Щзбекистон республикаси

 

Reja: 

1.  Tirik moddalarning xarakati. 

2.  Oqsil biosintezining boskichlari.  

3.  Insiasiya, elongasiya,terminasiya 

 

Tirik moddalarning xarakati 

 

Fanda uzok vaqtlardan beri jumyuok masalaldardan  biri bo’lgan edi. XX asrda bir kator 

yutuklarga  erishildi.  X!Xasrning  20-25  yillarida  oqsil  biosintezini  aniqlashga  urinib 

ko’rilgan  edi.  1954  yili  Dyu  Bin’o  birinchi  bo’lib  gipofizda  hosil  bo’ladigan  9ta 

aminokislotadan  tashkild  topgan  peptidni  sintezlashga  muvofik  bo’lgan  edi.  Keyinchalik 

al’bumin  zardobi,  amiloza.  Ribonukleoza,  lizosin  kabilar  sintezlashga  erishildi.  Xozirda 

biotexnologiya jarayonlarida ko’plab oqsil va oqsil tabiatli moddalar sintezlanmokda. Oqsil 

sintezida  DNK  asosiy  rol’  uynedi.  Uqisqa  vaqt  ichida  yuzlab  molekula  oqsillarni  sintezida 

ishtirok etadi.  

 

Tirik organizmlar xayoti davomida oqsillar bir necha marta yangilanib turadi. Lekin 

ularning tabiati, xulk atvori deyarli uzgarmaydi. 

 

Oqsil biosintezi uta murakkab prosess bo’lib 4 boskichga bo’linadi.  

1.  Aminokislotalar faolligini oshirish. 

2.  Insiasiya  - polipeptid zanjirini sintezini boshlanishi. 

3.  elongasiya – hosil bo’layotgan zanjirni uzayishi . 

4.  Terminasiya – sintezini tugashi. 

1.  Aminokislotalar 

faolligi 

oshish 

boskichidagi 

xarakterli 

xususiyat 

ATF 

aminokislotalariga  birikadi.  Barcha  energiya  aminokislotaga  utadi  va  ularning  faolligi 

oshadi.  Ular  xam  fermentlar  ishtirokida  amalga  oshadi.  Asosan  maxsus  ferment 

aminosiloza tasirida ro’y beradi. 

2.  Inisiyasiyada faollangan aminokislotalarni tRNK ribosomaga olib 

keladi.  tRNK    o’zining  iRNK  (kadon)  ga  mos  keladigan  nukleotidlari  bo’lgan  kismi 

(antikadon)  bilan  birlashadi  va  iRNK  ribosomaning  kichiq  bo’lagi  va  tRNK  lardan  iborat 

bo’lgan  kadonlari  va  shu  boskichning  fermentlari  F1,  F2,  F3  ishtirok  etadi.  Bu 

fermentlarning  xar  birini  maxsus  vazifasi  bor.  F1  ribosoma.  iRNK  va  tRNKlarning  bir  – 

biriga  boglanishi.  F2  esa  bu  boglarni  mustaxkamligini  ta’minlasa,  F3    -  805ta  ribosomani 

505 va 305  

ribosomalarga ajratadi.  

 

Bo’lardan tashqari uchlik (triplet) dan iborat boglanishni hosil bo’lishida tRNK ning 

fermentioni  aminokislotaning  maxsus  turi  qatnashadi.  Ular  tRNK  (antikadon),  iRNK  

(kadon)  dan  o’ziga  mos  keladigan  nukleotidlarni  kidirib  va  shularni  topib  unga  boglangan 

ribosomani katta subbbirligiga boglanadi va oqsil zanjirini hosil qilish boshlanadi.  

 

Elengasiya  –  boskichida  ribosomaning  maxsus  kismida  aminokislota  bir  –  biriga 

ketma  –  ket  birika  boshlashi  bilan  davom  etadi.  Aminokislotalarning  uzlariga  mos  kelgan 

tRNK ga birlashuvi rekoginasiya (mos kelishi) deb ataladi.  

3.  Terminasiya – sintezini tugallanishi bilan amalga oshadi. Odatda bu axborotchini UAA, 

UAG, UGA terminasiya kadonlaridan biri amalga oshadi.  

