Sivilizasiyaların dialoqu

Şərqdə və Qərbdə ictimai təşkilatlanma
Qərbdə cəmiyyətin təkmil­ləş­məsi şəxsiyyətin təkmilləşmə­sinə gətirir.

Ər-Reyhani

Bəşəriyyət ictimai inkişafın müəyyən mərhələ­lə­rində özünü­dərk səviyyəsinə yüksəlir. Daha sonra özünü dərk etməkdən məm­nun qalmış cəmiyyət müəyyən bir dövr ərzində öz ətaləti ilə ya­şayır. Gə­lə­cək bu günə pərçimlənmiş olur. Daxili potensial top­la­­nır-toplanır, nəhayət, qərarlaşmış normaları aş­maq də­rəcəsinə yük­səlir. İctimai paradiqmanın həlli bir nor­mal cəmiyyətdən yeni nor­mal cəmiyyətə keçid üçün zəmin yaradır. Hər şey elə bil ki, T.Konun kon­sep­siyası əsasında elmin inkişaf modelinə uyğun su­rət­­də həyata keçir. Marksizmin irəli sürdüyü ictimai-iqtisadi for­ma­­siyalar nəzəriyyəsi də, Toynbinin sivi­li­zasiyalar təlimi də cə­miy­yətin diskret inkişafının ayrı-ayrı konkret təzahürlərini ifadə edir.

Hər bir insan həyatının mənası olmalı olduğu kimi, bütöv­lük­də bəşəriyyətin, ictimai inkişafın da məq­sədi, mənası axtarılır. Buna bəzən sosial idealın müəyyənləşməsi, bəzən cəmiyyətin özü­nü­dərki, bə­zən tarixin mənası və məqsədi kimi yanaşılmışdır. Bə­şər tarixinin əsasında dayanan ideya axtarışları XVII-XVIII əsr­lər­də sosial ideal, utopiya formasında, XVIII-XIX əsrlərdə fəlsəfi fi­kir səviyyəsində daha çox (klassik alman fəlsəfəsinin timsalında) özü­nü­dər­kə gətirir.

Kortəbii proseslərlə yanaşı, cəmiyyətin təşkilat­lanmasına xid­mət edən yeni ideyalar da formalaşır. Sonra “ideya kütlələrə yiyə­lə­nir”, sonra inqilablar baş verir. Yeni quruluşlar yaranır, cə­miy­yət­də müəyyən qa­nun­lar, hüquq normaları bərqərar olur. İn­san­la­rın yeni nəsli artıq yeni sosial mühitdə dünyaya gəlir. Tədricən cə­miy­yətlə insan arasında uyğunlaşma yara­nır, hər cür ziddiyyət, fərq aradan qalxır.

Daha yeni ideya axtarışlarına da ehtiyac qalmır. İnsanlar öz mühitindən razı olduğundan əsas məqsəd bu mühitə uyğunlaş­maqdan ibarət olur.

«Mühitə, təbiətə uyğunlaşmaq» prinsipi heç də yeni olmayıb, hələ Heraklit tərəfindən irəli sürül­müş­dür. Lakin Heraklit ictimai mühitdən deyil, təbii mü­hitdən, təbiətdən bəhs edirdi. Bu baxım­dan, Herak­litin mövqeyi daha çox Şərq təfəkkürünə uyğun gəlir. Çün­ki Qərb sivili­zasiyasının əsasında insanın təbiətə uyğunlaşmaq yox, təbiəti özünə uyğunlaşdırmaq əzmi dayanır. Diqqətlə yana­şıl­dıq­da bu əzm tədricən insan­dan cəmiyyətə ötürülür və ictimai iradə kimi təzahür edir.

İctimai inkişafın müxtəlif mərhələlərində gah ye­ni ideya ax­ta­rış­ları gedir (bunlar milli ideya, sosial ideal, ideologiya və s. for­ma­lar­da üzə çıxır), gah da müəyyən bir ideya ictimai müstəvidə ger­çəkləşdikdən sonra onun praktik həyatı başlanır. Yəni, müəy­yən bir tarixi dövr ərzində müəyyən ictimai paradiqma hakim olur və ideya axtarışları da məhdud miqyasda bu pa­ra­diqma çərçi­və­sin­də gedir. Belə cəmiyyəti «nor­mal cəmiyyət» və ya insanlar tərə­fin­dən qəbul edilən, nor­malarına əməl edilən «yaxşı cəmiyyət» adlandır­maq olar.

