Sivilizasiyaların dialoqu

Şərq ruhu
Ruh hələ o dərəcədə mücərrədləşməmiş,

təbii başlanğıcından ayrılmamışdı.

Hegel
Kimin ki, qəlbində insani ləyaqət hissi şölələnir, o hələ böyük xa­rüqələr yaratmaq imkanını itirmə­mişdir. Lakin, digər tərəfdən, o bəlkə də bu hissin təhqir oluna biləcəyindən qorxaraq, bu şö­lə­lə­rin sönə biləcəyindən qorxaraq, həyatda fəal mövqe tuta bilmir, mü­barizlik ruhunu itirir, şəxsi ləyaqətinin passiv müha­fi­zinə çevrilir.

Lakin insan küləklərə, dalğalara qarşı getmək­dən çə­kinmə­mə­lidir. O inanmalıdır ki, harada isə sönməyən bir atəş var. Və nə vaxtsa külək güc gəlsə və qəlbin incə, xə­fif alovunu söndür­sə, o yenidən hə­min ocağın köksünə sığınacaq və ondan atəş ala­caq­dır.

Milyon illər davam edən əməli fəaliyyət pro­sesində in­sanda heyvani instinktiv hisslərdən fərqli olan nəcib və ali hisslər – insani hisslər yaranıb və bu hadisə bəşər ta­rixinə «Şərq ruhu» adı ilə daxil olub. Həmin ruhu ata-baba­larımız bir məşəl kimi nəsildən-nəslə ötürüb yaşadıb­lar.

Əsrlər ötüb, nə vaxtsa əzəmətli, lakin buz kimi soyuq olan ağıl dəryasının təlatümləri sahili bürü­məyə başlayıb və bütün alçaq sahələrdəki alovların üzərinə su çiləyib, on­ları söndürüb. Atəşlər söndü, eh­tiraslar cilovlandı, meydanı mücərrəd təfəkkür tut­du. Bu hadisə bəşər tarixinə «Qərb ruhu» adı ilə daxil olub.

Lakin Qərb ruhu alçaq əraziləri sulara qərq etsə də, uca zir­və­lərə qalxa bilməyib. Uca zirvələrdəki ocaq­lar toxunul­maz qalıb.

Hamıda potensial imkan şəklində həm pri­mitiv, həm də ali, həm mənfi, həm də müsbət hisslər var. Lakin tərbiyə, mühit, hakim ruh bunlardan hansını isə can­landırır, gerçəkliyə çevirir, digərləri isə passiv im­kan şəklində qalır. Necə ki, elə yazılar olur ki, onu yalnız alovda isindirəndə oxunmağa başlayır, eləcə də qəlbimizin potensial hisslərini müəyyən bir canlı tə­sir, müəyyən bir atəş öz hərarəti ilə isindirərkən, onlar oyanır, fəal qüvvəyə çevrilir, «cahanda kamalın qalib gələcəyinə» əminlik yaranır.

Bu sönməyən atəş, bu insani ləyaqət şöləsi əsr­lərdən bizə miras qalmış mənəvi sər­vət­lə­ri­miz, adət-ənənələrimiz, dini-əxlaqi dəyərlərdir. Onu intellektual inqilabın tufanlarından, ro­bot erası­nın buz kimi soyuq nəfəsindən qorumaq vəzifəsi böyük bir sivi­li­za­si­ya­nın, müqəddəs bir ruhun “olum, ya ölüm” məsə­lə­si­dir, üçüncü mi­nilliyin əvvəlində Şərq xalqları qarşı­sın­da duran ən böyük tarixi missiyadır.

Qərb dənizində batmamaq, yaxşı üzə bilmək üçün intel­lekt gə­misi lazımdır. Şərq intellektdən heç vaxt korluq çəkməyib. La­kin Şərqdə ənənəvi olaraq hərə öz gəmisi ilə üzməyə çalışıb. Birlə­şib böyük gəmi düzəlt­mək istəməyiblər. Öz gəmisini qura bil­mə­­yən­lər suya qərq olublar.

(Deyirlər ki, Şərq adamların sayına görə Qərb­dən üstündür. Lakin Qərbdə buz kimi soyuq nəfs dalğaları üzə­rində böyük icti­mai gəmilər üzür. Şərqdə isə öz şəxsi gəmiləri ilə möhtəşəm dalğalara sinə gə­rib üzənlər azlıq təşkil edir).

Digər tərəfdən öz kiçik şəxsi gəmilərində üzənlər Qərbin bö­yük gəmiləri ilə qarşı-qarşıya gəl­məmək üçün onların dalınca üz­mək məcburiyyə­tin­dədirlər.

Böyük dalğalar Şərqin alçaq təpələrdəki məşəl­lərini suya qərq edib. Ancaq uca zirvələrdəki alov hələ də şölələnməkdədir və yal­nız nəfs dalğalarının fövqünə qal­xanlar bu sönməz ruha qovuşa bilərlər.

Orta əsrlərdə məhz nəfsin əql vasitəsilə məh­dudlaşdırılması, idarə olunması, insanın düşüncəli bir varlıq olaraq öz bədəni və instinktləri üzərində qə­ləbəsi uğrunda mübarizə getmiş və bu proses fərdi miqyasdan çıxaraq bir ruhani hərəkat səviyyəsinə qalxmışdır. Sufizm də bu hərəkatın nəzəri əsası kimi formalaş­mışdır. Lakin bu təlimi sadəcə nəzəriyyədən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də budur ki, burada ideya həyat tərzi ilə çulğalaşır, vəhdətdə olur.

