Sivilizasiyaların dialoqu

Sivilizasiya və sülh mədəniyyəti
İyirminci yüzilliyin sonunda Avropa qarşısında həqiqi sülh və sabitlik yolu açılmışdır.

Heydər Əliyev
Üçüncü minilliyin başlanğıcında, beynəlxalq iqtisadi inteqra­si­ya və qloballaşma şəraitində, iki dünya sisteminin qarşıdurma­sın­dan qüvvələr nisbə­tinin yenidən bölüşdürülməsinə keçid şərai­tin­də kiçik bir ölkənin yüksək müstəqillik dərəcəsini qoruyub sax­la­ması olduqca çətindir. Məhz bu kritik zamanda keçidlər və tə­bəd­dülatlar dövrünü yaşayan Azər­bay­can üçün bu, ikiqat çətindir. La­kin təcrübə göstərir ki, düzgün siyasət yürüdüldükdə bu çətin və­zifənin öhdə­sindən gəlmək mümkündür.

Azərbaycan rəhbəri 90-cı illərin əvvəllərində yaranmış bey­nəl­xalq maraqlar və beynəlxalq-ictimai rəy mənzərəsini dəyiş­dir­mə­dən Dağlıq Qarabağ prob­leminin ədalətli həllinin mümkün ol­ma­dığını vaxtında görərək, bu mənzərənin dəyişdirilməsi isti­qa­mə­tin­də məqsədyönlü və gərgin fəaliyyətə başladı. Kiçik, regional prob­lemlərə bö­yük coğrafi-siyasi xəritələr kontekstində baxa bil­mə­yənlər bu gün də Heydər Əliyev siyasətini anlaya bilmirlər...

“İpək yolu”nun bərpası, Bakı-Ceyhan neft kə­məri layi­həsi, GUÖAM-ın yaradılması, Qafqazda Təhlükəsizlik Paktı ideyası və s. Heydər Əliyevin coğrafi-iqtisadi siyasətin prio­ri­tetliyini nəzərə almaqla dün­yanın coğrafi-siyasi mənzərə­sini dəyişdirmək, regio­nun maraqlarını və regionda Azər­baycanın maraqlarını beynəlxalq si­yasətin mərkəzinə çəkmək istiqamətində atdığı mühüm addımlar idi.

Bəli, Heydər Əliyevin siyasəti sülh siyasəti idi. Bu gün Pre­zi­dent İlham Əliyev də bu siyasəti davam etdirir. Lakin hər şey “sülh” anlayışını necə başa düş­məkdən asılıdır. Sülh siyasəti heç də mübarizənin dayandırılması kimi başa düşülməməlidir, əksinə, qar­şıdurmanın bəsit, primitiv həll üsulu olan və əs­lində heç vaxt, heç bir məsələni tam həll edə bil­məyən müharibə yolundan fərqli olaraq, sülh yolu çox çətin və mürəkkəb bir yoldur. Burada siyasi konsep­siyaların, ideologiyaların mübarizəsi gedir.

Müasir dövrdə müharibədə qaliblər olmur. Da­ha doğru­su, müharibə edən tərəflərdən hər hansı biri qalib olmur. Qələbə an­caq başqalarını mühari­bəyə təh­rik edən qüvvələrin siyasi qələbəsi şəklində olur. Əgər biz ordunu möhkəmləndiririksə, bunu da ilk növbədə ədalətli sülhə nail olmaq üçün, sülh danışıq­larında daha inamlı olmaq üçün edirik.

Təsadüfi deyildir ki, BMT XX əsrin son ilini “Sülh mədəniy­yə­ti” ili elan etmişdi. Nədir “sülh mə­dəniyyəti”? Sülhü passiv möv­qe kimi, milli ma­raqlar uğrunda müba­ri­zədən əl çəkilməsi, təslim­çi­lik əhvalı kimi başa düşənlər səhv edirlər. Daha doğrusu, belə­ləri “sülh mədəniy­yəti”ndən uzaq olanlardır. “Sülh mədəniyyəti” sül­hün mürəkkəb daxili qurulu­şunu, dinamikasını, dramatizmini dərk etmək, incə yollarla, qansız-qadasız mübarizə üsul­larına yi­yə­lən­məkdir. Coğrafi-iqtisadi siyasət də, coğrafi trans­siyasət də, azad ti­carət və iqtisadi məkan uğrunda mübarizə də “sülh mədə­niy­yə­ti”nin tərkib hissələridir.