Bu yaxşı cəmiyyətin pis cəhəti ondan ibarətdir ki, burada in­san­lar yeni cəmiyyət modeli hazırlamır, yeni sosial ideyalar üçün tə­lə­bat yaranmır. İnsanlar cəmiyyəti olduğu kimi qəbul edir və onun içərisində itirlər. Cəmiyyətin şəxsiyyətlər üzərində dominant­lı­ğı yaranır.

Babaların ideya axtarışları öz bəhrəsini artıq verdiyindən, ide­o­logiyalar artıq ictimai reallığa çev­ril­diyindən və hüquq müs­tə­vi­sində təsbit olundu­ğun­dan, nəvələr ancaq bu hüquq nor­ma­larını öy­rənmək və ona əməl etməklə kifayətlənirlər. Bəli, Qərb dün­ya­sın­­da klassik kapitalizm dövründə azadlıq idealları üçün stan­dart qəliblər hazırlanmış və yeni nəsil artıq bu qəliblərdən çıxmışdır.

Qanunların aliliyi, hüquqi dövlət şəraitində, in­sanların hü­quq və azadlıqları təmin olunduğu bir şəraitdə insanın cəmiy­yət­dən narazı qal­ması üçün elə bir əsas yoxdur. Cəmiyyət elə təşki­lat­lan­mışdır ki, burada hər bir insan öz istedadını və qabiliyyətini re­al­­laşdırmaq üçün şans qazanır. Ayrı-ayrı insanların fə­aliyyəti top­lanıb, vahid ictimai tərəqqi prosesini təşkil edir. Kumulyativlik prin­sipi ödənilmiş olur. Kumulyativlik isə Qərb sivilizasiyasının ən böyük üstünlüyüdür.

Beləliklə, müasir Qərb cəmiyyəti sivilizasiyanın tələblərinə uy­ğun­laşmışdır. Əmək bölgü­sü­nün düzgün təşkili, insanların müx­tə­­lif sahələrdə ixtisaslaşması və bu peşəkar fəaliyyətlərin ən opti­mal top­­lanma va­riant­larının tapılması ictimai tərəqqiyə böyük təkan verir.

Qərb dünyası məhz ictimai tərəqqinin hesabına bu dərəcədə in­ki_­­şaf edə bilmişdir. Şərq dünyası isə ayrı-ayrı şəxslərin tərəqqisi, in­san­ların mənəvi kamilləşməsi yoluna üstünlük verməklə ictimai tə­rəq­qinin optimal düs­turunu tapa bilməmiş və ya heç tapmaq is­tə­­mə­miş­dir. Kumulyativlik prinsipi ancaq Qərb dünyasına xidmət etmişdir.

Şərq ilə Qərbin müqayisəsi bir çox məqam­la­rına görə incə­sə­nət­­lə elmin müqayisəsinə bənzəyir. Şərq daha çox incəsənətlə, Qərb daha çox elmlə səsləşir.

Kumulyativlik elmi fərqləndirən başlıca xüsu­siy­yət kimi çıxış edir. İncəsənətdə isə əsas şərt fər­di­lik­dir. Sənət əsər­ləri hər biri özü-özlüyündə də­yər­li­dir. Onla­rın top­lanması fərdi keyfiyyətlərin uni­kal­lı­ğı­nı itirə bilər və sənət əsəri öz estetik dəyərindən məh­rum olar.

«Elmin spesifikasından söhbət gedərkən o, bir qayda olaraq, fəl­səfə, din, incəsənət və əxlaqla qarşı­laşdırılır. Bu zaman kumul­ya­tivlik xassəsi elmi bütün bu hadisələrdən fərqləndirən başlıca xü­su­siyyət kimi çıxış edir. Bu gün orta məktəbdə oxuyan şagird fi­zi­ka haqqında İ.Nyutona nisbətən daha çox məlumata ma­likdir. Sı­ra­vi elmi işçi, aspirant A.Eynşteynin nəzə­riy­yəsinə əlavələr edir, onun tətbiq dairəsini daha da genişləndirir. Başqa cür mümkün də deyil; hər hansı elm korifeyi elm binasında yeni bir mərtəbə tikirsə, son­rakı nəsil artıq bu yeni mərtəbədə rahat yerləşərək onun üzərinə yeni kərpiclər qoymaqla məşğul olur.