Şərq kimi tanıdığımız sosial fenomen əvvəlcə fərdi-mənəvi bir fenomen kimi formalaşır. Şövqlü fəlsəfi təlim, dərin dini hiss və onlara tabe etdirilmiş solğun cismani həyat vahid fenomendə – şərqliliyin mahiyyətində qovuşur. Əmin ər-Reyhani «Mən Şər­qəm» şerində şərqliliyin mahiyyətini bir neçə ba­xım­dan təqdim edir. Aida İmanquliyeva onun yaradı­cı­lığını tədqiq edərkən məhz bu məqamları ön plana çəkir və həmin şerin geniş təhlilini verir.
Mən Şərqəm,

Mən Allahın ilk yaratdığının təməl daşıyam….

misralarını misal gətirən A.İmanquliyeva bu baxışı «Şərqin keçmiş əzəməti barədə düşüncələr» ad­lan­dırır.¹³ Maraqlıdır ki, qoca Şərqi bir tərəfdən gənc və güclü Qərblə görüşdürən ər-Reyhani, digər tə­rəfdən onu müasir Şərqlə müqayisə edir. A.İman­qu­liyeva bu cəhəti xüsusi vurqulamaqla diqqəti çağdaş Şərqin həqiqi Şərq mahiyyətin­dən uzaqlaşdığına yönəldir: «Bu böyük həcmli şerin sonraki hissəsi xurafat və mövhumat zülmətinə qərq olan, dinin bütün zahiri ayinlərinə fanatik şəkildə sitayiş edən müasir Şərqin tənqidinə həsr olunmuşdur. Cəhalət və mövhumat Şərqi Qərb sivilizasiyasının bütün nailiyyətlərindən çəkindirir.»¹⁴

Bu məqamın vurğulanması, bizim fikrimizcə, Aida İmanqu­liyevanın Şərq-Qərb problematikasına gətirdiyi böyük yenilikdir. Belə ki, Şərqlə Qərbin mü­qayisəli tədqiqində üzə çıxan bir çox ziddiyyətli cə­hətlər məhz Şərqin zaman axınında ikiləşməsini nə­zərdən qaçırmağın, çağdaş Şərqlə qoca Şərqi eyni­ləşdirməyin nəticəsidir. Halbuki, Şərqin əzəməti, böyüklüyü, ruhani mahiyyəti məhz qoca Şərqin tim­salında təzahür edir. O, hətta, Qərbi də düçar olduğu böhrandan xilas etmək əzmindədir. Ər-Reyhaninin poetik dili ilə «mən öz ruhumla sənin qəlbini sivili­za­siya xəstəlik­lərindən sağaldacağam», – deyən ruha­ni Şərq həqiqi dini hissdən ayrı düşən, mövhumata uyan, əcnəbilərdən, onların texnoloji nailiyyətlərindən çəki­nən, mürtəce məzmun kəsb edən cılızlaşmış Şərqdən çox fərqlidir. Əslində ikinci birincinin adına sığınır. Amma bu Şərq daha o Şərqdən deyil.

Əlbəttə, «Şərq» fenomeninə diferensial müna­si­bət ideyası bədii obrazlarla, poetik şəkildə ər-Rey­hani tərəfindən irəli sürül­müşdür. Lakin bu poetik tə­rənnümün mahiyyəti elmi-məntiqi müstəvidə məhz A.İmanquliyeva tərəfindən açılır və Şərqlə Qərbin vəhdətinə çağırış da bu yeni baxış bucağından yeni mahiyyət kəsb edir. Vəhdət üçün əvvəlcə Şərqin özünə qayıtması, öz ilkin ruhani məğzini yenidən kəsb etməsi tələb olunur.

Qərb mühitində səslənən Şərq poetik ruhunu ər-Reyhani timsalında tədqiq edən, «iki sivilizasiyanın əldə etdiyi ən yaxşı nailiy­yət­lərin birləşdirilməsi im­kan­larını»¹⁵ araşdıran A.İmanqu­li­ye­­vanın ideyaları bu gün də Şərq-Qərb probleminin ədəbi-tənqi­di və fəlsəfi tədqiqi sahəsində istiqamətləndirici rol oyna­yır.

Bəli, dünya bu gun bir sıra qlobal problemlərlə üzləşmişdir. Qərb bu problemləri təkbaşına həll et­mək iqtidarında deyil. Onun Şərq ruhuna ehtiyacı vardır. Lakin bu ruh çağdaş Şərqin görünən qatlarında görünməz olmuşdur. Şərqin dərin genetik qatlarında uyuyan böyük ruhani gücün qayıdışına nail olmaq çağdaş Şərqin imkanı xaricindədir. Buna nail olmaq üçün Qərbin köməkliyinə ehtiyac vardır. Qərb özünün gələcəyi naminə, bütün bəşəriyyətin gələcəyi naminə səylərini onsuz da cırlaşmış çağdaş Şərqi daha da sıxışdırmağa yox, onun özünə, öz ruhani başlanğıcına qayıtmasına yö­nəltməlidir.