Müharibə qılınc-qalxandan topa-tüfəngə, top-tüfəngdən ra­ke­tə, bombaya doğru böyük bir təkamül yolu keçmiş, XX əsrin ortalarında öz inkişafının apogeyinə çatmışdır. Əsrin sonunda bəşəriyyət küt­ləvi qırğın, qlobal faciə qarşısında dayandığını dərk edərək mübarizənin yeni, daha çətin, daha kəskin, bəlkə hətta daha kütləvi, lakin bütövlükdə bəşəriy­yətin taleyi üçün təhlükəsiz olan yollar arayır.

Müharibə də səfərbərlik tələb edir, sülh də. La­kin sülh daha ge­niş miqyasda, daha böyük qüvvələrin səfərbər olunmasını tələb edir.

Ancaq hərbi potensialın səfərbərliyi hətta müha­ribə üçün də kifayət deyil. Çünki millətin, xalqın gücü-qüdrəti olduqca müxtəlif sahələrə paylanmış olur ki, bunların da içərisində iqtisadi poten­sial, intel­lektual potensial, mədəni-mənəvi potensial heç də hərbi poten­sialdan az əhəmiyyətli deyildir.

İlk növbədə məhz mənəvi-psixoloji enerjinin məqsədyönlü su­rətdə səfərbər olunması lazımdır. Söh­bət insanların duy­ğu­la­rı­nın, məqsədlərinin, bütün mümkün və ilk baxışda qeyri-mümkün nə­zəri və əməli fəaliyyət imkanlarının səfərbər olunmasından ge­dir. Söhbət bütün sahələrdəki yaradıcı potensialın vahid isti­qa­mət­də, vahid məqsəd ətrafında səfərbər olun­masından gedir. Ancaq bu halda iqtisadi gücün də intensiv surətdə artırılması, mü­təşək­kil­lik dərə­cə­sinin yüksəldilməsi, intellektual poten­sialın siyasi və hü­quqi müstəvilərdə nisbi çəkisinin məq­səd­yönlü su­rətdə artı­rıl­ması və s. mümkündür. Ancaq bu halda infor­masiya müba­ri­zə­sin­də, təbliğat kampani­yasında əsrlər ərzində buraxılanları qısa müd­dət ərzində kompensasiya etmək mümkündür.

* * *
Müharibə və sülh probleminin konturları XX əsrin ortala­rı­na qədər əsasən ağ və qara rəngdə görünürdü. Müharibə bir döv­lətin hərbi güc tətbiqi ilə öz iradəsini başqa dövlətə qəbul etdirməsi və bir qayda olaraq ərazi işğalı ilə bağlı idi. Sülh isə mü­nasibətlərin müharibə vəziyyətinədək gərginləş­diril­mədən qurulması idi. Yəni, iki dövlət arasındakı sülh heç bir ziddiyyətin olmaması halından baş­layaraq zid­diy­yətlərin tarım çəkilmiş vəziyyə­tinə qədər bütöv bir gərginlik spektrini əhatə edirdi. İkinci Dünya müha­ribəsindən son­ra beynəlxalq hüquq nor­malarının siya­si münasibətlərə təsir et­məsi, böyük dövlətlərin və dövlətlər birliyinin (məsələn, Birləş­miş Millətlər Təş­kilatı, ATƏT və s.) ölkələr arasındakı müna­sibəti nə­zarətə götürməsi sülhün strukturunda da xeyli dəyi­şiklik yaratdı.

