Sivilizasiyaların dialoqu

Din və ideologiya

İnsanın ilk tərbiyəsi onun dini tərbiyəsidir, fəlsəfi dünya­görüş sonra yaranır.

C.Əfqani
Artıq qərarlaşmış sosial duruma malik Qərb ölkələ­rində dinin özünəməxsus yeri vardır; din dövlət işlərinə qarışmır, siyasi və iqtisadi həyata, elm, təhsil və mədə­niyyətə fəal müdaxilə etmir və dövlət də dinin nisbi müstə­qilliyini təmin edir, ona müəyyən muxtariyyət verir. İcti­mai-siyasi həyatın öz qayda-qanunu olur, din isə ancaq insan­ların fərdi mənəvi aləmində, həm də könüllü olaraq yer tutur. İnsan mənəviyyatında da dini hissin ayrıca bir gu­şəsi olur və onun siyasi və hüquqi şüurla, elmi dünyagörüşü ilə qarışmasına imkan daxilində yol verilmir. Düzdür, bu ölkələrdə də, bəzən din dünyagörüşü vasitəsilə böyük siya­sətə təsir edir, lakin bu, xüsusi bir məsələdir. Ümu­miyyətlə götürüldükdə isə din nəinki hüquq və siyasət müstə­vilərindən kənarda qalır, həm də çox vaxt öz üzərinə ideo­loji missiya da götürmür. Dinin aktiv ideoloji rolu, siya­sətə və dövlət işlərinə fəal mü­daxilə etməsi bu ölkələr üçün artıq tarixə çevril­mişdir. Lakin tarixdən yaxşı ki, silinmə­miş­dir və tarixin dərsləri nəzərə alınmalıdır. Bundan hələ sosial-iqti­sa­di inkişafın nisbətən aşağı pilləsində olan bir sıra Şərq ölkələri də özü üçün nəticə çıxarmalıdır. Yəni bu gün daha çox dərəcədə isla­mın si­yasi don geyməsindən, ideologiyaya çevrilməsindən ehtiyat edən Qərb poli­to­loqları öz tarixlərini vərəqləyib müəyyən dövrlər­də xristianlığın siyasətə və dövlət işlərinə necə aktiv mü­daxilə etdi­yi­ni yada salsalar, onda təkcə “islam təh­lü­kəsindən”, “islam fun­da­­men­talizmindən” deyil, ümu­miyyətlə dinlərin ideologiyaya çev­ril­­məsi təhlükə­sin­dən danışarlar. Belə ki, xristian dini indi də siyasi səh­­nədən tam çəkilməmişdir (Şimali İrlandiyadakı hadisələr və s.). Hin­distanda, Yaponiyada və s. dini təriqətlərin siyasətə mü­da­xiləsi də bu qəbildəndir.

Din cəmiyyət üçün yox, insan üçündür. Ayrıca götürülmüş hər bir insanın düzgün mənəvi-əxlaqi meyarlar seçə bilməsi, digər in­sanlara münasibətdə yüksək mənəvi prinsiplərdən çıxış etməsi sahəsində dinin rolu əvəzsiz­dir.

Dinin sosial təşkili, dini institutların (sosial qu­rumların) ya­ra­­dıl­ması ancaq dini ide­ya­la­rın təbliğ olun­­ması, dindarlara öz dini bi­liklərini zəngin­ləş­dir­mək, Allahla ünsiyyətdə olmaq, dua etmək, mə­nəviy­ya­tını təkmil­ləşdirmək və s. üçün şərait yaradılmasına xid­mət edir. Həmin so­sial institutların, dini məbəd­lərin və s. fəa­liy­yə­ti­­­ni təmin etmək üçün peşəkar din xadimləri, ru­hani­lər hazırlanıb ye­­tişdirilir, bu məqsədlə müxtəlif sə­viyyəli dini məktəblər fəaliyyət göstərir.

Dini sosial qurumlar cəmiyyətin mikrostrk­tu­run­da miqyasca kiçik yer tutsalar da, müəyyən müs­tə­qilliyə, avtono­miyaya malik­dir­lər. Konstitusiyada da təsbit olunduğu kimi din ilə dövlət bir-bi­rin­dən ayrı­dır. Lakin bu ayrılıq an­caq hüquq müsəvisində müt­ləq xa­­­rakter daşıyır. Siyasət və ideologiya müstəvisində bu ayrı­lığın müt­­­ləqləşdirilməsi mümkün deyil. Siya­sətlə məşğul olan, ideoloji kon­­sepsiya­lar hazırlayan adamlar, millət vəkilləri və s. bu və ya di­­gər dinə qul­luq etməsindən və ya ümumiyyətlə dinə münasi­bətin­dən asılı olaraq müxtəlif mövqelərdə dura bilər­lər. Başqa sözlə, din si­­­ya­sətə müstəqil sosial subyekt kimi deyil, siyasə­tin for­ma­laş­ma­sın­­­da iştirak edən şəxs­lərin dünyagörüşü vasitəsilə təsir göstərə bilər.

