Soliq akademiyasi

b) Qarzlar bo’yicha hisob-kitoblar auditi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalar bank kreditlaridan tashqari boshqa qarz beruvchilarning mablag’larini ham jalb qilish imkoniyatlaridan foydalanishlari mumkin. Masalan, boshqa korxonalardan qarz olish, qimmatli qog’ozlar (obligatsiyalar) chiqarib sotish, moliyaviy veksel berish va shu kabilar. Lekin moliyaviy veksel ko’rinishidagi qarzdan foydalanish ma’lum doiradagi investorlar uchun ruxsat etiladi.

Qarzlarga doir muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish uslubiyoti asosan kreditlarga doir muomalalar auditidan farq qilmaydi. Auditor qarz shartnomasining to’g’ri rasmiylashtirilganligi va tuzilganligiga ishonch hosil qilishi lozim. Qarz shartnomasi kredit shartnomasiga qaraganda soddaroq rasmiylashtiriladi. Uning mazmuni va shakli hamda boshqa jihatlari O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi 732-739 moddalarida bayon etilgan. Korxona uchun yozma shakldagi shartnomaning yo’qligi nohush oqibatlarga olib kelishi mumkin (Masalan, qarzlardan foydalanganlik uchun foizlar miqdori, qarzni qaytarish tartibi va muddatlari, bo’yicha munozarali masalalar yuzaga kelganida; hatto tomonlar o’rtasida kelishmovchiliklar bo’lmaganida ham soliq organlari qarz shartnomasi bo’yicha muomalalarni amalga oshirish faktlarini tasdiqlovchi hujjat - shartnomaning yo’qligi bilan bog’liq da’vo qo’zg’atishi mumkin). Korxonalar boshqa yuridik shaxslardan (banklardan tashqari) qarz olishlari mumkin. Buxgalteriya hisobida qarzlar ham kreditlar kabi, qisqa muddatli (bir yil muddatgacha beriladigan) va uzoq muddatli (bir yildan oshiq muddatga beriladigan) qarzlarga bo’linadi.

Qarz shartnomasi ko’p hollarda qarz oluvchi oldiga qo’yiladigan ma’lum shartlarga rioya qilish talablarini o’z ichiga oladi. Bunday shartlarga, xususan, quyidagilar kiradi:

0. 
   o’z aylanma mablag’lari va daromadlarining darajasi;
   
1. 
   kreditorga vaqti-vaqti bilan ma’lumot taqdim qilib turish.
   

Ayrim qarz shartnomalariga majburiyatlarni bajarmaslik bilan bog’liq bo’lgan, jumlalar kiritilgan bo’lib, majburiyatlar bo’yicha oldingi to’lovlar to’lanmaganligi yoki boshqa kelishuvlarning buzilganligi oqibatida kreditorning to’lov uchun huquqlarini tezlashtirishi mumkin. Kelishuv yoki shartlarning buzilishi qarzdor oldiga qarz majburiyatlarini qisqa muddatli qarz deb tasniflash talablarini, agar kreditor bunday talabni rad qilmasa, keltirib chiqarishi mumkin.

Qarzlarning qaytarilishini tekshirishda ularning qimmatli qog’ozlar bilan, ularni nominal qiymatidan yuqori bahoda sotish yo’li bilan qaytarilishiga, shuningdek berilgan veksel bo’yicha qarzni hisobga olishni tekshirishga; xorijiy valyutada berilgan qarzlar bo’yicha kurs tafovutlari va qarzlarni ularning ishlatilish yo’nalishlari bo’yicha hisobda aks ettirishga e’tibor qaratiladi.

Auditor qarzlardan foydalanganlik uchun to’lanadigan foizlarning to’g’ri hisoblanganligi va hisobda aks ettirilganligini aniqlaydi.

Kredit shartnomasi hamma vaqt foizli bo’lib, qarz shartnomasi esa farqli o’laroq ham foiz to’lanadigan, ham foizsiz (beg’araz) bo’lishi mumkin.

SHunday qilib, olingan kreditlar va qarzlar bo’yicha xatolarga yo’l qo’yish xavfiga quyidagi omillar ta’sir ko’rsatadi:

0. 
   kredit munosabatlarini rasmiylashtiradigan hujjatlar yo’qligi;
   
1. 
   kreditlar va qarzlar bo’yicha foizlarning mahsulot (ish, xizmat)lar tannarxiga qo’shilishi;
   
2. 
   mulklarni baholash tamoillarining buzilishi;
   
3. 
   kreditlar hisobidan qilingan kapital xarajatlarni mablag’ bilan ta’minlashga foyda solig’i bo’yicha imtiyozlarni noto’g’ri qo’llash;
   
4. 
   moliyaviy natijalarni shakllantirish tamoillarining buzilishi.
   

Тekshiruv natijalarini umumlashtirib, auditor korxonaning kelajakda o’z faoliyatini davom ettira olish layoqati to’g’risida hulosa qiladi, ya’ni amaldagi korxona tamoyiliga qanday rioya qilinayotganligini aniqlaydi.

Тekshiruvning ushbu bo’limi bo’yicha, amaldagi korxonaga nisbatan muammolarni ko’rsatuvchi ma’lumotlar quyidagilar bo’lishi mumkin:

0. 
   shartnoma chegarasidan chiqib ketgan kreditlar va qarzlar mavjudligi;
   
1. 
   kreditlar va qarzlarning qaytarilmaganligi;
   
2. 
   foizlar to’lanmaganligi;
   
3. 
   xususiy kapital va majburiyatlar nisbati.
   

