funksional – maqsadli usul keng tarqaldi. Bu usul jamiyatdagi ijtimoiy
hayotda yashashning u yoki bu ma’nolarini izohlab berishga asoslandi. Bu
jarayonda siyosat tushunchasi etikaviy maqsadlarni amalgam oshirishning
shakli sifatida ta’riflana boshlandi, masalan, “anglab yetilgan adolatga
muvofiq boshqarish yoki farovonlikni rivojlantirish” (Platon); yoki “ratsional
tafakkurlashni amalga oshirish” (Gegel); “jamiyatdagi kuchlarning ijtimoiy
muvozanatini o’rnatish va jamiyatning bir butunligini ushlab turish yoki
ayrim kishilarning boshqalar ustudan o’z hukmronligini saqlash vositasi”
(Debre); “qadriyatlarni taqsimlash shakli” (Lasvell) yoki “umumiy idoralarni
amalgam oshirish” (Russo) va hokazo.
Siyosat haqida nemis olimi M.Veber ham o’ziga xos talqinlarni amalga
oshirgan. Uning quyidagi fikri siyosatning mohiyatini oshib berishga yordam
beradi: “shu tariqa siyosat atroflicha muhokama qilganda davlar o’rtasidami,
davlat ichidami, odamlar guruhlari o’rtasidami, hokimiyatda ishtirok etishga
intilish yoki hokimiyatni taqsimlashga ta’sir ko’rsatishga intilish demakdir”.
Siyosatning
zamonaviy
talqinlari
R.Aron
asarlarida
yanada
takomillashdi. U siyosat tushunchasini jamiyatning barcha jabhalari bilan
aloqadorlikda tahlil qilishga harakat qildi. U “siyosat” tushunchasini bir-
biridan farqlashini chuqur tadqiq etib, quyidagi fikrlarni bildirgan edi:
“birinchi farqlanish shu bilan bog’liqki, “siyosat” so’zi ingliz tiliga har biri
o’z mazmuniga ega bo’lgan ikkita so’zga tarjima qilinadi. Inglizlar amalda
siyosatni “policy” va “politics” so’zlari bilan ifodalaydi. Fransuzlar unisini
ham bunisini ham “siyosat” deb ataydi. Policy – konsepsiya, harakat dasturi,
14
bu holda u harakatda, biro damning, odamlar guruhining, hukumatning hatti-
harakati… Shu tariqa, “siyosat” so’zi o’zining birinchi ahamiyatiga binoan –
bu dastur, hatti-harakat usullari yoki odam, odamlar guruhi tomonidan biron-
bir muammo, hamjamiyat oldida turgan muammolar yig’indisiga nisbatan
amalga oshayotgan hatti-harakatning o’zidir. Siyosat ikkinchi ma’noda
(inglizcha
“politics”)
turli
siyosiy
yo’nalishlarda
qarama-qarshi
kurashayotgan yoki raqobatlashayotgan (policy ahamiyatiga molik ravishda)
ijtimoiy hayot sohasiga taalluqlidir. Siyosat sohasi – bu shaxsiy “policy”ga
ega bo’lgan, ichida shaxslar оva guruhlar o’zaro kurashayotgan
jamuljamlikdan iboratdir”.
Shu bilan birga, R.Aron siyosatni insonga, insonlararo munosabatlar
mavjud bo’lishiga, insonlarni hamjamiyatga uyushib yahsashiga bog’liq
holda talqin etadi: “Insonlar o’rtasidagi har qanday o’zaro hatti-harakat
hokimiyat mavjud bo’lishini taqozo etadi; shu tarzda siyosatning mohiyati
hokimiyatni amalga oshirish va idora etuvchilarni tanlash yo’lidan iboratdir.
Siyosat – hamjamiyatning bosh harakterli belgisidir, zero, u insonlar
o’rtasidagi har qanday o’zaro hatti-harakatlar shart-sharoitlarini belgilab
beradi. Siyosat – avvalambor, yunoncha “politeia” so’zining tarjimasidir. Bu
so’z yunon tilida polis rejimi deb atalib, u butun bir hamjamiyatni
uyushtirishning ajralib turadigan belgisi, rahbarlikning tashkil etish yo’li
mazmunini anglatadigan tushunchadir. Agar siyosat o’z mohiyatiga ko’ra,
hamjamiyat tuzumi yoki uni uyushtirish yo’li bo’lsa, uning tor va keng
ma’nolardagi xarakterli belgilari namoyon bo’ladi. Siyosat tor ma’noda – bu
idora etuvchilarni va hokimiyatni amalga oshirishni belgilab beradigan o’ziga
xos tizimdir. Lekin shu bilan bir vaqtda u har bir hamjamiyat ichidagi
shaxslarning o’zaro hatti-harakatlarining ro’y berish tarzidir. Siyosatning
ikkinchi belgisi birinchisidan kelib chiqadi. Har bir jamiyatning o’z rejimi
mavjud, lekin jamiyat rejimlarining turli tumanligini, shunga mutanosib
ravishda turli tuman muammolarning paydo bo’lishini tan olmasa o’zini o’zi
anglay olmaydi. Endi siyosat – hatti-harakat dasturi va siyosat – soha
o’rtasidagi farqlar oydinlashadi. Siyosat o’zining birinchi ahamiyatiga binoan
o’zini turli yo’llar bilan namoyon etadi: o’z qo’lida hokimiyatni to’plagan va
uni amalga oshirayotgan R siyosati hokimiyatga ega bo’lmagan, lekin unga
ega bo’lishdan umidvor bo’lganlar siyosati; o’z siyosiy maqsadlarini amalga
oshirishga intilayotgan va o’z shaxsiy usullarini qo’llashga moyil bo’lgan
15
shaxslar yoki guruhlar; va nihoyat, tuzumni o’zini o’zgartirishga
intilayotganlar siyosati. Bularning barchasi – gap rejimning ichki vazifalari
to’g’risida yoki uning o’zini yashashi bilan bog’liq maqsadlari to’g’risida
ketishiga bog’liq holdagi tor yoki global hatti-harakatlar dasturidan boshqa
narsa
emas.
Yuqorida
ta’kidlanganidek,
siyosat
nafaqat
ijtimoiy
jamuljamlikning bir qismini balki hamjamiyatning butun quyofasini
harakterlaydi”.
Hozirgi davrga kelib fuqarolik jamiyati va huquqiy davlat sharoitida
siyosiy tizimlarning tubdan demokratiyalashuvi va globallashuvining avj
olishi,
davlat
hokimiyati
organlarini
nomarkazlashtirish,
siyosiy
munosabatlarni liberallashtirish natijasida siyosatning mazmun-mohiyati va
unga amal qilishga doir qator yangi nazariy qarashlar shakllandi. Rivojlangan
mamlakatlarda siyosatning asosiy maqsadi va vazifasi shaxsga, uning
manfaatlari va farovonligini ta’minlash asnosida belgilana boshlandi. Bu
yangilik asosiga fuqarolarning siyosiy jarayonlar va siyosiy qarorlar qabul
qilishdagi keng ishtirokini ta’minlash ehtiyojlarini paydo bo’lishiga ham
sabab bo’ldi.
Hozirgi kunga qadar eng obruli arboblar ham siyosiy fan predmeti nima
ekanligiga doir o’zaro kelisha olmay yashab kelayotganligi murakkab
muammoga aylandi. Siyosat turlicha yo’llar orqali talqin etilmoqda –
hokimiyatni yuborish, jamoaviy qarorlar qabul qilish, taqchil rerurslarni
taqsimlash, manipulatsiya tizimi va hakazo.
Hozirgi davrga kelib siyosatshunoslik fanida siyosat tushunchasiga turli
nuqtai nazarlarni o’rganish asosida aniqlik kiritish nazariyasi shakllandi. Bu
kabi turlicha talqinlar Buyuk Britaniyaning Uebst lug’atida “Siyosat
nima?”degan savol asosida quyidagi ta’riflar keltirilgan:
Siyosat - axloqning davlat va jamiyatga daxldor qismi bo’lib,
hukumatning shaxs oldidagi axloqiy-ma’naviy majburiyatlarini o’z ichiga
oladi.
Dostları ilə paylaş: |