İncəsənətdə belə deyil. Bu günün hər hansı bəstəkarının L.Bethovendən və ya Y.Hacıbəyovdan daha mükəmməl musiqi bəstələməsi nəinki qanu­nauyğunluq deyil, hətta ağlasığmaz bir haldır. Müasir rəssamlar intibah dövrü rəssamlarından daha yaxşı çəkə bilsə idilər Rafaelin, Vinçinin, Mikelancelonun əsərlərinin qiy­məti gün-gündən daha da artardımı? Hər bir yeni şair nəsli Füzulidən, Puşkindən qabağa getsə və ya, başqa sözlə, onların qalx­dığı mərtəbədə dayanıb üstünə bircə kərpic də əlavə etsə idi, poe­ziya bi­na­sı hara ucalardı? Ümumiyyətlə, vahid poeziya bi­na­sın­dan, vahid musiqi abidəsindən danışmaq müm­kün­dürmü? Xeyr. Sə­nət məmləkətində hər bir şairin, rəs­samın, bəstəkarın ucaltdığı ayrıca məbədlər var ki, on­lar bir-birindən seçilir və heç vaxt bir-birinin üzə­rinə toplanmır. Sənət əsəri hansı isə vahid bir bi­nanın kərpicinə, nəhəng sənət maşının vintinə çevrilsə, öz bütövlüyünü və ahənginin itirər və daha sənət əsəri olmaz».²⁵

Mükəmməl bir sənət əsərinin yaradılması ayrıca bir fərdin axtarışlarının bəhrəsi olur. İki-üç bəstəkar yığışıb bir yeni musiqi əsəri yaratmır. Orijinal rəsm əsərləri bir neçə rəssamın birgə müəl­lif­liyi ilə ortaya çıxmır. Hətta böyük bir binanın, kompleksin inşa­sın­da ancaq bir memarın ideyası rəhbər tutulur. İcraçılar çox ola bilər. Lakin ideya müəllifi təkdir. Ona görə ki, yaradıcılıq prosesi o dərəcədə individualdır ki, sənət­karın, fərdin mənəvi-estetik dünya­sı ilə o dərəcədə sıx surətdə bağlıdır ki, burada iki müəllifin birgə fəaliy­yəti mümkün deyil. Burada toplama cəhdi dəyərin art­ması yox, itməsi ilə nəticələnir.
Biz sənətdə yaradıcılığı ona görə Şərq təfəkkürü ilə müqayisə etdik ki, burada da fərdi-mənəvi dünya ön plana çəkilir. İnsanın dəyəri məhz onun mənəvi ka­milliyində axtarılır. Uyğunluq bir də onunla əlaqə­dardır ki, burada optimal toplama mümkün deyil.

Qərbdə isə insanların müxtəlifliyi onların top­lan­masına mane olmur. Çünki birləşmək, birgə fəaliy­yət, qarşılıqlı əlaqə ic­ti­mai təşkilatlanmanın mühüm şərtlərindəndir. Hərə bir hava çal­sa, ümumi dil tap­maq çətin olar. Müxtəlif alətlərdə, lakin eyni not­lar əsa­sında çalmaq, vahid dirijora tabe olmaq Qərb üs­lu­buna uyğun gəlir. Müxtəlif alətlərin səslərinin bir-birini tamamlaması simfonik ef­fekt yaradır. Eyni alə­tin çoxlu sayda olmasından isə ən yaxşı hal­da sin­xron­luq yarana bilər. Yeni keyfiyyət isə ancaq sim­fo­nikliyin məh­sulu ola bilər. Şərq eyniyyətin, Qərb isə müxtəlifliyin vəhdətinə nail olmağa çalışır. Birinci halda ayrıca bir şəxsin, ikinci halda bü­töv­lükdə cə­miy­yətin iradəsi təzahür edir.