Agar qarz mablag’lari kapital miqdoridan oshib ketsa, unda korxona faqat qarz hisobiga yashayotganligini bildiradi. Agar ahvol bunga teskari bo’lsa, unda qarzlar kam va ular bo’yicha foizlar past, oqibatda, aksiyadorlar bilan hisoblashish hamda dividendlar to’lash uchun korxonada foyda yetarli ekanligini bildiradi.
BILIMLARNI CHUQURLASHТIRISH UCHUN SAVOLLAR:

1. 
   Majburiyatlar auditining maqsadi, vazifalari va ma’lumot manbalari.
   
2. 
   Berilgan kreditlarni ta’minlanishini tekshirish tartibi qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Hisoblashish muomalalari qanday me’yoriy hujjatlar asosida tartibga solinib turiladi?
   
4. 
   Hisoblashish hujjatlarini rasmiylashtirish tartibi qanday?
   
5. 
   Hisoblashish va kredit muomalalarni audit qilishda qanday hujjatlar va buxgalteriya schetlari tekshirishi manbalari bo’lib xizmat qiladi?
   
6. 
   Mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisoblashishlarni tekshirishning qanday asosiy hususiyatlari mavjud?
   
7. 
   Хaridorlar va buyurtmachilar bilan hisoblashishlar auditining qanday asosiy hususiyatlari mavjur?
   
8. 
   Da’volar bo’yicha hisoblashishlarni tekshirishning qanday asosiy xususiyatlar mavjud?
   
9. 
   Mehnat haqi bo’yicha hisoblashishlarni tekshirishning qanday xususiyatlari mavjud?
   
10. 
    Moddiy javobgar shaxslar bo’yicha hisoblashishlarni tekshirishning qanday asosiy xususiyatlari mavjud?
    

12-MAVZU: SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY ТO’LOVLAR AUDIТI
REJA:

1. 
   Byudjet va byudjetdan tashqari fondlar bilan hisob - kitoblar auditining maqsadi, vazifasi va ma’lumot manbalari.
   
2. 
   Bevosita soliqlar auditi.
   
3. 
   Bilvosita soliqlar auditi.
   
4. 
   Mol-mulk va resurs soliqlari soliqlar auditi.
   
5. 
   Soddalashtirilgan soliqlar auditi.
   
6. 
   Byudjetdan tashqari jamg’armalarga to’lanadigan majburiy to’lovlar auditi.
   

Тayanch iboralar:

(Soliq kodeksi, soliq auditi, axborot tizimi, foyda solig’i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i, QQS, aksiz, mol-mulk, yer osti boyliklar, soddalashtirilgan soliq, soddalashtirilgan hisobot, kichik korxona, mikrofirma, jamg’armalar,majburiy ajratmalar, soliq hisobot shakli, soliq tekshiruv rejasi, soliq tekshiruv dasturi, hisobot, tekshiruvni yakunlan)

1. 
   Byudjet va byudjetdan tashqari fondlar bilan hisob - kitoblar auditining maqsadi, vazifasi va ma’lumot manbalari.
   

O’zbekiston Respublikasi Soliq qonunchiligiga muvofiq ko’pchilik korxonalar byudjetga umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig’imlar to’laydilar.

Soliqlar va boshqa to’lovlar bo’yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazishning maqsadi - tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ekt buxgalteriya hisobotining soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha qarzdorlikni aks ettirish qismida, hamda soliqqa tortishdagi tartibga solinmagan masalalar bilan bog’liq sezilarli holatlarni aks ettirishdan iborat.

Byudjet bilan olib boriladigan hisob - kitoblar auditor jiddiy e’tibor berishi lozim bo’lgan murakkab ob’ekt hisoblanadi. Birinchidan, byudjetga to’lanadigan soliqlarning noto’g’ri hisoblanganligi va to’langanligi uchun korxonaga nisbatan moliyaviy jazo choralari qo’llaniladi. Bu esa uning moliyaviy ahvoliga sezilarli darajada ta’sir qiladi. Ikkinchidan, hisob-kitoblarning to’g’riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosalari soliq inspeksiyasi tomonidan qabul qilinishi ayrim hollarda shubha ostiga olinib, qabul qilinmasligi ham mumkin. So’ngi holatda soliq organi taqdim qilingan auditorlik hulosasini qaytadan tekshirib chiqishga haqlidir.

Agar auditor xulosasi davlat byudjeti manfaatlariga zid, amaldagi qonunchilikka va me’yoriy hujjatlarga rioya qilinmasdan, sifatsiz tuzilganligi aniqlansa, amaldagi qonunchilikka muvofiq sanksiyalar kuchga kiradi. Bunday hollarda auditorlik firmasi aditorlik faoliyati bilan shug’ullanishga huquq beradigan litsenziyadan mahrum qilinishi mumkin. Soliqlar to’lanishini tekshirishdan oldin soliqqa tortiladigan ob’ekt bo’yicha ko’rsatkichlarning to’g’riligi, soliqqa tortiladigan baza va soliq stavkalariga rioya qilinishi, tekshirilishi kerak.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida turli xil mulkchilikka asoslangan korxonalarning byudjet bilan o’zaro munosabatlari kengaymokda. Respublikamizning barcha hududlarida byujetga to’lanadigan to’lovlarning to’g’riligini aniqlaydigan va ularning o’z vaqtida o’tkazilishi ustidan qat’iy nazorat o’rnatadigan soliq xizmatlari tashkil etilgan.