Bununla belə, müasir dövrdə də din bəzən ideologiyaya çev­ri­­lir və siyasətdə aparıcı rol oynayır. Son dövrlərdə islam dini də bu missiya ilə çıxış edir. İranda və Əfqa­nıstanda baş verən hadisə­lər buna ən yaxşı misaldır. Azərbaycanda da islam dini ilə bağlı təbli­ğatlar bəzən öz əsas vəzifəsindən uzaqlaşaraq ideya-siyasi yön almağa tə­şəbbüs göstərir. İndi ədəbi-bədii fikir sahiblərinin, jurna­list­lərin ən çox meyl etdikləri “ideoloji modellər” XX əsrin əvvəl­lə­rin­də türk ideoloqları və musavatçıların irəli sürdüyü “türk­çü­lük, is­lam­çılıq, müasirlik” şüarının müxtəlif modi­fi­kasiya­la­rın­dan iba­rət­dir. Və bunların hamısında “is­lamçılıq”, “islamlaş­maq” və s. mər­kəzi yer­lərdən biri­ni tutur. Azərbaycan müstəqillik əldə et­dik­dən sonra xalqın sovet ideologiyasının təsiri ilə icbari yolla imti­na etmiş olduğu dini dəyərləri qaytarmaq tə­şəbbüsü, heç şübhəsiz, təqdirəlayiq bir hadisədir. Həm də nəzərə alsaq ki, islam bizim üçün əsrlər boyu təkcə əqidə deyil, həm də əxlaq, adət-ənənənə, hətta düşüncə tərzinin formalaşmasının mühüm mənbələ­rin­dən biri olub, ona qayıtmağın bizim üçün necə də­yərli bir hadisə olduğunu tə­səvvür etmək çətin de­yildir. Məhz buna görədir ki, Heydər Əliyev dinin mənəviyyatda rolunun artmasını ölkəmi­zin inkişaf stra­tegiyasının mühüm isti­qamətlərindən biri hesab edir­di: “Heç vaxt inamımızdan, di­nimizdən uzaqlaş­mayacaq və bu mə­nəvi mənbələrimizdən is­tifadə edə­rək gələcəyimizi quracağıq”¹⁹.

Bəziləri millətlə dinin müxtəlifliyinə istinad edə­rək bunlar arasında ancaq fərqi görməyə çalışırlar. Hal­buki din millətin inkişafına da müəyyən təsir göstə­rir. Böyük alman filosofu və tarixçisi İ.Q.Herder hələ XVIII əsrdə “Bəşər tarixinin fəlsəfəsinə dair ideyalar” kitabında ya­zırdı ki, türklərin hətta zahiri gözəlli­yi­nin aromasında da islam dininin böyük rolu olmuşdur.²⁰ Biz­cə, Azər­baycanda neçə əsrlərdən bəri yaşayan xalqların ümumi mənə­viy­yat, adət-ənənənə və həyat tərzi sayəsində vahid “azərbaycanlı” adı al­tında birləşməsində islam dininin rolu az olma­mışdır.

Bütün bunlar müasir Azərbaycan milli şüurun­da, icti­mai psixologi­ya­sında dinin həqiqətən mühüm yerlərdən bi­rini tutduğu­nu göstərir. Bəs onda dinin fəal siyasi və ideoloji mövqeyi nəyə görə yolverilməz hesab olunur İlk növbədə ona görə ki, hər şey, hətta ən yaxşı şey də, öz ye­rində olanda gözəldir.

Azərbaycan artıq öz strateji yolunu seçmişdir və psev­dodini təlimlərin dinin nüfuzun­dan istifadə edə­rək, din bayrağı altında siyasətə müdaxilə etmək təh­lü­kəsi Konsti­tusiya sə­viy­yə­sində, hü­qu­qi yolla aradan götürülmüşdür. Bəs onda belə təşəbbüslərin qor­­xulu cəhəti nə­dən ibarətdir Qorxulu cəhət əsl dinin psev­do­dini təlimlərlə, ideoloji məzmunla əvəz olunması və dinin öz həqiqi miq­yasından uzaqlaşmasıdır. Biz dinin ideoloji aktivliyindən, siya­si mü­da­xi­lə­­sindən və s. yox, əksinə dini itirməkdən qorxuruq. Çün­ki sovet dövründə hər cür dinin inkar olun­ması insan­ların mə­nə­viyyatında bir boşluq yaratmışdı və kommunist rejiminin uğur­suz­­lu­­­ğu­­nun səbəblərindən biri cəmiyyət miqyasında mükəm­məl ideo­loji sistem yaratmaqla yanaşı, fər­di mənəvi aləmdəki boş­lu­ğa dini əvəz edə biləcək la­yiqli alternativ tapa bilməməsi idi. İndi din aş­kar şə­kildə inkar olunmasa da, bu boşluğu həqiqi dindən kə­nar fa­na­tizm, xurafat, psev­do­dini məzmunla doldurmaq tə­şəbbüsü daha ağır nəticələr verə bilər.

