Sivilizasiyaların dialoqu

Dindirir əsr bizi, dinməyiriz,

Açılan toplara diksinməyiriz,

Əcnəbi seyrə balonlarla çıxır,

Biz hələ avtomobil minməyiriz.²²
M.F.Axundovdan Cəmaləddin Əfqaniyə, Əfqa­ni­dən Sabirə və Hadiyə, M.İqbala və C.Cübrana, Ca­vidə və Cabbarlıya gedən ideya yolu, özünütənqid və vəh­dətə çağırış yolu!

Məhz fikir tənbəlliyinin və ətalətin nəticəsidir ki, Avropa yeni-yeni texniki nailiyyətlər əldə etdiyi bir vaxtda, bizimkilər ərəb əlifbası və ərəb sözlərinin təfərrüatları sahəsində baş sındırmaqla məşğul idilər. C.Əfqani elə bil ki, M.F.Axundovun əlifba islahatı uğrunda mübarizəsinə səs verərək, yazırdı: «Müsəl­manlar təlim-tərbiyədən heç bir xeyir görmürlər. Mə­sələn, onlar nəhv elmini öyrənməklə məşğul olurlar. Nəhv elmində məqsəd də budur ki, ərəb sözlərini düz­gün yazıb-oxumağı öyrənsinlər. Halbuki, bizim zəma­nəmizdə müsəlman alimləri, nəhv elmini son məq­səd və qayə kimi qarşılarına məqsəd qoymuş­lar…».²³ Bəli, dil məqsəd yox, vasitə olmalıdır. Hansı dildə oxu­­maq və yazmaq deyil, nə barədə oxuyub, yazmaq önəmlidir. Düşüncənin səhv istiqamətdə yönəl­dil­mə­si, vasitəni özünə məqsəd etməsi, hətta, elmi dini də­yərlərlə əvəz etmək təşəbbüsləri Şərqin tənəzzül sə­bəb­lərin­dəndir. «Qəribə burasıdır ki, bizim alimlər elmi iki yerə bölmüşlər: müsəlman elmləri və Avropa elmləri. Buna görə də, onlar camaatı xeyirli elmlərin mənimsənilməsindən çəkindirirlər. Onlar başa düş­mür­lər ki, şərafətli elm heç bir millətin malı deyil, kim ona yiyələnsə, onundur…»²⁴

Şərq və Qərb düşüncə tərzlərini, qarşılıqlı ma­raqları üzvi surətdə birləşdirən sintetik təfəkkür siya­sət sahəsində, beynəlxalq münasibətlər sahəsində hə­qi­qətən yeni hadisədir...

Lakin daha geniş miqyasda götürdükdə, hə­ya­tımızın bütün sa­hə­lərini məhz bu yeni təfəkkür işı­ğında nəzərdən keçirmək istədikdə məlum olur ki, o heç də boş yerdə ya­ranmamış, min illər­dən bəri dərin kök atmış dialektik təfəkkürün bəhrəsi kimi mey­da­na gəlmişdir.

Bu gün qarşıda duran vəzifə idrak sahəsində mü­vəffə­qiy­yət­lə­rin rəhni olan dialektik təfəkkür tər­zinin praktik tətbiqinə nail olmaqdan, fəaliyyət proq­ramını bu təfəkkür əsasında qur­maq­dan, dialektikanı “xalis zəka” sahəsindən “praktik zəka” sahəsinə ke­çir­­mək­dən ibarətdir.

Sintetik siyasi təfəkkür dialektik idrak metodu­nun dövlət si­ya­sətinə tətbiqi deməkdir. Miqyaslar ara­sındakı uçurumun ara­dan götürülməsi, tam ilə his­sə­nin əlaqələndi­rilməsi, fərdi problem­lə­rin qlobal hadi­sə­lər kontekstində nəzərdən keçirilməsi və əksinə, qlo­­bal hadisələrin həl­lində hər bir adamın məna­fe­yi­nin nəzərə alın­ması sinte­tik təfəkkürün mühüm tər­kib hissəsidir.

Dialektik təfəkkürün əsasında hərtərəflilik prin­sipi, sintetik­lik dayanır. Əksliklər müəyyən olunur, ancaq onlar mütləqləşdiril­mir, vəhdətdə nəzərdən ke­çirilir.

Bir fikir başqa fikirləri istisna etmir, əksinə, bir-birini qarşı­lıq­lı surətdə tamamlayır. Sintetik tə­fəkkür müxtəlif konseptual sis­tem­lərin dialektik sintezi ol­maqla yanaşı, müxtəlif təfəkkür tərz­lə­ri­ni də özündə birləşdirir. O, Şərq və Qərb təfəkkür tərzlərinin, mil­­li şüarların bir-birini zənginləşdirməsini nəzərdə tutdu­ğu kimi, el­mi və bədii təfəkkürün vəhdəti üçün də mey­dan açır.