O’zbekiston Respublikasi qonunchiligida davlat soliq qo’mitasiga katta huquqlar berilgan. Хususan, Respublika Soliq Qo’mitasi hamda viloyatlar, tumanlar va shaharlardagi soliq inspeksiyalariga quyidagi huquqlar berilgan: foyda va boshqa soliqqa tortiladigan ob’ektlarni yashirganligi yoki kamaytirib ko’rsatganligi uchun barcha yashirgan yoki pasaytirilgan summalarni va shu summa miqdorida jarima undirish uchun korxonalarga nisbatan moliyaviy sanksiyalar qo’llash. Bunday xato ikkinchi marta takrorlanganida esa ikki baravar jarima solish, shuningdek byudjetga soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lash uchun zarur bo’lgan soliq deklaratsiyalari, hisobotlar, hisob-kitoblar va boshqa hujjatlarni taqdim qilmaganliklari, kechiktirilganligi, foydaning hisobga olinmaganligi yoki bu hisobning belgilangan tartibni buzib yuritilganligi uchun tegishli soliqlar va boshqa majburiy to’lovlar summasidan o’n foizi undiriladi. Bunda mansabdor shaxslarga eng kam oylik ish haqining besh barobaridan yetti barobarigacha ma’muriy jarima solinadi.

shuning uchun auditor byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda malakali maslahatchi va ushbu hisob-kitoblar to’liq hamda o’z vaqtida bo’lishi uchun hayrhoh bo’lmog’i lozim. Byudjet bilan hisob-kitoblarda korxona buxgalterlari tomonidan yo’l qo’yilgan xatolarni ko’rsatish bilan auditor ushbu korxonaga soliq inspeksiyasi tomonidan qo’llaniladigan moliyaviy jazo choralari bilan bog’liq bo’lgan zararlardan qutilib qolishga yordam beradi.

Soliqlarning to’g’ri hisoblanishi va byudjetga to’lanishi asosan soliq organlari orqali nazorat qilinadi. Lekin, soliq turlarining ko’pligi, soliq bazalarining hamda stavkalarining doimiy ravishda o’zgarib borishi, soliq siyosatiga oid me’yornomalarning ko’pligi ushbu jarayonda auditorlik xizmatidan foydalanishni taqozo qiladi. shuning uchun shartnomaga asosan auditorlar (auditorlik tashkilotlari) xo’jalik yurituvchi sub’ektning byudjet bilan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblarini audit qilishlari mumkin.

Soliq auditi deganda auditorlik tashkilotlari tomonidan iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya va soliq hisobotlarini ishonchlilik darajasi, qonunchilikda belgilangan me’yor aspektlari, iqtisodiy sub’ektning soliq va boshqa byudjetdan tashqari to’lovlarini shakllanish tartibi va buxgalteriya hisobotlarida aks ettirilishi holati bo’yicha fikr bildirish yuzasidan o’tkazilgan maxsus auditorlik vazifasi tushuniladi. Bunda soliq to’lovlari ko’rsatilgan taqdirda ko’zda tutilgan imtiyozlardan oqilona foydalanilishi byudjet bilan hisob-kitoblarni optimallashtirish imkonini beradigan puxta o’ylangan hisob siyosati bilan uzviy bog’liqlikda ko’rib chiqiladi.

Auditor korxonaning byudjet bilan soliqlar bo’yicha hisob-kitoblarini tekshirganda soliq bazalarining to’g’ri aniqlanganligiga; soliq imtiyozlarining to’g’ri qo’llanilishiga; soliq stavkalari va soliq summalarining to’g’riligiga; soliqlarning muddatida va to’liq byudjetga o’tkazilganligiga; byudjet bilan hisob-kitoblarning buxgalteriya hisobida to’g’ri yuritilishiga; to’lovlar bo’yicha analitik hisobning to’g’ri yuritilishiga; byudjetga to’lovlar bo’yicha hisobot ma’lumotlarining to’g’riligi va asosliligiga e’tibor berishi kerak.

Korxonaning byudjet oldidagi majburiyatlari moliyaviy hisobotning birinchi shakli, ya’ni «Buxgalteriya balansi» (passiv tomoni, ikkinchi – «Majburiyatlar» bo’limi, «Byudjet bo’yicha qarzlar» satri) to’g’risida hisobot»da keltirilgan («Byudjetga to’lovlar to’g’risida ma’lumot» nomli ilovada ifodalangan bo’ladi). Byudjet bilan korxonaning hisob-kitoblari buxgalteriya hisobining 6410 – «Byudjetga to’lovlar bo’yicha qarzdorlik» schyotida olib boriladi. Ushbu schyotning kredit tomonidagi koldig’i korxonaning byudjet oldidagi soliqlar bo’yicha qarzini ifodalaydi. Auditor dastavval ushbu schyotning qoldig’ini buxgalteriya balansidan aniqlaydi (460-satr). Mazkur schyotning qoldig’i Bosh kitob, oborot vedomostlari bilan o’zaro solishtiriladi. Soliqlarning turlari moliyaviy hisobotdagi «Byudjetga to’lovlar to’g’risida ma’lumot»da keltirilgan bo’ladi.

SHunning uchun u byudjet to’lovlariga doir hisob-kitoblarning to’g’riligi va ularning O’zbekiston Respublikasidagi mavjud qonunchilikka muvofiq o’z vaqtida o’tkazib berilishini sinchiklab tekshirishi lozim.

Byudjetga to’lanadigan to’lovlarning ro’yxati O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi bilan, ayrim to’lovlar bo’yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi bilan tartibga solinadi.

