaqtlarda qo‘llanib 
kelinganini ta’kidlaydilar.
Demak, o‘sha davrdayok Xorazm, So‘g‘d, Kushan, Run (Urxun-
Enisey), uyg‘ur va boshqa yozuvlar paydo bo‘lgan va bu yuksalish 
ta’lim-tarbiyaning rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etib kelgan. 
Chunki inson ibtidoiy jamoa bo‘lib yashash tarzini asta-sekin rivoj-
lantirib borib, jahon madaniyatida katta kashfiyotlar yaratdi. Chunonchi, 
Xitoyda qog‘ozning ixtiro etilishi, Hindistonda hisoblash o‘nlik 
tizimining paydo bo‘lishi, Mesopotamiyada Er qurrasini graduslarga, 

---

20
sutkani soat, daqiqa va soniyalarga bo‘lishning joriy etilishi, Markaziy 
Osiyoda o‘rta dengiz bilan Hindistonni bog‘lovchi arxeologik 
topilmalari, tarixchilar, adabiyot va san’at namoyoyanda-larining ijodiy 
merosi, san’at va adabiyot namunalari buning dalilidir.
Ma’lumki, o‘tmishda kishilar mehnat faoliyati jarayonida o‘z exti-
yojlarini qondirgan va bu jarayon yosh avlodga mehnat ko‘nikma va 
malakalarini hosil qilishga yordam bergan. Eng qadimgi davrlarda 
ta’lim-tarbiyaga oid qimmatli ma’lumotlarni biz xalq og‘zaki ijodi 
namunalari afsonalar, qaxramonlik eposlari, qo‘shiqlar, maqol va 
iboralarda ham ko‘ramiz.
Chunki xalq donishmandligining ko‘zgusi bo‘lgan xalq og‘zaki ijodida 
xalq pedagogikasiga xos bo‘lgan tarbiya tajribalari umumlashgandir. 
Ayniqsa, Poliyenning “Harbiy hiylalar” asarida keltarilgan Shiroq 
afsonasi, Gerodotning “Tarix” kitobidagi jasur To‘maris haqidagi afso-
nalar shular jumlasidandir. M.Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk” 
asarida esa ilm olishning qadri, bilimli, donishmand kishilarni hurmat 
qilish, mehmondo‘stlik xushxulqlik mardlik va jasurlikni targ‘ib etuvchi, 
o‘z manfaatini ko‘zlagan molparast, baxil, ochko‘z, do‘stiga va xalqiga 
hiyonat kabi salbiy tomonlarni qoralaydigan she’rlar ko‘p uchraydi. 
Bunday she’rlar turkiy xalqlar qadim-qadimlardan boshlab, inson 
shaxsini shakllantirishda ta’lim-tarbiyaga katta e’tibor berganligini 
ko‘rsatadi.
Ayniqsa, pand-nasihatlarda asosiy o‘rinni ilm olishga undash, 
uning foydalari, ilm axlini hurmat etish to‘g‘risidagi fikrlar egallaydi. 
Yoshlarga ilmli kishilarga yaqinlashish, ulardan o‘gitlar olish maslahat 
beriladi: o‘g‘lim, senga qoldirdim o‘git, Unga amal qil.
Olimlarga yaqinlash, baxra olgil, Tutib dil. Ma’lumki, bilim-ma’rifatli 
kishi kibr-havodan uzoqroq turishini ta’minlaydi, bunga insonning o‘zi 
ham sababchi deb uqtiradi, o‘gitlarda. Ilm sari intilishni qutlug‘ ish 
sanaydi. Demak, har bir kishi ilm sari intilishi, unga bo‘ysunishi, moyil 
bo‘lishi, kibrni esa o‘zidan nari surishi kerak bo‘ladi. Urgan uning 
bilimin, Borgin uning sari. Qutlug‘ ishga bo‘ysungin, Kibrni quv nari. 
( II t. 161-162)
Aklli odamning zehni o‘tkir bo‘ladi, u har qanday o‘git-nasihatni 
xuddi yuqorida parvoz etayotgan qushning pastda ovni ko‘rgandagi 
tezlik bilan sho‘ng‘ishiga o‘xshatadi. Oqil odam zehnining tezligi qush 
parvoziga qiyoslanadi: Qush ov ko‘rsa, yuksaklardan pastga cho‘kar, 

---

21
Olim kishi o‘git bersa, darxol uqar. (III t.53)e. Bu misolda aklli, bilimli 
odamning tabiati, o‘ziga xos xislati ifodalangan.
“Devonu lug‘atit turk” asarida insoniy fazilatlarning ajralmas 
qismi xushxulqlik alohida ajratib ko‘rsatiladi. Har bir inson egallashi 
lozim bo‘lgan ezgulik-yaxshilik, umum manfaati uchun mehnat qilish 
hushxulq insonga xos fazilat ekanligi o‘qtiriladi: Ulug‘liging oshsa 
agar. Xushxulk bo‘lg‘il. Bek yonida xalq uchun Xo‘b ish qilg‘il.(I t.95).
Kishilar o‘rtasidagi totuvlik, axillikning muhimligini ham quyidagicha 
ifodalaydi: Qo‘ni-qo‘shni, qarindosh Ko‘rsin sendan yaxshilik. Ne-ne 
sovg‘a kilishsa Yaxshirog‘in qil tortiq.(I t. 137).
Yana bir she’riy parchada shoir inson faqat o‘zini o‘ylamasligi, 
o‘zgalar manfaati uchun ham harakat qilishi lozimligini aytadi: 
Ko‘rklik to‘ning o‘zingga, Totlig‘ oshing o‘zgaga, Qo‘noqqa ko‘rgiz 
izzat, Yozsin sha’ning uzoqqa. (I t.80).
Shoir mol-mulkka xirs qo‘ymaslik, insonning mol-mulki ko‘payganda 
ham mag‘rurlanib ketmaslikni, bu borada keksa avlod o‘gitlariga rioya 
etishni ta’kidlaydi.
Ta’lim-tarbiyaga oid pand-nasihatlarga boy she’rlar inson turmu-
shining turli tomonlariga oiddir. Inson hayotining abadiy emasligi, shu-
ning uchun ham kishilarga yaxshilik qilish lozimligi, yoshlik xusniga 
ishonish suvga suyanish bilan barobar, deydi. Shu bilan birga she’r 
parchalarida:
Kimning ko‘ngli bo‘lsa
Qashshoq, kambag‘al.
To‘q bo‘lmaydi,
Boy bo‘lmaydi, deyilgan misralarhxam uchraydi. (III t.257) Bu 
pandlar hozirgi davrda ham o‘z ahamiyatini yo‘qotmagan. Chunki 
ma’naviy boy bo‘lmagan mamlakat hech qachon moddiy tomondan 
mustahkamlana olmaydi. “Devonu lug‘atit turk” asarida xalqning 
ta’lim-tarbiyaga oid tajribalari ifodalangan maqollar ham mavjud. 
Maqollarda ham qo‘shiqlardagi kabi do‘stlik va hamkorlik mehnatga 
muhabbat, ilm olishga va kasb-hunar egallashga undash, vatanparvarlik 
va qon-qardoshlik tuyg‘usi, tejamkorlikning ahamiyati 
v
a 
isrofgarchilikning oldini olish, adolat va adolatsizliq yaxshilik va 
yomonlikling natijalari, axloq-odob qoidalari, sihat-salomatlikni 
saqlashga oid o‘gitlar talqin etiladi.

---

22