Əvvəla, qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə sülh heç də tam qarşılıqlı anlaşma və maraqların uy­ğun­luğu demək deyil. Ölkə­lər arasında hər hansı bir ziddiyyət nəticəsində hərbi təca­vü­zün qarşısı bey­nəlxalq qüvvələr tərəfindən alındığına görə, əvvəllər mü­haribəyə gətirən münasibətlər indi daxili gərginliyi artmış di­namik müva­zinət halı ilə əvəz olunur. Bu halı “əsəbləri tarıma çəkilmiş”, yüksək daxili gər­ginlikli sülh kimi qəbul etmək olar. Baş­qa baxımdan yanaşdıqda, bu, sülhdən daha çox konflikt vəziy­yə­tidir; lakin hərbi müdaxilə və müharibə səviyyəsinə çatmamış bir konflikt.

Əslində müasir dövrdə maraq dairələri az-çox dərəcədə kəsi­şən dövlətlərin çoxu ya gərgin sülh, ya yumşaq konflikt vəziyyə­tin­də­dir. Belə ki, ölkələr ara­sındakı münasibətlər heç də sadəcə olaraq maraq­ların qarşılıqlı surətdə ödənməsi, ikitərəfli qazanc şəklində qurulmur. İstər-istəməz maraqların kəsişməsi halları olur ki, bu da konflikt vəziyyətinin miqyaslarını ge­niş­ləndirir.

Tarixi salnamələrlə tanış olarkən çox vaxt belə təsəvvür yara­nır ki, bəşər tarixi elə müharibələr tarixi olub. Bəzi filosoflar mü­ha­ribəni hətta cəmiyyət in­kişafının hərəkətverici qüvvəsi kimi izah edir­lər. Ta­rixdə ən çox nəzərdən qaçırılan müharibəsiz pe­riod­­lar­dır. Halbuki məhz bu dövrdə ölkələrin maddi sərvətləri və insani po­tensialı, insanların enerjisi və şüuru insan-təbiət mü­nasibətlə­ri­nin, sosial-iqtisadi prob­lemlərin həllinə yönəl­dilib, elm və təhsil in­ki­şaf edib. Düzdür, elm və texnolo­giyanın inkişafı da çox vaxt mü­ha­ribələrlə əlaqələndirilir. Guya yeni hərbi texnikanın yaranması və s. elmi-texniki tərəqqinin əsas şərtlərindən biridir. Lakin yeni hərbi texnika heç də yalnız bilavasitə müharibə şərai­tin­də yaran­mır. Əksinə, müharibə başlanandan sonra ancaq əvvəl­dən məlum olan texnologiyaların reallaşdırılması müm­kündür. Ye­ni tex­no­lo­gi­yaların, nou-xauların yaran­ması, xüsusən funda­men­tal elmlərin inkişafı əsasən dinc dövrdə həyata keçir. Hərbi texnikaya sosial si­fa­riş isə həmişə olur. Belə ki, müharibələrsiz dövr­lərdə də ölkə­lər­ara­sı münasibətlərdə həmişə müəyyən bir gər­gin­lik olub. Qeyri-bərabər inkişaf şəraitində iqti­sadi potensiallar ara­sındakı nisbətin dəyişilməsinə uyğun olaraq siyasi nüfuz dairəsinin də yenidən müəyyənləşdirilməsi tələbi, milli və dini eqoizmdən irəli gələn dözümsüzlük faktoru və s. bu kimi səbəblər gərginliyi daha da ar­tı­rır. Və bu gərginlik daim silahların təkmilləş­­dirilməsini tələb edir. Lakin tarazlayıcı amil olaraq beynəlxalq sazişlər, beynəlxalq hü­quq normaları, beynəlxalq təşkilatların qə­rar­ları və s. açıq mü­ha­ribələrin qarşısını almağa yönəldilmişdir. Və nə­ticədə bir tə­rəf­dən ölkələrarası münasibətlərdə gərginlik artır, di­gər tərəfdən də bu gərginliyin müharibə vaxtında aradan gö­tü­rül­məsinə yol verilmir.