Soliqlar bo’yicha qarzlar yuridik shaxslarning byudjet oldidagi majburiyati bo’lib hisoblanadi va odatda, ma’lum sanada to’lanadi. Soliq qonunchiligining tez-tez o’zgarishi va me’yoriy hujjatlar ayrim qoidalaridagi ziddiyatlar soliqlarga doir hisob-kitoblarda tasodifiy xatolarni keltirib chiqarishi mumkin. Soliqlar bo’yicha qarzlar sinchiklab tekshiruvdan o’tkazilganida quyidagi hatolar aniqlanishi mumkin:

• 
  soliqlarni hisob-kitob qilishda buxgalteriya hisobi tamoyillari, qonun hujjatlari va yo’riqnomalarning noto’g’ri qo’llanishi;
  
• 
  soliq stavkalarining noto’g’ri qo’llanilishi;
  
• 
  soliqqa tortiladigan bazaning noto’g’ri aniqlanishi;
  
• 
  penya va jarimalarning noaniq hisobga olinishi;
  
• 
  Kreditorlik qarzlari va butun buxgalteriya hisobotini baholashga quyidagilar ta’sir ko’rsatadi:
  
• 
  soliqqa tortish bo’yicha imtiyoz olish uchun xato axborotlarni taqdim etish;
  
• 
  soliq organlariga taqdim qilinadigan ma’lumotlarning buzib ko’rsatilishi yoki yashirilishi;
  
• 
  byudjetga qarzdorliklarni aniqlashda, soliqqa tortishdan ozod etilganlar sifatida soliqqa tortishda hisobga olinadigan daromadlarni noto’g’ri turkumlash yoki hisob-kitob qilish;
  
• 
  soliqqa tortish bo’yicha imtiyoz olish uchun bosh va sho’’ba korxonalar o’rtasidagi hisob-kitoblar bo’yicha hisobda qalbaki muomalalarni aks ettirish.
  

Har bir soliqqa oid qonunchilik hujjatida soliq stavkalarini qo’llash, soliq solinadigan bazani aniqlash, soliqlarni to’lash muddatlari, hisobotlarni tayyorlash va hakazo talablar aks ettiriladi.

Soliq majburiyatlarining noto’g’ri aniqlanishi katta moliyaviy yo’qotishlar keltirib chiqarishini hisobga olib, auditorlar ushbu uchastkada tekshiruvlarni tashkil etish va o’tkazish texnologiyasiga alohida e’tibor berishlari lozim. Тekshiruvlarni muvaffaqiyatli o’tkazish uchun quyidagilarni amalga oshirish zarur:

• 
  byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishga yuqori malakali mutaxassislarni jalb qilish;
  
• 
  xodimlarni soliqqa tortish masalalariga oid tezkor axborotlar va me’yoriy hujjatlar bilan ta’minlash;
  
• 
  auditorlar oddiy kundalik muammolar ustida takroran ishlamasliklari uchun, korxona ichida soliqqa tortishning dolzarb masalalariga doir axborotlar va ishlanmalarni almashishni tashkil etish;
  
• 
  mijoz tomonidan taqdim qilinadigan, soliqqa tortish masalalariga doir yozma axborotlar sifatini samarali nazorat qilish;
  
• 
  korxona ichida soliq bo’yicha maslahat berish texnologiyasini barpo qilish va byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirish natijalari bo’yicha rasmiylashtirilishi lozim bo’lgan ishchi hujjatlarining maxsus shakllarini ishlab chiqish.
  

Byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirishda auditorlik amallariga shaklan rioya qilinishigagina tayanish mumkin emas. shuning uchun byudjet bilan hisob-kitoblar ahvoli to’g’risida yakuniy hulosani auditorlar guruhining rahbari qilishi kerak. U asosiy soliqlar bo’yicha aniqlangan barcha tafovutlarni va ularning soliqqa tortiladigan baza shakllanishiga ta’sirini baholash imkoniga ega.

Foyda solig’i va qo’shilgan qiymat solig’i korxonaning moliya-xo’jalik faoliyatiga eng katta ta’sir ko’rsatib, hisob-kitob qilishda ham, tekshiruv o’tkazishda ham hammadan qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi. SHu boisdan umum davlat soliqlaridan shu ikkalasiga batafsil to’xtalib, qolgan soliqlar va yig’imlar bo’yicha esa auditorlar tomonidan qo’llaniladigan umumiy tekshiruv qoidalarini bayon qilamiz.

2. Bevosita soliqlar auditi.

Yuridik shaxslardan olinadigan foyda hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini tekshirish. Foyda solig’i huquqiy shaxslar daromadining (foydasining) bir qismini davlat tomonidan olish yo’li bilan byudjetga tushiriladigan mablag’lar manbalaridan biridir. Foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini auditorlik teshiruvidan o’tkazish, qoidaga ko’ra, quyidagilarni o’z ichiga oladi:

0. 
   choraklik uchun soliq hisob-kitobi asosida har chorakda hisoblangan va to’langan bo’nak to’lovlarni tahlil qilish;
   
1. 
   hisobot davri uchun foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini hisob-kitobini tekshirish;
   
2. 
   foyda (daromad) solig’i bo’yicha qarzlarni hisobot davridagi moliya-xo’jalik faoliyati natijalari asosida tahlil qilish.
   

Korxona hisobot davri uchun taxmin qilinayotgan foyda va soliq stavkasidan kelib chiqib aniqlanadigan, foyda solig’ining bo’nak badallarini choraklik davomida byudjetga to’langanligini tekshiradi.

Foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini audit o’tkazishdan maqsad belgilangan tartibda qonun xujjatlariga muvofiq tekshirilishi.

Foyda hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini solig’ini auditida belgilangan vazifalar:

• 
  Soliq hisobotlari bo’yicha sintetik va analitik schetlarning holati
  
• 
  Soliq bazasini shakllantirish
  
• 
  Daromad xarajatlarini aniqlash va hisobga olinmagansoliq bazasini aniqlashi;
  
• 
  Joriy soliq majburiyatlarini oldidagi qarzni buxgalteriya va soliq hisobotlarida aniqlash;
  
• 
  Yig’ilgan soliqlarning summasini buxgalteriya hisobotlaridan aniqlash.
  