Bəs Qərbdə birləşdirici amilin əsasında nə da­yanır? Estetik şüurdan fərqli olaraq rasional idrak, elmi təfəkkür hamı üçün eyni olan struktura malik olduğundan bu müstəvidə adamlar eyni dildə danı­şırlar. Formal məntiq birləşdirici amilə çevrilir. Riya­ziyyat bu birliyi daha da artırır. Riyaziyyat üçün ba­xılan obyektlərin təbiəti yox, onlar arasındakı nisbət önəmlidir. Qərb cəmiyyətinin bütöv­lü­yü də məhz hər kəsin fərdi məzmununa toxunmadan ictimai mü­na­sibətləri tənzimləməkdən irəli gəlir.

Bütün elmlər ilk növbədə formal məntiqin və ri­yaziyyatın xid­mətlərindən istifadə etdiyi üçün elm müx­təlif alimlərin eyni pro­ses­də iştirakına şərait yaradır. Ona görə də elmi əsərlərin bəzən bir neçə müəllifi olur. Bir əsərdə başqa əsərlərə istinad edil­məsi isə el­mi tədqiqatın zəruri şərtlərindəndir. Nəti­cədə hər bir əsər əvvəl­ki­lə­rin davamı kimi ortaya çıxır. Müəyyən sahədəki bütün elmi əsər­lər isə elə bil vahid bir elmi əsərin hissələrinə çevrilir.

Qərbdə insanların fəaliyyəti də vahid ictimai prinsiplər çərçi­və­sində həyata keçirildi­yin­dən çoxlu sayda adamlar eyni bir ideya­nın reallaşdırılmasına cəlb edilə bilirlər. Ayrı-ayrı insanlar bütöv­lükdə cə­miy­yətin hissələri olurlar. Bu baxımdan, Şərqdə cə­miyyət insanların toplusu, Qərbdə isə insanlar cəmiyyətin hissələridir. His­sə­lərin vahid strukturda birləşməsindən bütöv mükəmməl bir sis­tem yaranır. Nəticədə Qərbdə cəmiyyət toplu yox, sistemdir. Şərq­də isə fərdi dünyalar bir-birinə bənzər olsa belə, hər biri özündə ta­mam­lanan sistem olduğundan, onları üzvi surətdə birləşdirərək va­hid dayanıqlı sistem yaratmaq olduqca çətindir.

Qərbdə ideya binanın ümumi strukturunu əks et­dirir. Adam­lar bu mükəmməl struktu­run yaradıl­masında vasitədir. Lakin şüur­lu vasitələrdir. Şərqdə isə insanlar kərpicdən fərqli olaraq, müs­tə­qil və orijinal struktura malik mükəmməl sənət abidələrini xa­tırlatdığından onlardan nə isə tikmək çox çətindir. Lakin qlo­bal­laş­ma gedir və Şərqdə də Qərbdəkinə bənzər böyük miqyaslı abi­də­lər tikilməlidir. Şərqdə kərpiclər yoxdur. Ya çay daşları və daş-kəsək var, ya sal qayalar və sənət əsərinə çevrilmiş unikal abi­də­lər – fərdi fəaliyyətlər var. Şərqin öz kiçik miqyaslı fərdi abidələ­ri­ni çay daşı kimi istifadə etməyə əli gəlməsə də, qloballaşma dal­ğaları ağına-bozuna baxmır. Güclü sel fərdi özünəməxsusluqları və fərdi istiqamətləri ara­dan götürərək hamını eyni səmtə yönəldir, güclü sa­hə onları böyük təzyiq altında yapışdırır, birləşdirir. Kiçik ira­də­lər böyük güclü bir iradənin təsir dairəsinə düşərək tərkisilah olu­nur, iradəsizləşir, mənsizləşirlər. Onlar kərpic kimi rahatca üst-üs­tə düzülə bilmə­diyindən və ölçüləri də uyarsız olduğundan bir­ləş­di­rici amil, sahə, yapışqan çox güclü olmalıdır.