Beləliklə, ölkələr ara­sındakı münasibətdə sülh və­ziyyəti müt­ləq yox, nisbi anlayışdır. Müharibədən fərqli olan bütün vəziyyət­lə­ri “sülh” vəziyyəti kimi qiymətlən­dirsək bir-birindən fərqli müx­tə­lif “sülh”lər­dən danışmaq olar.

Əvvəla, beynəlxalq miqyasda maraqların tama­milə üst-üstə düşməsi mümkün deyil. Əgər belə olar­dısa iki müxtəlif dövlətin mövcudluğuna ehtiyac qalmazdı – onlar birləşərdi. Dövlətlər ara­sın­da hansı isə müstəvidə: ya etnik-milli, ya iqtisadi, ya tarixi-siyasi (bir dövlətin başqa ölkələrlə tarixən artıq qə­rarlaşmış və müqavilələrlə təsbit edilmiş münasi­bətləri), ya ideoloji aspektlərdə və buna uyğun milli maraqlarda fərqlərin olması labüddür.

Söhbət maraqların bu və ya digər müstəvidə əsasən üst-üstə düşməsindən, qismən üst-üstə düşmə­sindən və köklü surətdə fərq­lən­məsindən gedə bilər. Belə olduqda ölkələr arasındakı müna­si­bət­də sülhün daya­nıqlığı və daxili gərginlik dərəcəsi də bu maraq­la­rın eyniy­yət və fərq dərəcələrinə uyğun olaraq formalaşır.

Tarixi-siyasi müstəvidə əsas gərginlik mənbəyi bir qayda olaraq keçmişdə iki ölkə arasında baş vermiş müharibələr, ənənəvi ərazi iddialarıdır. Buraya çox vaxt etnik-milli və dini müstəvidəki problemlər də əlavə olunur. “Ənənəvi dostluq və “ənənəvi düş­mən­çilik” münasibətləri çox vaxt üçüncü ölkə ilə münasibətlərə də təsir edir. Belə ki, üçüncü ölkələrin ənənəvi dost ölkə ilə konfliktə gir­məsi və ya ənənəvi düşmənlə dostluq münasibətləri qurması münasibət­lər­də gərginlik yaradır və sülhün dayanıqlıq dərəcəsi azalır (kövrəklik dərəcəsi artır). Belə ənənəvi müna­sibətlər müasir şəraitdə çox vaxt real maraqlarla üst-üstə düşmür. Məsələn, Rusiyanın iqtisadi maraq­ları Türkiyə və digər türkdilli dövlətlərlə münasi­bət­lərin yaxşılaşdırılmasını tələb etsə də, Türkiyə ilə ənə­nə­vi düşmənçilik hələ də ön plana çəkilir. Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları onun iqtisadi maraq­larına heç cür uyğun gəl­mir. Azərbaycana və Tür­kiyəyə qarşı ənənəvi düşmənçilik mövqe­yi, müntə­zəm olaraq “erməni genosidi” mövzusunun müxtəlif öl­kə­lərin parlament müzakirəsinə çıxarılması Ermə­nis­tanın qonşu döv­lətlərlə münasibətlərini daha da gərginləşdirir və regionda sül­hün sarsılmasına səbəb olur.