• 
  Moliyaviy hisobot shakllarini klasifikatsiya qilib olish;
  
• 
  Тo’liq o’z vaqtida foyda solig’ini to’lanishini ta’minlash;
  

Asosiy normativ xujjatlar:

• 
  Soliq kodeksining boblarida auditorga taqdim etiladigan xujjatlar: qaytar (for№1) for №2, bosh daftar, oborot-salda vedomosti “hisob siyosati” bo’yicha tasdiqlangan buyruq. Soliqlarni to’lash maqsadida buxgalteriya hisobining hisob registri, 6400 “Byudjet qarzdorligi”, foyda solig’ini raschyotlari, soliq dekloratsiyasi, boshlang’ich xujjatlar, soliqqa tortishdagi tasdiqlovchi xujjatlar
  

Foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini auditini o’tkazish bosqichlar uchga bo’linadi:

• 
  Тanishtiruvchi
  
• 
  Asosiy
  
• 
  Yakuniy
  

Тanishtiruvchi bosqich.

Foyda hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini auditini o’tkazishdan maqsad sodir bo’lgan jarayonlarga foyda solig’ini to’g’ri hisoblash. Buning uchun auditor tomonidan quyidagi jarayonlarni amalga oshiradi:

• 
  Buxgalteriya va soliq hisobi tizimini baholash;
  
• 
  Auditorlik tavakkalchilikni baholash;
  
• 
  Mavjudlik darajasini aniqlash
  
• 
  Soliq ko’rsatkichlariga tegishli omillarni aniqlash;
  
• 
  Хujjatlarning aylanish, tahlil qilish
  

Yuqorida ko’rsatilgan xolatlar soliq ob’ektini aniqlaydi. Foyda solig’ini auditini o’tkazishda ayrim jarayonlarni tahlil qilish zarur, yan’i audit tekshiruvini joriy o’tkazish davrida:

Soliq va hisobni yuritish metodologiyasini yangilash, soliq hisob-kitoblari uchun asosiy vositani qayta baholash va yangi xizmat ko’rsatish turlarini amaliyotga tadbiq etish. Buning uchun auditor quyidagi xujjatlarni boshlang’ich xujjatlarni olish zarur (ishlab chiqarish hisobotlari)

Asosiy bosqich.

Bu bosqichda asosiy soliq hisobi auditi amalga oshiriladi.

shuning uchun:

• 
  Foyda solig’ining soliq bazasi to’g’ri aniqlanib baholanadi.
  
• 
  Korxonaning soliq qonunchiligi bo’yicha belgilangan normalarni tuzilishini to’liq tahlil asosida tekshiriladi.
  

Foyda solig’ini hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini auditini o’tkazish jarayonida quyidagi huquqbuzarliklar bo’lishi mumkin:

• 
  Soliq bazasini to’g’ri shakllantirmaslik (daromad xarajati)
  
• 
  Iqtisodiy xarajat tarkibiga belgilanmagan xarajatlarni kiritilishi
  
• 
  Soliq imtiyozlarini qoyidalarini buzish
  
• 
  SHakllantirilgan soliq ajratmalarini buzish xollari
  
• 
  Ichki nazoratning yo’qligi, foyda solig’ini noto’g’ri hisoblanishi va hakazo.
  

Yakuniy bosqich

Auditorni yakuni bo’yicha tekshirish natijalarini xulosa qiladi va auditorlik hisobotini ish xujjatlar bilan auditor raxbari (raisiga)ga topshirish.

Тekshiruv chog’ida auditor quyidagi ishlarni amalga oshirishi lozim:

1. 
   foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini hisobga oladigan schyot bo’yicha qoldiqni Bosh daftar ma’lumotlari bilan solishtirish;
   
2. 
   foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini bo’yicha qarzlar qoldiqlari bo’yicha hisob-kitobini tayyorlash va qoldiqlarni chiqarish;
   
3. 
   mijoz-korxona tomonidan qilingan foyda solig’i hisob-kitobini va foyda solig’ining haqiqiy va hisob-kitob summalari o’rtasidagi barcha katta farqlarni tahlil qilish;
   
4. 
   foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini hisob-kitob qilishga ta’sir ko’rsatgan omillarni mijoz bilan muhokama qilish. Haqiqiy va hisob-kitob qilingan summalar o’rtasidagi farqlar izohlanishi va hujjatlarda aks ettirilishi lozim;
   
5. 
   summalarni jamlashning to’g’riligini tekshirish va qayta hisoblash;
   
6. 
   foyda solig’i bo’yicha bo’naklarni va yakuniy soliq summasini solishtirish.
   

Hisobot davri uchun hisob-kitoblarda tayyorlangan choraklik bo’nak to’lovlarini tahlil qilish choraklik to’lovlarni bank ko’chirmasi bo’yicha solishtirish, soliqlarni dastlabki hisob-kitob qilish hujjatlari va keyinchalik jarimalar va penyalar to’lashdan qutulish uchun bo’naklarning o’z vaqtida to’lanishini tahlil qilishga asoslanishi lozim.

Muomalalar natijalari asosida foyda solig’ining haqiqiy qarzini tekshirish quyidagilarni o’z ichiga oladi:

• 
  foyda va zararlar schyoti bo’yicha soliqqa tortilgungacha foydani tekshirish;
  
• 
  foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini bo’yicha qarzlarni yakuniy soliq hisoboti ma’lumotlari bilan solishtirish;
  
• 
  bir yillik foyda solig’ining to’g’riligini, soliq stavkasini qo’llash va imtiyozlardan foydalanishning to’g’riligini, soliqlarni to’lash muddatlarining muvofiqligini ko’rsatgan holda qayta hisoblash va tekshirish.
  

Auditor foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini to’lovchi sub’ektning maqomini, uning asosiy va qo’shimcha faoliyat turlarini, ichki va alohida ajralib chiqqan bo’linmalari hamda hamkorlarini aniqlashi zarur. Foyda solig’i korxonalarda turli stavkalar bilan hisoblanishini, uni to’lash yil davomida joriy to’lovlar tartibida amalga oshirilib, chorak, yarim yil, to’kkiz oy va yil oxirida haqiqiy olingan foydaga nisbatan qayta hisoblanishini, to’lovchilarga esa har xil imtiyozlar berilishini nazarda to’tib, auditor soliqqa tortish bazasini tekshirishda, avvalo yalpi foydani so’ngra uning bevosita soliqqa tortiladigan qismini hisobga olishning to’g’riligiga ishonch hosil qilishi lozim. SHundan so’ng, auditor birinchi navbatda, foyda haqidagi balans ma’lumotlarini 9900 «Yakuniy moliyaviy natija (daromadlar va xarajatlarni jamlash)» schyoti bo’yicha bosh daftarda, jurnal orderlarda, mashinagrammalardagi va «Moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot» (2 shakl) bo’yicha bir-biriga taqqoslab, ularning o’zaro mos kelishini aniqlashi kerak.

SHuni ta’kidlash joizki, hozirgi paytda balans foydasi yil davomida aks ettiriladi: passivda olingan foyda, aktivda esa uning ishlatilishi. Yil yakunida aniqlangan foydaning ishlatilgan summasiga 9810-«Foyda solig’i bo’yicha xarajatlar» va 9820-«Foydadan to’lanadigan boshqa soliqlar va yig’imlar bo’yicha xarajatlar» schyotlarini kreditlab 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» schyotini debetlab to’g’rilanadi (korrektirovka qilinadi). Foydaning taqsimlanmay qolgan qismi esa 9900-«Yakuniy moliyaviy natija» schyoti debetiga va 8710-«Hisobot davrining taqsimlanmagan foydasi (qoplanmagan zarari)» schyotining kreditiga yozilib, hisobdan o’chiriladi.

Haqiqiy foydani tahlil qilishda 9010-«Mahsulotlar sotishdan olingan daromadlar», 9020-«Тovarlarni sotishdan olingan daromad», 9030-«Bajarilgan ishlar va xizmatlardan olingan daromadlar», 9110-«Sotilgan mahsulotlar tannarxi», 9120-«Sotilgan tovarlar tannarxi», 9130-«Bajarilgan ishlar va xizmatlar tannarxi», 9210-«Asosiy vositalarning chiqimi» va 9220-«Boshqa aktivlarning chiqimi» schyotlarining krediti va debetida aks ettirilgan barcha yozuvlarning ishonchliligi haqida isbotga ega bo’lish zarur. Soliq kodeksiga muvofiq soliqqa tortiladigan foydaumumiy daromad bilan belgilangan chegirmalar o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadi.

Auditor umumiy daromad va undan chegiriladigan chegirmalar tarkibiga kiruvchi har bir modda bo’yicha ma’lumotlarni sinchiklab tekshirish kerak.

Foyda solig’i hamda obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’ini bo’yicha soliqdan to’liq ozod qilish, vaqtincha ozod qilish va soliqqa tortiladigan daromadni (foydani) kamaytirish yo’li bilan beriladigan imtiyozlar ko’zda tutilgan. Auditor imtiyozlarni qo’llashning to’g’riligi tekshirishi lozim.

Bu imtiyozlar asosan nogironlar va nafaqaxo’rlar mehnatidan foydalanish; tabiatni muhofaza qilish tadbirlariga kapital sarflar qilish, sog’liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari, maktabgacha muassasalar, madaniyat va sport ob’ektlari, uy- joy fondini saqlash xarajatlari bilan; korxonani rekonstruksiya qilish va texnikaviy qayta qurollashtirishni investitsiyalash (mablag’ bilan ta’minlash), ilmiy-texnik va tajriba-konstruktorlik ishlarini o’tkazish; kichik biznesni rivojlantirish va boshqalar bilan bog’liq. Lekin barcha imtiyozlar ularning berilishi hamda umumiy summasi bo’yicha ma’lum darajada chegaralangan. Auditor korxona tomonidan soliqqa tortiladigan bazani kamaytirishning barcha hollari bo’yicha tuzilgan maxsus hisob - kitobning amaldagi qonunchilikka mos kelishini diqqat bilan tekshirishi lozim.

Bundan tashqari taxmin qilinayotgan foyda va soliqlarning joriy to’lovlari haqidagi ma’lumotnoma ham tekshirilishi kerak. Soliq to’lovchi soliq summasini mustaqil aniqlashda, o’zi soliq bo’yicha beriladigan imtiyozlarni hisobga oladi va soliqlarning o’z vaqtida hamda har xil darajadagi byudjetlarga to’lanishi uchun javobgardir.

Auditor korxona shtatidagi xodimlardan, shuningdek pudrat shartnomasi va mehnat bitimi bo’yicha ishga jalb qilingan shaxslardan daromad solig’i olishning to’g’riligini tanlov usuli bilan tekshirishi kerak. Auditning maqsadi O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi talablariga rioya qilinayotganligini tekshirish va yo’l qo’yilayotgan xato-kamchiliklarni tugatish bo’yicha tavsiyalar berishdan iborat. Yillik umumiy daromad bilan chegirmalar o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan daromad jismoniy shaxslarning soliqqa tortiladigan daromadini tashkil qiladi. Ko’pchilik hollarda jami daromadni hisoblash va imtiyozlarni qo’llashda xatolarga yo’l qo’yiladi. Ko’pgina hollarda xizmat safari xarajatlarini qoplash normalaridan oshgan summalar va natural shaklda olingan daromadlar soliqqa tortiladigan daromadga kiritilmay qoladi. Natural shaklda olingan daromadlar yillik jami daromad tarkibida davlat bahosi bo’yicha hisobga olinishi lozim, ular bo’lmaganda esa daromad olingan kundagi bozor bahosi bo’yicha hisobga olinishi kerak.

b. Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’ini auditi. Auditor korxona shtatidagi xodimlardan, shuningdek pudrat shartnomasi va mehnat bitimi bo’yicha ishga jalb qilingan shaxslardan daromad solig’i olishning to’g’riligini tanlov usuli bilan tekshirishi kerak. Auditning maqsadi O’zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksi talablariga rioya qilinayotganligini tekshirish va yo’l qo’yilayotgan xato-kamchiliklarni tugatish bo’yicha tavsiyalar berishdan iborat. Yillik umumiy daromad bilan chegirmalar o’rtasidagi farq sifatida aniqlanadigan daromad jismoniy shaxslarning soliqqa tortiladigan daromadini tashkil qiladi.

Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini va ularni tekshirishda quyidagilarni bilish zarur;

• 
  Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini auditorlik tekshiruvdan o’tkazishning maqsad va vazifalari,
  
• 
  Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini audit qilishda qo’llaniladigan asosiy xujjatlarning tarkibi
  
• 
  Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini auditorlik tekshiruv o’tkazishning ketma-ketligi,
  
• 
  Jismoniy shaxslarning daromad solig’ining auditini o’tkazishda aniqlangan xuquqbuzarliklarning turlari,
  

Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini auditi qilishning asosiy maqsadi ushbu soliq turining soliq qonunchiligiga talabiga asosan to’g’ri hisblanishi va o’z vaqtida to’lanishi nazorat qilishdan iborat.

Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini auditi qilishda quydagilardan baholash mumkin:

• 
  Daromad solig’i va uning sintetik va analitik hisobi tizimi;
  
• 
  Soliqqa tortiladigan bazani shakllantirish va noqonuniy to’lovlarni yo’qligi;
  
• 
  Jismoniy shaxslarning daromad solig’ini bo’yicha belgilangan tartibda soliqqa tortilmaydigan summani to’g’ri aniqlash;
  
• 
  Buxgalteriya va soliq hisobotlarida byudjet oldidagi soliq majburiyatlarini to’g’ri aks ettirilishini aniqlash;
  
• 
  Soliq bazasini shakllantirish jarayonida soliq qonunchiligiga rioya qilinishini aniqlash;
  
• 
  Mazkur soliq turini byudjetga to’liq va o’z vaqtida to’lashini nazorat qilish.
  

Auditorni yakuni bo’yicha tekshirish natijalarini xulosa qiladi va auditorlik hisobotini ish xujjatlar bilan auditor raxbariga topshiradi.

Jismoniy shaxsning yillik umumiy daromadiga mehnat haqi shaklida olingan daromadlar, jismoniy shaxslar mulkidan oladigan daromadlari va tadbirkorlik faoliyatidan olingan yalpi daromad kiradi.

Ish haqidan daromad solig’ining to’g’ri ushlanganligini tekshirishda Soliq Kodeksi moddalari va ular bo’yicha kiritilgan qo’shimcha hamda o’zgartishlardan foydalanish tavsiya qilinadi.

Daromad solig’i bo’yicha berilgan imtiyozlarning qonuniyligini aniqlash uchun imtiyozlarni tasdiqlovchi hujjatlarning mavjudligi va to’g’ri rasmiylashtirilganligiga ishonch hosil qilish kerak:

• 
  xodimning jami daromadidan chegiriladigan imtiyoz summalarini tasdiqlovchi hujjatlarning nusxalari;
  

SHundan so’ng jismoniy shaxslar jami daromadini aniqlash, asosiy xodimlar, o’rindoshlar, fuqarolik-huquqiy shartnomalar asosida pul to’lanadigan shaxslar va boshqalar bo’yicha soliq imtiyozlari va daromad solig’i stavkalarini qo’llashning to’g’riligi tekshiriladi.

Ish haqidan ushlanadigan summalar bo’yicha aniqlangan tafovutlar ham auditorning ish hujjatlarida umumlashtirilishi va aks ettirilishi lozim.

Ish haqi hisob-kitobini tekshirgandan so’ng mehnat haqiga doir xarajatlarni schyotlar, ma’suliyat markazlari va tannarx hisoblash ob’ektlari bo’yicha guruhlash va umumlashtirishning to’g’riligini aniqlash zarur.

Amaliyotda mehnat haqini xarajat schyotlariga (2010, 2310, 2510, 9400,) olib borishining asosliligini tekshirishda ishlab chiqarish zahiralarini tayyorlash (1510) va kapital ishlar (0810, 0820, 0830, 0840, 0850, 0860, 0890) bilan bog’liq mehnat haqi summalarining xarajat schyotlariga olib borilish hollari uchraydi. Buni tekshirish uchun dastlabki hujjatlar (ish vaqtini hisobga olish tabeli, ishbay ishlar uchun naryadlar va boshqalar), hisoblashuv va hisoblashuv-to’lov vedomostlari, hamda 4210, 6710 va 6720 schyotlar bo’yicha hisob registrlari ma’lumotlarini izchil ko’rib chiqish uslubi taklif qilinadi. Mehnat haqi bo’yicha hisob-kitoblar aks ettirilishining to’g’riligini tekshirish natijalari auditorning ish hujjatlari bilan rasmiylashtirilib borilishi lozim.

Jismoniy shaxsning yillik umumiy daromadiga mehnat haqi shaklida olingan daromadlar, jismoniy shaxslar mulkidan oladigan daromadlari va tadbirkorlik faoliyatidan olingan yalpi daromad kiradi.