Bir daha yada salmaq istərdik ki, dinin əsl mə­ra­mı in­san mə­nə­viyyatını ülvi duyğularla zənginləş­dir­məkdir. Din fərdi mənəviy­yatı yaddan çıxarıb so­sial qurumlar, təsisatlarla məşğul olduqda o, din­likdən çıxır, başqa bir şeyə çevrilir. İnsanlar isə yenə də dinə möhtac qalırlar.

Xüsusən kommunist ideologiyasından imtina etmiş bir xalq bu boşluğun yerini nə iləsə doldurmağa ehtiyac hiss etdiyi bir vaxtda dinçilik də, millətçilik də, Qərbçilik də və hətta bazar iqti­sa­diyyatına sürətli keçidin təsiri ilə baş alıb gedən “alver psixo­logiyası” da ideologiyada mər­kəzi yer tutmaq iddiasında ola bilər. Və bu problem ciddi surətdə tədqiq olunmalıdır.

Bəs əslində din ideologiyanın strukturuna daxil olma­lıdırmı və əgər olmalıdırsa, burada nə kimi yer tutmalı­dır Bizcə, ideologi­ya ayrıca fərdlərin ruhu, mənəviyyatı haqqında yox, cə­miy­yətin siyasi təşkili, optimal siyasi-iq­tisadi strukturu və ictimai həyatda mədəni-mənəvi me­yar­lar haqqında təlim, ideyalar sistemi oldu­ğun­dan bu­rada nə din, nə də milli spesifiklik mər­kə­zi yer tuta bil­məz.

Din və millətlə əlaqə əsasən sonrakı mərhələdə – icti­mai müs­tə­vidən fərdi müs­təviyə keçəndə ortaya çıxır. Cə­miyyətin elə təş­kilati strukturu, elə ictimai dəyərlər və me­yar­lar sistemi optimal sayıla bilər ki, şəxsi mənafe ilə ictimai mənafe, əxlaqla hüquq ara­sın­da cid­di ziddiyət ortaya çıxmasın, insanların vic­dan azadlığı hər hansı formada məh­dud­laş­dı­rıl­ma­sın. Bu baxımdan dövlət siya­səti və hüquq normaları, qa­nun məcəllələri işlənib hazır­lanar­kən onların əhali­nin dini və milli hissləri ilə uz­laşması, ahəngdarlığı mə­sələsi nəzərə alınma­lı­dır. Xüsu­sən islam dininin özü­nəməxsus hüquq sistemi (müsəlman hüququ – şə­riət) oldu­ğun­dan bizim öl­kə­də ilk növbədə dünyəvi prin­siplər əsasında hazırlanan hüquq nor­ma­ları və qa­nun­lar şəbəkəsi müəyyənləşərkən şəriətin də imkan da­xilində nəzərə alınması və əmələ gələn uy­­ğunsuz­luq­ların, ziddiy­yət­lərin minimuma endirilməsi vacib şərt­lərdən bi­ridir. Yəni, cə­miy­­yə­tin inkişaf stra­tegiyası, sosial ideal elə seçilməlidir ki, o, adam­ların mənəvi idealı və əqi­dəsi ilə ahəng­dar ola bilsin. Lakin bu­rada yeganə məqbul metod – deduktiv metoddur.

Adamların hər bi­rinin istək və arzularının, şəxsi mənafelərin, dini və milli hiss­lə­rin toplanmasından cə­­miy­yə­tin optimal modeli hasil ola bil­məz. Əksinə, ümumi ictimai inkişaf qanunauyğun­luqlarının öy­rə­nilmə­sin­dən hasil edilən cəmiyyət modeli, sosial ideal və ona çatmaq üçün həyata keçirilən si­yasi, iqtisadi və hüquqi islahatlar sistemi ilkin olaraq müəy­yən­ləş­dirilir və bu modelin, is­la­hat­­ların hər bir adamın hə­ya­tında öz əksini necə tapması sonrakı mərhələdə orta­ya çıxır.

So­si­al idealın düzgün seçilib-seçilməməsi də məhz bu son­ra­kı mərhələdə aydınlaşır. Unutmaq ol­maz ki, təbiətdə olduğu kimi, cəmiyyətdə də həqi­qə­tin başlıca meyarı prak­tikadır. Sosial nə­zə­riy­­yələrin hə­qiqiliyi və pozitivliyi ancaq ictimai praktika ilə təs­diq olunur və deməli, nəzə­riyyə ic­timai gerçəkliyin tə­ləblərinə uyğunlaşdırılmalı­dır. Ona görə də ən mü­hüm şərtlərdən biri is­ti­fa­də olunan bu və ya digər ide­ya-siyasi sistemin dinamikliyi, mütə­hər­­rikliyidir. İdeo­logiya in­san­ların şəxsi həyatına hansı istiqamət­də təsir etməsindən asılı olaraq müntəzəm su­rətdə özünü tək­mil­ləş­dir­məlidir. Və ya plüralizm şərai­tində hansı ideologiya son nəticə­də insana daha yaxşı xid­­mət edir­sə, parlament də, dövlət də ona üstünlük vermə­lidir.