---

Oqsil  biosintezida  katalizatorlik  rolini  fermentlar  bajaradi.  Biosintez  fermentlar 

yordamida  amalga  oshadi.  Fermentlarsiz  aminokislotalar  RNK  ga  boglanmasligi 

isbotlangan.  Oqsil  biosintezi  uchun  kerak  bo’lgan  energiyani  ATF  ning  parchalanishi 

reaksiyasi  etkazib  beradi.  Oqsil  biosintezida  ATF  dan  olingan  energiya  xisobiga  Rning 

SOON  gruppasi  boyigan  aminokislotalarga  kushiladi.  Natijada  energiyasi  ko’paygan 

aminokislota  tRNK  ga  birikadi.  Bu  molekulalar  uncha  yirik  bo’lmay  fakatgina  50-100  ta 

nukleotiddan iborat bo’ladi va uning  uzunligi urtacha 260 A ni tashkil iladi. tRNK mayda 

molekula  bo’lishligi  uchun  ba’zan  uni  erituvchi  RNK  deb  yuritiladi.  tRNK  molekulasi 

taxminan  2  tomonga  uralganga  uxshaydi.  Uning  buqilgan  xuddi  oldingi  kismida  antiodon 

yoki 3ta azot asosdan tashkil topgan triplet «Komplimentlarkismi» joylashgan 2chi kisimga 

aktivlangan aminokislota joylashgan.  

Xar bir aminokislotada o’ziga xos tur tRNK molekulasi joylashgan. Ularning xar biri uz 

tripletida azot asosining joylanish xususiyatiga ko’ra bir – birida farq qiladi. Masalan: tRNK 

molekulasi UUA tripletiga ega bo’lsa, uni karama – karshi kismida xam shu xususiyatga ega 

bo’lgan  fakatgina  lizin  aminokislotasi  joylashgan  bo’ladi  yoki  o’zining  komplementar 

kismida  3ta  bir  xil  asosga  ega  bo’lgan  GGG  aminokislotasini  biriktirish  mumkin  va 

boshqacha qilib aytganda 20 xil aminokislota uchun hujayralardan 20 tadan kam bo’lmagan 

tRNK  molekulasi  mavjuddir.  Undan  xam  ko’p,  chunki  ayrimlari  2-3  tRNK  yordamida 

tashiladi.  

      Oqsillar  ribasomada  sintezlanadi.  Ular  bilan  keyinrok  tanishamiz.  Ribosoma  2  ta 

subbirlikdan iborat. Kichigida iRNK joylashgan. Uning tarkibi asosan RNK dan iborat. 

     Yirik  subbirlikda  ribosoma  granulyar  donador  sitoplazmatik  turga  yopishgan  xolda 

uchraydi  va  u  xam  2  kismidan  iborat.  Ularning  birida  iRNK  ning  kodi  tripilyar  xolida 

karama  –  karshi  tomondagi  tRNK  malum  molekulasiga  tugri  kelishi  kerak.  Biror  oqsil 

xususiyati tugrisidagi axborot tugashi bilan ya’ni oqsil molekulasi shakllanib tayor bo’lgach, 

iRNK da ma’nosiz o’zgarish bo’lishi yoki tRNK molekulasiga tugri kelmaydigan azot asosi 

birlashishi  mumkin.  Peptid  zanjiri  yirik  subbirlikdan  chiqadi  va  yoriladi,  buning  natijasida 

yangi  oqsil  molekulasi  sintezlanadi,  bu  prosess  iRNK  molekulasi  shu  polisomadagi  bir 

qancha  ribosomalardan  utadi  va  uning  natijasida  uningxar  birida  sintezlanish  prosessi 

boradi.  Polisomadagi  ribosomalar  mikdoriga  ko’ra  shuncha  mikdor  oqsil  molekulasi 

sintezlanadi. Bu esa birinchi galda vaqtni iktisod qilish imkonini beradi.  

   iRNK  molekulasi  «K»  ribosomasi  (qoller  kotil)  bilan  tuknashib  xaloqa  bo’ladi.  «K» 

ribosomasi uz tarkibida ribonukleaza fermenti bo’lgani uchun RNK molekulasini parchalab 

tashlaydi.  RNK  ximiyaviy  jixatdan  aktiv  bo’lib,  u  turli  xil  birikmalar  bilan  kushila  olish 

xususiyatiga ega.  

   Hujayra  yadrosida  DNK  kodlangan  axboroti  shu  hujayra  sitoplazmasidagi  ribosomalarda 

kayta  kodlanishi  aniqlangan.  Aminokislotalardan  murakkab  tuzilishga  ega  bo’lgan  oqsil 

molekulalari hosil bo’ladi.  

   Oqsil biosintezi bir necha fazani uz ichiga oladi:  

1.  ATF  molekulasining  energiyasi  xisobiga  aminokislotalar  aktivligi  oshadi  va  buning 

natijasida RO 4 – 3gr ajraladi.  

2.  Aminokislotalar tRNK molekulasini malum o’ziga xos kismi bilan birlashadi.  

3.  tRNK  vaqtincha  iRNK  bilan  kushiladi  va  buning  natijasida  ular  tomonidan  keltirilgan 

aminokislotalar  urtasida  peptid  boglanishini  uchala  xili  (t,  r,  i)  oqsilining  biosintezida 

aktiv ishtirok etadi.