Soliqqa tortiladigan bazani to’g’ri aniqlash uchun jami daromaddan quyidagilar chegirib tashlanadi:

• 
  ijtimoiy sug’urta va ta’minotga doir davlat nafaqalari (vaqtincha mehnatga layoqatsizlik uchun beriladigan nafaqadan tashqari): xizmat vazifalarini bajarish bilan bog’liq xodimlarga yetkazilgan zararlarni qoplash uchun berilgan summalar;
  
• 
  ishdan bo’shaganda to’lanadigan nafaqalar, shuningdek, ishdan bo’shatilayotgan xodimlarga korxonadan ketayotganda to’lanadigan barcha turdagi pullik kompensatsiyalar;
  
• 
  olinadigan alimentlar;
  
• 
  davlat zayomlari, davlat majburiyatlari, lotoreyalardan tushadigan daromadlar;
  
• 
  bir yil davomida oylik minimal ish haqining 12 barobar miqdorigacha bo’lgan moddiy yordam summasi,
  
• 
  boshqa bir qator daromadlar (ularning ro’yxati amaldagi qonunchilikka asosan belgilanadi).
  

Soliq xodimning kalendar yilining boshidan boshlab olgan, jami daromadining belgilangan chegirma va beriladigan imtiyozlarni ayirishdan qolgan qismidan hisoblanib, har oyda ushlab qolinadi.

Auditor jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha imtiyozlar to’g’ri qo’llanilganligini va soliqning hisoblanishi to’g’riligini tekshirish kerak.

Ushbu ish jadvali bo’yicha umumlashtirilgan ma’lumotlar asosida mehnat haqi bo’yicha aniqlangan tafovutlarning hisobot moddalari ko’rsatkichlariga ta’sirining muhimligini aniqlash zarur.

Ijtimoiy sug’urta va ta’minot fondlariga to’lovlar hisoblanishi hamda to’lanishini auditdan o’tkazishda quyidagilar bajariladi:

• 
  har bir fond turi bo’yicha va sug’urta turi bo’yicha to’lov (badal) hisoblash uchun qabul qilingan bazaning ishonchliligini aniqlash;
  

• 
  tegishli fondlar bo’yicha sug’urta badallari stavkalarini qo’llashning to’g’riligini tekshirish;
  
• 
  hisob-kitoblarni tekshirish;
  
• 
  sug’urta badallarini hisoblash manbalarini tekshirish.
  

Jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig’i bo’yicha byudjet bilan hisob-kitoblarni tekshirganda auditor ish haqi summasi, moddiy yordam, moddiy manfaatdorlik summaasining hisob-kitobiga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Auditorning tekshiruv dasturi

Muolajalar ro’yxati	Ma’lumotlar manbasi
Ishbay ishlovchi xodimlar ish mahsuli hisobining tashkil etilishi va nazorati hamda ish haqi hisoblanishini tekshirish	Naryadlar, marshrut varaqalari, tabellar, ish mahsuli me’yorlari, ishbay haqlar
Vaqtbay va boshqa haq to’lash turlari bo’yicha hisob-kitoblarni teshirish	Тasdiqlangan tarif stavkalari, lavozim maoshlari, tabellar
Ish haqidan ushlab qolishlar bo’yicha hisob-kitoblarni tekshirish	Hisob-kitob-to’lov qaydnomalari, jurnal-orderlar, buyruqlar va boshqalar
Хodimlar bo’yicha tahliliy hisob-kitob yuritilishini tekshirish	SHaxsiy kartochkalar, qaydnomalar, mashinogrammalar
Mehnatga haq to’lash bo’yicha schyotlar to’g’ri korrespondentlanganligi va yig’ma hisob-kitobni tekshirish	Qaydnomalar, jurnal-orderlar, mashinogrammalar
Ijtimoiy ehtiyojlar bo’yicha to’lovlar to’g’ri hisoblanganligini tekshirish	Тo’lov qaydnomlari, mashinogrammalar
Ish haqi bo’yicha deponentlangan summalarni tekshirish	Deponent varaqlari, deponentlangan ish haqini hisobga olish daftari

Soliq solish maqsadlari uchun eng kam ish haqining miqdori yil boshidan e’tiboran ortib boruvchi yakun tarzida hisoblanadi.

Quyidagilar jismoniy shaxslarning soliq solinadigan daromadiga kiritilmaydi: Ijtimoiy nafaqalar, ishsizlik bo’yicha nafaqalar va mehnat shartnomasi bekor qilinganda to’lanadigan ishdan bo’shatish nafaqasi, homiladorlik va tug’ish nafaqalari,shuningdek xayriya va ekologiya jamg’armalari mablag’laridan fuqarolarga pul va natura shaklida beriladigan nafaqalar hamda boshqa yordam pullari; olinadigan alimentlar; stipendiyalar;davlat pensiyalari;jismoniy shaxslarning xususiy mulk huquqi asosida o’zlariga qarashli bo’lgan mol-mulkni sotish natijasida oladigan summalari;shaxslarning shaxsiy yordamchi xo’jalikda yetishtirgan chorvachilik va dexkonchilik maxsulotlarini sotishdan olgan daromad summasi; davlat zayomlarining obligatsiyalari va lotereyalar bo’yicha yutuqlar, shuningdek O’zbekiston Respublikasining davlat qimmatli qog’ozlari bo’yicha foizlar; fuqarolarning sug’urta bo’yicha oladigan summalari; banklardagi omonatlar va davlat xazina majburiyatlari bo’yicha foizlar va yutuqlar.  Jismoniy shaxslarga to’lanadigan dividendlar va foizlarga 15 foizlik stavka bo’yicha to’lov manbaida soliq solinadi.




Byudjet bilan hisob-kitoblarning buxgalterlik hisobi byud­jetga qarzlar bo’yicha to’lovlar (turlari bo’yicha) schyotida olib bori­ladi. Hisoblangan soliq 6410- “byudjetga qarzlar bo’yicha to’lovlar hisobi” schyotining kreditida va 9800- “soliq va yig’im­larni to’lash uchun foydani ishlatish hisobi” schyotining debetida aks ettiri­ladi. O’tkazilgan soliq summalari 6410- “byudjetga qarzlar bo’yicha to’lov­lar hisobi” schyotining debetida va 5110- “pul vositalari hisobi” schyotining kreditida aks ettiriladi.