Ümumiyyətlə, müasir dövrdə sülhün dayanıqlı­lığının art­ma­sı, (beynəlxalq münasibətlərdə stabilliyin möhkəmlənməsi), iqtisa­di maraqların ön plana çəkil­mə­sindən, etnik-milli və tarixi-siyasi müs­təvilərdəki ənənəvi düşmənçilik mövqelərinin iqtisadi ma­raq­la­rın xeyrinə tədricən aradan götürülməsi prosesindən ası­lıdır. La­kin təəssüf ki, iqtisadi maraqlar qarşılıqlı surətdə nəzərə alınma­dıqda, milli eqoizm özünü gös­tərdikdə – bu müstəvidə də sülhə əks-təsir çoxala bilər, sülhün daxili gərginliyi artar. Belə gərginlik, adətən, iki ölkə arasında deyil, üç və daha artıq ölkə arasında yaranır. Yəni bir ölkənin başqa bir ölkədə iqtisadi maraqlarının ödənilməsi üçüncü ölkənin hə­min ölkədəki planlarına uyğun gəlmədikdə iqtisadi qarşıdurma siyasi müstəviyə keçə bilər. Hazır­da Xəzər regionunda böyük neft yataqlarının olması və bunun istismarı uğrunda mübarizədə bir sıra böyük dövlətlərin maraqları toqquşur. Rusiya Xəzər neftinin çıxarılması, emalı və daşınması üçün investisiya imkanları olmadığından siyasi təzyiqlərə əl atır, o cüm­lədən, regiondakı konfliktlərdən, ilk növbədə Dağlıq Qarabağ konfliktindən və Ermənistan ərazisində hərbi bazaların olmasın­dan bir faktor kimi istifadə edir. Dünya birliyi hərbi təcavüz edən öl­kəyə nəinki silah satılması, hətta hər hansı bir sahədə kömək göstərilməsi əleyhinə çıxır, belə ölkələrə qarşı iqtisadi sanksiyalar tətbiq olunur. Lakin Rusiya Azərbaycan torpaqlarının 20%-ni işğal etmiş olan Ermənistana külli miqdarda hərbi yardım göstərir və bu regionda destabilizasiyanın əsas səbəblərindən biridir. Maraqlıdır ki, regionda həm iqtisa­di, həm də siyasi maraqları olan ABŞ-da bu məsələdə anlaşılmaz (izah oluna bilməyən) mövqe tutur. ABŞ konqresi işğalçı dövlət olan Ermənistana qarşı deyil, işğala məruz qalan Azərbaycana qarşı yardımın məhdud­laşdı­rıl­ma­sı barədə qərarlar qəbul edir.

Lakin bu cür ilk baxışda anlaşılmaz və para­doksal görünən qərarlar əslində böyük dövlətlərin regionda gərginliyi saxlamaq istəyinin təzahürüdür.

Beləliklə, iqtisadi müstəvidə problemlər siyasi müs­tə­viyə ke­çir və regionda hərbi güc potensialı da bura əlavə olunur. Kiçik döv­lətlər arasında sülhün kövrək olması, münaqişə ocaqlarının, ya­rı sülh, yarı müharibə şəraitinin saxlanması böyük dövlətlərə re­gion­da öz geosiyasi planlarını həyata keçirmək sahə­sində ma­nevrlər etmək üçün imkan yaradır.

Hazırda planetimizin etnik münaqişələr baxımından ən qız­ğın regionlardan biri keçmiş SSRİ məkanıdır. SSRİ vahid güclü döv­lət olduğu vaxtlarda heç bir xalq üçün müstəqillik imkanı ol­ma­dığından və daxili sərhədlər rəmzi səciyyə daşıdığından burada etnik zəmində hər hansı münaqişəyə zəmin yox idi. Lakin elə ki, SSRİ dağıldı və bir çox milli dövlətlər yarandı, separatizm meylləri gücləndi.

Bu gün dünyada sülhün təmin olunması xeyli dərəcədə keç­miş SSRİ məkanındakı vəziyyətdən asılıdır. Və ilk növbədə SSRİ-nin hərbi varisi kimi Rusiyanın seçdiyi inkişaf yolu bütövlükdə Av­ra­siya regionunda təhlükəsizliyin səviyyəsinə böyük təsir gös­tərə bilər. Belə ki, Rusiya iqtisadi cəhətdən geri qalsa da, böyük nü­və potensialına malikdir və bu fakt dünyada sülh üçün təhlükə olaraq qalır. Demokratik ölkələrdə nüvə poten­sialının olması o dərəcədə təhlü­kəli deyil, nə dərəcədə ki totalitar rejimli dövlət­lər­də. Ona görə də, Rusiyanın məhz bir demokratik ölkə olması re­gion­da və dünyada sülhün təmin olunması üçün ən mühüm fak­tor­lardan biridir.

Regionda sülhün xeyli dərəcədə iqtisadi amil­lərdən və bey­nəl­xalq ticarət əlaqələrindən asılı olması dünyanın geopolitik xəri­tə­sində iqtisadi faktorun nə­zərə alınmasını tələb edir. Bu baxım­dan, regiondakı dövlətlərin Qədim İpək Yolunun bərpası haqqında qəbul etdikləri qərarın təkcə iqtisadi yox, həm də böyük siyasi əhəmiyyəti vardır.

Hətta etnik zəmində yaranan münaqişələrin də sülh yolu ilə həll olunması üçün iqtisadi faktorun böyük rolu vardır. Etnik zə­min­də yaranmış ən mü­rək­kəb münaqişələrdən biri Dağlıq Qa­ra­bağ problemidir. Artıq neçə ildir ki, bu problemlə bağlı Azər­bay­canla Ermənistan arasında nə müharibə, nə sülh vəziyyəti davam edir. Lakin tərəflərin maraqları arasında balans yaradıl­ma­sı, etnik mə­nafelərlə iqtisadi mənafelərin ortaq məxrəcə gə­tirilməsi isti­qa­mətində axtarışlar apa­rılır. Bu baxımdan sülhün yeni kon­sep­siyası, maraqların tarazlaşdırılmasına əsaslanan dinamik sülh ideyası xüsusi əhəmiyyətə ma­likdir.

Sülh vəziyyətinin dinamik strukturunun araş­dırılması böyük dövlətlərin iqtisadi-siyasi və mədəni-mənəvi maraqlarının planetin geosiyasi xəritəsində bir fon kimi götürülməsini və müna­si­bət­də olan dövlətlərin öz maraqlarının bu fonda, bu kontekstdə ikinci qat kimi yerləşdirilməsini nəzərdə tutur. Bu struktura habelə hər bir ölkənin milli-mənəvi də­yərləri, din faktoru da daxil edil­mə­li­dir. Nəticədə sülhün strukturuna iqtisadi, siyasi, mədəni, milli-mə­nəvi və dini faktorların daxil edilməsi lazım gəlir. Bu­raya bey­nəl­xalq hüquqla, ümumbəşəri dəyərlərlə və böyük dövlətlərin ma­raq­ları ilə şərtlənən infra­struktur da əlavə edildikdə sülhün əslində necə mürəkkəb struktura malik olduğu ortaya çıxır.

Dağlıq Qarabağla bağlı məsələyə səthi yanaş­dıqda belə təsəvvür yarana bilər ki, siyasət müstə­visində neçə illik gərgin mübarizədən sonra ortada heç bir real nəticə yoxdur. Lakin böyük siyasətdən başı çıxanlar bilirlər ki, son nəticəyə gedən yolda neçə-neçə görünməyən vəsilələr vardır. Hadisə müs­tə­vi­sində məqsədə nail olmaq üçün əvvəlcə ideya müstəvisində ona ardıcıl surətdə yaxınlaşmaq, beynəl­xalq ictimai rəyi, geosiyasi iqlimi, sosial-psixoloji infrastrukturu əlverişli vəziyyətə gətirmək tələb olunur.

Siyasət hadisələrin görünən tərəfi ilə yanaşı böyük zaman və məkan kəsiklərindəki proyeksi­ya­larını, aysber­qin alt qatını da nəzərə almağı tələb edir. Nə qədər paradoksal görünsə də, kiçik ölkə­lərin si­yasət müstəvi­sindəki problemləri böyük ölkələrin­kin­dən böyük olur. Güc çox olan yerdə siyasət bıçağı korş halda da kə­sir. Güc az olanda, ölkə kiçik olanda və öz istəyindən asılı olma­dan böyük geosiyasi oyunların mərkəzinə cəlb olunanda ağırlıq siyasətə, siyasi liderin üzərinə düşür. Məhz bu zaman siyasətdə yeganə düzgün olan gedişləri tapmaq, böyük dövlətlərin bizim üçün hazırladığı qıl körpüsündən keçmək, hələ üstəlik koru da körpüdən keçirmək lazım gəlir. Real həyatda, praktik fəaliyyətdə qəti ad­dım atmaq, bir dəfə düzgün biçmək üçün fikir dünyasında bütün mümkün variantları yüz dəfə ölçmək lazım gəlir.

Taleyin qismətindən biz yeni, hələ tarixin sınaq­larından çıx­ma­mış yollarla gedirik. Bir tərəfdən, im­periyanın rəsmi buxov­la­rın­dan azad olsaq da, hələ onun iqtisadi və siyasi təzyiq dai­rə­sin­dən tamamilə çıx­mamış müstəqil dövlət qurmaq sınağından keçi­rik. Digər tərəf­dən, içərisində yetişdiyimiz sosializm cə­miy­yətindən azad iqtisadi münasibətlərə, vətəndaş cəmiyyətinə doğru yol tutmuşuq. Bunların hər ikisi çə­tin sınaqdır. Lakin vəziy­yət onunla mürəkkəbləşir ki, biz bu ağır yolu çiynimizdə Dağlıq Qarabağ prob­lemi deyilən bir yüklə keçməliyik.

Dağlıq Qarabağ problemi xüsusi, spesifik, dün­yada analoqu olmayan mürəkkəb problemlərdən biri­dir. Ona görə yox ki, bu­ra­da ədalətli həll yolu tapmaq çətindir. Xeyr, əksinə, ədalət möv­qe­yin­dən yanaşıl­dıq­da burada əslində heç problem də yoxdur. Çə­tinlik də elə problem olmayan yerdə problem yaradılmasın­da­dır. Və haqsız bir iddianın beynəlxalq problem sə­viy­yəsinə qaldı­rıl­ma­sında maraqlı olan tərəflərin möv­­qelərini tarixi və hüquqi ədalət mövqeyi ilə bir araya sığışdırmaqdadır.

Dağlıq Qarabağ probleminə və onunla bağlı bey­nəlxalq miqyasda qəbul olunan sənədlərə üç müstəvidə yanaşmaq olar:

1) Əxlaqi müstəvidə və ya “adi şüur” səviy­yəsində;

2) Hüquqi müstəvidə; formal məntiq səviy­yəsində;

3) Siyasi müstəvidə; praqmatik təfəkkür səviy­yəsində.

Birinci mövqedən yanaşdıqda Ermənistan silah­lı qüvvələri­nin törətdiyi cinayətlərə görə gərək bütün dünya birliyi təcavüzkar bir dövlət olan Ermənistana qarşı ən ciddi sanksiyalar tətbiq edəy­di, onu faşizmdə, genosiddə günahlandıraydı, lənətlə damğala­yay­dı.

Əsasən ancaq bizə məlum olan faktlar mövqe­yindən, haqq-ədalət mövqeyindən yanaşdıqda Ermə­nis­tana nə cəza verilərsə verilsin, yenə də azdır, onun günahına adekvat ola bilməz.

Müxalifət məsələyə birinci mövqedən yanaş­dı­ğına görə dün­ya birliyinin Dağlıq Qarabağ proble­mi­nə münasi­bə­tindəki təka­mü­lü görə bilmir və ya gör­mək istəmir.

Ancaq siyasətdən xəbərsiz adamlar, sadəlövh­lər, diletantlar siyasi mübarizə meydanına əxlaqi ka­teqoriyalarla, yalnız özlərinə məlum faktlara söykə­nən haqq-ədalət ideyaları ilə çıxırlar.

Lakin hətta “adi şüur” səviyyəsində, ictimai rəyin haqq-ədalət tərəzisində də hadisələri beynəlxalq aləmə olduğu kimi deyil, ermənilərin xeyrinə təhrif olunmuş şəkildə çatdırıldığı faktı ilə hesablaşmalı və nə qədər gec də olsa informasiya mübarizəsindəki boş­luqları doldur­mağa çalışmalıyıq. Sumqayıt hadisə­sinin iç üzü dün­yaya açılmadan, Xocalı faciəsi dün­ya­ya çatdırılmadan biz əx­laq müstəvisində də “günah­kar” obrazında qalacağıq.