Bəli, Qərb dünyası müxtəlifliyin vəhdəti kimi mövcuddur. Ora­­da fərdi iradələr məhv edilmədən, fərd­lərin öz təşəbbüsü ilə əla­­qələndirilir, birləşdirilir. Təkcə fərdlərə münasibətdə yox, etnik qrup­­lara, kiçik millətlərə münasibətdə də mədəni-mənəvi müstəvi­də müxtəlifliyin saxlanılması mövqeyindən çıxış edən Qərb dünya­sı sosial-hüquqi müstəvidə eyniyyətin, vəhdətin tərəfdarıdır. Lakin bu­nunla belə, başqa xalq­lara münasibətdə hüquq bərabərliyi təl­qin edən Qərb «kütləvi mədəniyyət» ixrac etməklə yeni müstəqillik əl­də etmiş ölkələrin müstəqil mədəni-mənəvi simasının yaranma­sı­na ma­ne olur. Görünür, belə güman olunur ki, mədəni-mənəvi ira­də qlo­ballaşmaya doğru siyasi-hüquqi identifikasiya işinə mane ola bilər.

Qloballaşma–qərbləşmə şəraitində etnik qrup­lar, kiçik mil­lət­­lər də, bax beləcə, hərəsi bir rən­gə çalan çay daşları kimi qəlibə tö­külərək betonlaşırlar. Fərdilik itir, müxtəliflik itir və dü­nən gö­zəl­lik sayılan özünəməxsusluq bu gün çatışmazlıq kimi ortaya çı­xır. Bir qranit parçası, bir çay daşı kərpic və ya blok-beton kimi düz­­gün həndəsi biçimdə olmadığı üçün də­yərsizləşir, təhqirlərə mə_­ruz qalır. Onlar incə və mürəkkəb bir strukturda birləşərək nə isə bö­yük bir şey əmələ gətirə bilmədiyindən, sadəcə böyük bir şe­yin içə­risinə qatılaraq itib-batırlar.

Bəli, hərəsi bir havaya köklənmiş müxtəlif bi­çim­li Şərq adam­­larından vahid layihə əsasında bütöv bir sistem yaratmağın çə­­tinliyi Şərq adamının dəyə­rini aşağı salır. Lakin digər tərəfdən, Qərb adamının vahid bir ideyanın (konstitusiya, hüquq, formal mən­tiq və s.) qəlibindən çıxmış standart kərpic olması Şərqlinin nəzərində bir çatışmazlıqdır.
* * *
Başqa bucaq altında baxdıqda bütün bu müla­hizələrimiz ol­duq­ca paradoksal görünə bi­lər. Belə ki, bu gün fərdlərin hüquq və azad­lıqlarından, müstə­qil­liyindən, fikir plüralizmindən, siyasi plü­ra­lizmdən məhz Qərb dünyasında danışılır. Məhz Qərb dünyası ar­tıq neçə əsrdir ki, ayrıca götürülmüş insanların səadətini və xoş­bəxt həyatını dövlətin və cəmiyyətin əsas vəzifəsi hesab edir və bu isti­qamətdə məqsəd­yönlü fəaliyyət göstərir. Şərq ölkələri isə məhz insan hüquqlarının pozulması, fərdi azadlıqların məhdud­laş­­dırıl­ması, hamının bir adamın (padşa­hın, monar­xın) iradəsindən asılı vəziyyətə salınması faktlarına görə tənqid olunur. Və qlobal­laş­manın əsas pozitiv cəhətlərindən biri də bu ölkələrin sakinlərinə hü­quq və azadlıq gətirmək, onlara azad iqtisadi rəqabətdə öz gücləri­ni yoxlamaq şansı verməkdən ibarətdir.

Doğrudan da, paradoksaldır.

Onda bəs nə üçün şərqli obrazını çay daşları ilə müqayisə edirik?

Bəlkə ənənəviliyin təcəssümü olan Şərq adam­larının obrazını elə standart kərpiclər daha yaxşı ifadə edə bilər? Xeyr. Bütün mə­sələ də burasındadır ki, kərpic obrazı standartlığına görə seçil­mə­mişdir. Onlar müxtəlif ölçülərdə və formalarda ola bilərlər. Əsas əla­mət onun düzgün hən­dəsi formada olması, daha doğrusu, bir-bi­rini tamamlaya bilməsi, üst-üstə yığıla bilməsidir.