İnsanın mənəvi ehtiyacları onun boya-başa çat­dığı milli-mədəni mühitin spesifikası ilə müəyyən olu­nur. Ona görə də hər bir xalqın sosial-mənəvi mənşəyini, mədəniyyət tarixini öyrən­mədən ye­ni nəs­lin nə kimi hisslərlə yaşa­dığını, onun mədəni tələbat meyl­lə­rini və estetik zövq oriyentasiyasını müəyyən etmək çox çətindir. Lakin təəssüf ki, əvvəlcə pro­letkultçuluğun təsiri ilə, sonra isə repres­­siya və yetkin sosializm illərində bizi öz mənəvi kökləri­mizlə bağla­yan tellər zəifləmiş, milli mədəniyyət tarixinə maraq azalmış­dı. Sosialist gerçəkliyinin milli özünüdərk və mədəni tərəqqi üçün yaratdığı şəraitdən tam şəkildə is­tifadə etmək imkanına biz yalnız müstəqilləşmə mər­hələ­sində nail olmuşuq. Bu imkanı reallaşdır­maq isə hər xal­qın özündən asılıdır.

Xüsusən Azərbaycan mədəniyyətinin müxtəlif ta­rixi dövrlərə bölünən zəngin və çoxsahəli keç­mi­şinin öyrənilməsi ciddi çətinlik­lərlə bağlıdır və bu sa­hədə yalnız elm və sənət adamlarının birgə səyi nə­ti­cəsində nailiyyət əldə etmək mümkündür.

Azərbaycan mədəniyyəti müxtəlif dövrlərdə müxtəlif sivili­za­siyaların nailiyyətlərindən bəh­rələn­miş və eyni zamanda onların bəzilərinin beşiyi ba­şında dayanmış elə mürəkkəb və zən­gin bir fe­no­mendir ki, onu bəsit, stan­dart təfəkkürlə dərk etmək, mənimsə­mək mümkün deyil.

Tarixi keçmişə etinasız və bəsit münasibətin nə­ticəsidir ki, müasir Azərbaycan bədii tə­fək­kürünün qay­naqla­rını təşkil edən və özünəməxsus ənənələrə malik olan milli əfsanə və əsa­tir­lər, şifahi xalq yara­dıcılığının istər xarici təsirlər üzündən yarı yolda qalan, istərsə bu gün də ya­şamaqda davam edən müx­təlif qolları, əsrlər boyu xalqımızın mədəni-mənəvi sər­vətlərinin da­şıyıcısı, qoru­yucusu və ötürücüsü ro­lu­nu oynamış əvəzsiz ozan sənəti, Zər­düş­tilik fəl­sə­fə­sin­dən miras qalmış düşüncə tərzi və adət-ənənələr, Alban dövləti dövründə xristianlığın təsiri ilə for­malaşmış sənət nümunələri və xüsusən yeni dövrə gəlib çatmış olan arxitektura abi­­dələri və sə­nət yüklü arxeoloji tapıntılar, atəşpərəstliyin, xris­tian­­lığın və əc­dad­larımızın etiqad bəslədiyi di­gər dinlərin öz yerini təd­ricən islama verdiyi keçid mərhələsində incəsə­nətdə baş verən tə­­bəd­dü­latlar və islamın təsiri ilə yeni keyfiyyət halına qədəm qo­yan orta əsr sintetik Azər­baycan mə­dəniyyəti – bütün bunlar uzun müd­dət xüsusi tədqiqat obyek­tinə çevrilməmiş, müasir milli mə­də­niy­yətimizin struktu­runda hələ də nəzərə çarpa­caq yer tutan qədim ün­sürlərin mənşəyi və tə­kamül yolu layiqincə araşdırılma­mış­dır. Ça­rizm və daha son­ra sovet dövründə heç bir əsas ol­ma­dan adət və ənənələrimizin, milli sənətimizin spesifik xüsu­siy­yət­lə­rinin an­caq islamla bağ­lan­ması və islama bəsləni­lən qeyd-şərtsiz mən­fi mü­nasibətin az qala bütün mədəni keçmişimizə şa­mil edil­məsi müa­sir milli mədəniy­yə­timizi öz tarixi kökləri ilə əlaqəni itir­mək təh­lükəsi qarşı­sın­da qoymuşdur. Min illər boyu milli mədə­niy­yə­ti­mi­zin inkişafına təsir göstərmiş Zərdüşt tə­li­mi­nə biganə­lik o həddə çat­mışdır ki, başqa xalqların çox­dan fayda­landığı “Aves­ta”nın bu gü­­nə qədər gəlib çatmış hissələ­rinin öz dilimizdə çap olunması və müa­sir mədəni həyatı­mızda bu tə­limin izlərinin aşkar edilməsi sa­hə­sində ciddi addımlar atılmamışdır. Zər­düştün təli­min­dən xə­­bər­siz halda onun adı ilə fəxr etsək də, heç olmazsa bu adın konkret bir xatirə ilə yad olun­ma­sı sahəsində də de­mək olar ki, heç bir tədbir görülməmişdir. Gec də olsa vaxtilə könüllü su­rət­də im­tina etdiyimiz və başqalarının sərəncamına verdi­yi­miz alban mədə­niy­yətinin sələflik hü­qu­­qunu şifahi şəkildə bərpa etsək də, alban mən­bə­lərindən öz dilimizdə isti­fa­də etmək im­ka­nın­dan hələ də məhru­muq və bu, milli mədəniyyət tariximizin öyrənilməsi işində böyük çətin­liklər törədir.