Çay daşları isə əksinə, bir-birinə bənzəsə də, eyni ölçüdə ol­sa­lar da məhz sferik səthə görə üst-üstə yığılma üçün əlverişli deyil­dir. Onların hər birinin müstəqil kamillik əzmi (idealı) sferikliyə gəti­rir. Çün­ki kürə hələ Aristotelin qeyd etdiyi kimi, ən mü­kəm­məl formadır. Özündə qapanan, özü bir kamil sistem olan, başqalarını inkar edən asket obrazıdır. Kub, pa­rallelipiped, prizma və s. isə üst-üstə yığılaraq müx­təlif kombinasiyalar yaratmaq üçün daha əl­ve­rişlidir. Buradakı müxtəlif hissələrin hər biri müəyyən bir tamın hissəsi olduğunu dərk edir. Və öz mahiyyətini özündə yox, həmin tamda axtarır. Burada insan özünü cəmiyyətdə tapır.

Şərqdə isə hər bir insan özünü cəmiyyətdən daha çox, özün­də və ailəsində tapır. İnsanlar daha böyük tamın hissəsi olmaq üçün hazır deyillər. Digər insanlarla münasibət şəxsi münasi­bət müs­təvi­sin­də, iki tərəfin əlaqəsi kimi qurulur. İnsanlar bu şəxsi mü­nasi­bət­lə­ri ümummilli, ümumictimai maraqlar kon­teks­tinə sal­mır, dövlət­çilik mövqeyindən çıxış etmir­lər. Belə münasibətlər şə­bə­kəsi hüquq normalarına yox, daha çox dərəcədə əxlaq və ənə­nə­yə söykənir.

Burada hər bir insan özü üçün lokal ictimai mü­hit yaratmalı və öz azadlığını bu mühitdaxili müna­sibətlər çərçivəsində ifadə etməlidir.

Lakin bütün məsələ də elə burasındadır ki, Qərb dünyasında insanlara, fərdlərə hüquq və azadlıq, sər­bəst yaradıcılıq imkanları, azad rəqabət şansı məhz cəmiyyət vasitəsilə, dövlətin, cəmiyyətin əli ilə ve­ri­lir. Azad ola bilmək üçün əvvəlcə azadlığın bir qis­mindən imtina etməli, digər insanlarla kompromisə gəlməli, birgə fəaliyyət düsturunu qəbul etməli, özünü dövlətdən və cəmiyyətdən asılı və­ziy­yətə salmalısan. Əvəzində dövlət və cəmiyyət də sənin qalan azad­­lı­ğını, hüquqla məhdudlaşmayan azadlığını mühafizə edir.

İstənilən cəmiyyətdə, istənilən mühitdə heç kim mütləq azad­lı­ğa malik ola bilməz. Hegelin dediyi ki­mi, azadlıq dərk olunmuş zərurətdir. Əsas məsələ bu zərurətin hüdudlarını optimal şəkildə müəyyən­ləş­dirməkdən ibarətdir. Karl Yaspers yazır ki, libe­ra­lizm, azad­lıq və şəxslərin həyatının rəngarəng­liyi – Qərb ənənəsinin böyük­lüyüdür. (K.Yaspers bu möv­qeyi həm də Maks Veberin möv­qeyi kimi təqdim edir.)²⁶

İctimai normalara, hüquq qaydalarına hamılıqla əməl olun­duq­da hər bir adam öz fəaliy­yə­tinin azadlıq çərçivəsini müəyyən­ləş­dirmək imkanı qazanır. Yəni, qanunla məhdudlaş­dırıl­ma­­yan hər şey azaddır. Şərqdə isə qanuna, hüquqi normalara mülayim mü­nasibət ilk baxışda fər­­di azadlıq dərəcəsinin daha yüksək ol­ması görüntüsünü yaratsa da, əslində, azad fəaliyyət mey­­danı şəxsi münasibətlərin və adət-ənənənin qoyduğu əla­və məhdudiyyətlərlə xeyli sıxış­dı­rı­lır. Başqası üçün qanun işləmədikdə bu sənin də azadlığını məhdud­laş­dır­mış olur. Lap az say­da adamların da azadlıq dərəcəsinin artması və ictimai normadan kənara çıxması, zərurət sfe­rasındakı qeyri-müəyyənlik, əksəriyyətin azadlıq dairə­sini də hədsiz dərəcədə məhdudlaşdırmış olur.

Burada saxlanma qanunu işləmir.

Qərbdə insanların fərdiliyi, azadlığı peşə fəaliy­yətində, yara­dıcı əməkdə, iqtisadiyyatda, elmdə özü­nü göstərirsə, və əksinə, icti­mai həyatda, hüquq müs­təvisində hamı eyni prinsiplərə əməl edir­sə, Şərqdə azadlıq iddiası çox vaxt məhz hüquq normalarına mü­na­sibətdə özünü göstərir.

Qərbdə fərdi azadlıq dövlət və cəmiyyətlə vasi­tə­lənmiş olur. Fərdi iradənin özü ictimai şüura söy­kənir.

Dövlət və cəmiyyətlə vasitələnmiş fərdi azad­lıq­lar.

* * *
Necə ki, XIX əsrdə mexanika elmi öz in­kişafının yüksək sə­viy­yəsinə çatmış və bütün elmləri ehtiva etmək iddiasına düş­müş­dü, eləcə də XX əsrin ikinci yarısında Qərb dünyasında for­ma­laş­mış cə­miyyət modeli özünü ən optimal model saymaqla, özündən ra­zılıq səviyyəsinə gəlib çatmışdır. Ves­ter­nizasiyanı artıq bütün pla­net miqyasında yaymaq cəhd­ləri də bu özündən razılığın ifa­də­sidir.

Qərb idrakın, özünüdərkin elə məqamına çatıb ki, özünü şüurlu surətdə idarə edə bilir. Ona görə də bir böyrəyi çatmırsa və ya xəstədirsə, onu sağlam bədənlərdən transfer edir. Eləcə də sağ­lam ruh çat­mırsa, mənəviyyat böhranı varsa, bu problemi yüksək mənəviyyatlı cəmiyyətlər hesabına həll etmək təşəb­büsü göstərir. Lakin mənəviyyat böyrək deyil ki, onu kəsib götürəsən. Onu kopiyalamaq da mümkündür. Bu mənada Qərb dünyası Şərqdən nə isə götürürsə, buna heç bir etiraz ola bilməz. Lakin öz xəstə mə­nəviyyatını Şərqə transfer edirsə, o, artıq yolverilməz haldır.

Özlərinin yaxşı hesab etdiklərini başqalarına da rəva görmək normal bir haldır. Lakin başqalarına bu­nu güclə qəbul etdirmək cəhdləri insan azadlığı haq­qında idealların beynəlxalq miqyasda artıq öz əks­li­yinə çevrilməsindən xəbər verir.

Bəlkə başqa ölkələr üçün onlara daha çox uy­ğun gələn yeni cəmiyyət modelləri hazırlansa daha yaxşı olar?

Lakin bunun üçün yeni ideyalar lazımdır. Qərb dünyası isə indi ancaq hüquq normaları və hazır stereotiplərlə silahlanmışdır. Böyük fəlsəfələr dövrü arxada qalmışdır.

Fəlsəfəsizləşmiş, ruhsuzlaşmış, ideyasızlaşmış ic­timai fikir yeni cəmiyyətlər üçün səciyyəvi olan ye­ni tendensiyaları, ictimai dramatizmi əks etdirmək iq­ti­darında deyil.

Yeni, böyük ideyalar böyük təxəyyülün məh­sulu olur. Böyük şəxsiyyətlər və böyük fəlsə­fələr döv­rünü arxada qoymuş Qərb daha artıq bu missiyanı ye­rinə yetirmək iqtidarında deyil.

Bu gün bu yük, bu məsuliyyət Şərqin üzərinə düşür.

Lakin Şərq özünü itirmişdir. İncə strukturlu, unikal sənət abidələri böyük miqyaslı dəmir beton konstruksiyaların içərisinə qatılaraq ənənəvi əlaqə­lər­dən məhrum olmuşdur.

Bəli, Şərq özünü itirmişdir. O, özünü tapa bilsə, xilas yolunu da tapacaq.