Mənəvi mədəniyyət daha çox dərəcədə milli ta­rixi köklərə malik olsa da, maddi mədəniyyət ümum­bəşəri səciyyə daşıyır. Bu sahədə hər millətin öz tarixindən deyil, bəşəriyyətin əldə etdiyi nailiyyət­lər­dən və hər bir millətin bu ortaq sərvətdən yararlan­maq imkanlarından söhbət açılmalıdır.

Azərbaycan yeni iqtisadi münasibətlərə keçər­kən təbii ki, bu sahədə böyük təcrü­bəsi olan Qərb dün­yasından çox şey öyrən­məlidir. Həm elm və tex­nikanın yüksək inki­şaf sə­viyyəsinə görə, həm də neçə yüzilliklər ərzində bazar iqtisa­diyyatının qərar­laşma dərəcəsinə və sosial yönümünə görə Qərb dünyası, heç şübhəsiz, öncül mövqe tu­tur.

Lakin müasirlik ancaq texnologiya və iqtisa­diyyat gös­tərici­lə­ri ilə müəyyən edilə bilməz. Müasir insanın for­malaşma­sın­da bə­şə­­riy­yətin min illərlə öl­çülən mənəvi təkamül yolu bəlkə də elmi-tex­ni­ki tərəqqidən daha çox rol oynamışdır.

Bəziləri Şərq dünyasını təmsil edən ölkələrin, o cümlədən, Azər­­­baycanın müa­sir texnikaya əsaslanan iqtisadi yarışda qabaq­cıl Qərb ölkələrindən geri qal­ma­sının sə­bəblərini İslam di­nin­də və ənənəvi düşüncə tərzində axta­rırlar. Halbuki iqtisadi inki­şafın hə­rə­kət­verici qüvvəsi din yox, elmdir. Din iqtisadi me­yar­lar­la deyil, an­caq mənəvi meyarlarla dəyərləndirilə bi­lər. Söhbət hansı dinə qulluq edilməsindən yox, ümumiy­yətlə din və elmin münasi­bətin­dən getməlidir. Din öz yerində, elm də öz ye­rində olduqda cə­miy­yə­tin iqti­sa­di inkişafına heç bir xələl gəlməz.

Şərqdə mənəviyyat daha çox dərəcədə fərdin öz miqyası ilə məh­dudlaşdığından, cəmiyyətin mədəni-mənəvi həyatın­dan ayrıla­raq özünə qapıldığından, in­san daha çox öz dünya­sında yaşa­dı­ğın­dan onun xarici dünya ilə, maddi həyatla əlaqəsi əsasən iki for­ma­da həyata keçir:

1. Fərdi mənəviyyat aləminin qapıları ani olaraq açı­lır və xa­ri­ci mühitlə intensiv əlaqə yaranır. Bu əlaqə özü müstəqilləşir və insanın xarici təsirə məruz qalma­dığı dövrdə, soyuqqanlı düşüncə şə­raitində qərarlaşmış fərdi mənəviyyat oyundankənar vəziyyətdə qa­lır. Fərdi aləm unudu­lur və insan dünyaya ancaq mühitlə inten­siv əlaqənin təsirindən, emosional reaksiyadan doğan kon­kret bir tap­­­şırıq, hökm, qərarla çıxır. İllər boyu forma­laş­mış kon­septual dü­­şüncə arxa plana keçir, emosiya vul­kanının püskürdüyü lavanın altında qalır.

İmpulsiv emosional reaksiyalardan xilas olmağa çalı­şan, Qər­bin soyuqqanlı düşüncəsinə həsəd aparan Şərq ada­mının istə­yi­ni şair belə ifadə edir: