Soqrat araz güNDÜz turuz-Tebriz-2011 GİRİŞ

PLATON
SOKRATIN APOLOGİYASI

(Sokratın məhkəmədə özünü doğrultma çıxışları)

1.Üzünə duranların suçlamalrını eşidəndən sonra Sokratın dedikləri
Ay afinanın kişiləri, sözün düzü, bu qarayaxanların sizləri mənə qarşı necə qaldırdıqlarından, özüm də yaxşı baş aça bilmirəm; onlar bu yalanlarını elə gözqırpmadan danışırlar, qulaq asdıqca, mən az qala özüm özümü tanıya bilmirəm. Açığını desəm, onların danışdıqlarında bir dənə də olsun doğru söz yoxdur. Ancaq sözün düzü, burada mənə ən çox çöçün gələni, bu yalançıların sizləri, mənim gözəl danışmaq bacarığıma uyub, yoldan çıxmamağa çağırmaları oldu; indi mənim dediklərimdən özünüz də anlayacaqsınız, mən gəlişigözəl sözlər danışmağı bacarmıram, ona görə də mənim üçün dedikləri bu sözləri onların utanmazlığına yozuram, bir də sözün düzünü deməyi onlar gözəl danışmaq bacarığı sayırlarsa, məndən bundan başqasını gözləməsinlər də; yox, onlar utanmadan yalanlar üyüdüb tökməyi söz danışmaq bacarığı sayırlarsa, onda qoy qulaqlarını açıb eşitsinlər: bu işdə mən özümü onlara tay tutmaram. Dediyim kimi, onların danışığında bir dənə də olsun düz söz yoxdur, doğrusunu bilmək istəyirsinizsə, qulaq asın, mən deyim. Ancaq and olsun Zevsə, afinalılar, məndən bu yalançılardan eşitdiyiniz sayaq: don geydirilmiş, bəzək vurulmuş sözlər eşitməyəcəksiniz, ürəyimdə nələr varsa, dilimdə də onlar olacaq. Sizə dediklərimə özüm də inanıram, ona görə də məndən doğrudan başqa bir söz gözləməyinizə dəyməz; bu yaşımda, hansısa, özünü göstərmək üçün dediklərini qabaqcadan düşünüb-daşınan bir gənc sayağı danışmaq, mənim saçıma-saqqalıma yaraşmaz. Sizlərdən isə yalnız bir umacağım var, ay afinanın kişiləri, mənim özümü doğrultmaq çıxışımı, öyrəncəm üzrə, xalq içində, bazar ağzında, şəhər ortamında söylədiyim təki, loru dillə danışmağıma baxıb, hay-küy qaldırmayasınız. Yetmiş illik ömrümdə mən birinci dönə məhkəməyə gələsi oldum; açığını deyim, buradakı danışıq dili mənə çox yad gəlir, sizlərin də, mənim danışığımı bir yadellinin dilindən çıxan sözlərə oxşatsanız belə, bunun üstündən keçməyinizi, mənə uşaqlıqdan alışdığım təki danışmağa yol verməyinizi, mənim sözlərimin gözəlliyinə yox, doğru olub-olmadığına önəm verməyinizi umuram; hakimlərin işi düzgünlüyü üzə çıxarmaq, sözçünün(oratorun) işi isə sözün düzünü deməkdir. Elə bilirəm, ən yaxşısı o olardı, öncə ötən çağlarda məni suçlayanların yalanlarını üzə çıxardım, sonra isə indiki qarayaxaların dediklərinin puçluğunu göstərim. Bildiyiniz kimi, uzun illər boyu, mənə qara yaxmaq istəyənlər az olmayıb, ancaq onlardan biri də düznəqulu kimsələr olmayıb; düzünü desəm, bu Anitlə onun yandaşlarından çox, mən o keçmiş yalançılardan xoflanıram. Bunlar da qorxuludurlar, ancaq onlara baxanda bunlar toyagetməlidirlər! Uşaqlıq çağlarınızdan başlamış, mənim bu keçmiş qarayaxanlarım, sizləri mənə qarşı yönəltmiş, mənim adıma olmazın suçlar uydurmuşlar, dediklərindən isə belə çıxırdı: Sokrat adında bir bilici vardır, işi-gücü yerin altını, üstünü araşdırıb, özündən nələrsə uydurmaq, sonra da bunları doğru adı ilə adamlara sırımaqdır. O adamların yaydıqları dedi-qodular, bunlarınkından ona görə qorxuludur, onların dediyi işlərə baş qoşan adamların (yəni onların deməsinə görə, mən də beləymişəm) tanrıtanımazlar olduğu hamıya bəllidir. Bundan başqa da, məni gözü götürməyən bu adamlar yetərincə çox olmaqla yanaşı, bir də sizin uşaqlıq-gənclik çağlarınızda küncdə-bucaqda danışılan dedi-qodulara qolayca inanmağınızı bildiklərindən, məni elə bu yolla da sizlərin gözündən salmağa çalışmışlar, ən başlıcası, bunu ancaq mənimlə üz-üzə gəlmədikləri yerlərdə, daldalarda eləmişlər. Mənim dalımca danışan bu adamların adları indi unudulub, ancaq onların adıma qoşduqları, qulaqlarınıza doldurduqları qaravəllilər buçağacan da unudulmayıb. Özlərinin gözügötürməzliyindən, qarnı qurdlu olmaqlarından, sizləri mənə qarşı yönəldən bu adamları, indi bura gətirmək olmur, mən sanasan kölgə ilə döyüşməli oluram, onlar ortalıqda olmaya-olmaya, mən onlarla deyişib, özümü doğrultmalı, onların uydurmalarını yalana çıxarmalı oluram. Elə bilirəm, sizlər də bu sözümü danmazsınız, mənim iki sayaq qarayaxanlarım olub: biriləri indikilər, o biriləri keçmişdəkilər, məncə sizlər mənim öncə bu keçmiş qarayaxanların dediklərinin uydurma olduğunu göstərməyimə qarşı çıxmazsınız, indicə dediyim kimi, onlar sizin qarşınızda məni indikilərdən qat-qat artıq suçlamışlar. Beləliklə, ay afinanın kişiləri, çox az bir sürədə, mən gərək uzun illər sizlərin arasında yayılmış dedi-qoduların yalan olduğunu anladam. Çox istərdim, mən özümü elə doğrulda biləm, bu təkcə mənim yox, sizlərin də işinə yarasın. Bunun necə ağır bir iş olduğunu da bilirəm, mən hara gəldiyimi də, necə bir qurğuyla üz-üzə durduğumu da yaxşı anlayıram. Görünür bu da tanrıların istəmi ilə baş verən bir sınaqdır, ancaq mən gərək yasaya uyğun olaraq, özümü doğrultmaq üçün danışım. Öncə mənim adıma deyilən dedi-qoduları anıb, baxaq görək, keçmişlərdə məni nələrdə suçlayırdılar, indi bu Melet də onların dediklərinə qoşulub, məni bu indiki məhkəməyə çəkir. O keçmiş yalançıların sözlərinin özəti nə idi? Onlar məni bunlarda suçlayırdılar: Sokrat yasaları pozaraq, boş yerə, yerin altında, göy üzündə olanları araşdırmağa baş qoşur, özünün uydurmalarını doğru adına başqalarına da sırımaq istəyir. Habelə bunun kimi boş-boş sözlər. Siz hamınız Aristofanın komediyasına* baxmısınız, orada hansısa bir Sokrat səbətin içində oturub, üyüdüb tökür, göylərdə gəzməyindən söz açır, nə bilim belə-belə mənim yuxuma da girməyən əttökən sözlər danışır. Bu sayaq bilimlər üzrə çalışanları, bu işlərin bilicilərini qınamaq, onlara qarşı çıxmaq mənlik olmasa da(görəsən, Melet məni buna görə də suçlamaq istəməz?), ancaq bu deyilənlərin mənə qarışacağı olmadığını da sizlərə deməliyəm. Bu sözümün doğruluğuna tanıq durmağa isə sizlərin özünüzücə çağırıram, sizlərin çoxu mənim danışıqlarıma qulaq asmısınız, indi mən də sizlərə qarşı dirənirəm: öz aranızda götür-qoy edib, mənə deyin görək, hansı biriniz, harada, haçan məndən bu sayaq sözlər eşitmisiniz? Di, soruşun biri-birinizdən, kim məndən belə sözlər eşidib, bax bircə elə bunu araşdırsanız, onda özünüz mənim adıma yazılan bu qara-qura sözlərin yalan olduğunu anlayacaqsınız. Kimsə sizlərə deyibsə, mən adamları öyrənci olaraq yörəmə toplayır, onlardan axça alıb sonra nəsə öyrədirəm, bunun da ağ yalan olduğunu biləsiniz; baxmayaraq mən bu işdə bir pislik də görmürəm, deyək, leontinli Gorgiy, keoslu Prodik, elidli Hippiy təki, axça alıb adamlara dəyərli biliklər öyrətməyin nəyi pisdir? Bu bilicilər şəhər-şəhər gəzib gəncləri özlərinin öyrənciləri olmağa inandırır, bu gənclər də -işə baxın ha!- onlara axçasız öyüdlər verən yurddaşlarına arxa çevirib, bu bilgələrdən öyrənməyə qoşurlar, onlara axça ödəyir, üstəlik böyük sayğılar göstərirlər. Bugünlərdə eşitmişəm, Parosdan bir bilici kişi də gəlib, axça alıb adamlara bilik öyrədir. O günləri Hipponikin oğlu Kalliy qarşıma çıxıb, özü mənə danışır, bu biliciləri tapana kimi, sofistlər onun başını tovlayıb, saysız axçasını əlindən çıxarıblar; Mən ona belə bir söz dedim(yeri gəlmişkən onun iki oğlu var): “ Kalliy! Birdən, sənin oğulların dayça, ya da buzov olaraq doğulsaydılar, onda onları öyrətmək üçün gərək birincidə yaxşı atminən, ikincidə isə xışçı-əkinçi axtarıb tapaydıq; indi onlar insan kimi doğulublarsa, onları öyrətmək üçün kimi tutmaq istəyirsən? Görəsən, onlara yaxşı insan, yurddaş olmağı kim öyrədə bilər? Elə bilirəm, sən oğullarını əkib-tökməzdən öncə bunları düşünüb daşınmısan? De görək, bu iş üçün kimisə tapmısan, yoxsa yox?” “Tapmışam—o, qayıdıb mənə deyir.” “Deməzsən, kimdir o?—mən ondan soruşuram.—Haralardandır, öyrətməyə neçə buçuq axça götürür?” “Adı Evendir,- o, deyir,- Parosludur, öyrənçilərindən ayına beş min* axça alır”. Sözün düzü, o Evenin (tanrılar dayağı olsun), biliciliyi üçün deyilənlər düzdürsə, öyrənçilərindən də lap az axça götürür. Ola bilsin belə bir işi özümə sığışdırsaydım, mən də başımı dik tutub gəzərdim, ancaq neyləyəsən, bu iş mənlik deyil!

Ola bilsin, sizlərdən birisi dirənib, soruşsun: “Yaxşı, ay Sokrat, onda de görək sənin işinin adı nədir? Sənin adına deyilən bu dedi-qodular haradandır? Sən başqalarının elədiklərindən seçilib ayrılan bir iş tutmasan, adına da belə çoxlu sözlər deyilməzdi. Bunuca bizə başa sal, biz də başımızı ağrıdıb sənin yamanlığına düşünməyək.” Danışıqlarımızı buradan başlasaq, lap düzgün olardı, mən də elə sizlərə adımın nədən dilə-ağıza düşdüyünü də, bu yalanların haradan pırtlayıb çıxdığını da anlatmaq üçün buradayam. Di, qulaq asın. Ola bilsin, birilərinizə elə gələr, mən burada sözü gülməyə salıram, and olsun inandığınıza, mən ancaq sözün düzünü deməyə çalışıram. Mənim adımın belə dillərə düşməyi, mənim hansısa biliciliyimin ucbatından oldu. Nə bilicilikdir, bu belə? Yəni, bunun insana bağlı olan bir bilicilik olması sözsüzdür. Bu, adıma yazılan bilicilik, məndə doğrudan da var; ancaq burada mənim adıma yazmaq istədikləri: insanlıq bilgəliyi, yoxsa insanlıqdan üstün bilgəlik,- düzü özüm də bilmirəm bunun adını nə qoyum,- bunların nə olduğu mənə bəlli deyil; kimsə məni bunlara qatmaq istəyirsə də, bunu mənə qara yaxmaq üçün eləyir, ağ yalan danışır. Gəlin belə səs-küy salmayın, mənim özümü öydüyümü düşünsəniz belə, qulaq asın, ay afinalılar; mən indi öz sözümü yox, sizin inanmalı olduğunuz birisinin sözünü burada deyəcəyəm. Mənim bilgəliyimə( düzü bilmirəm buna bilgəlik demək olarmı?), tanıqlıq eləyən Delf tanrısının* özüdür, biləsiniz! Herefontu tanımayanız yoxdur. Herefont gəncliyindən mənim də, sizlərin də yoldaşınız olmuş, Afinada tiranlar at oynadanda, çoxlarınızın könüllü olaraq getdiyi sürgün illərində sizinlə getmiş, sizinlə də qayıdıb gəlmişdi. Onun necə bir kimsə olduğunu da unutmuş olmazsınız, onu eləmək istədiyindən daşındırmaq olmazdı, bunu da bilməmiş deyilsiniz. Günlərin bir günü o, Delfə gedib çıxır, üzünə salıb orakuldan görün nə soruşur. A kişilər, mən sizlərə dedim axı, hay-küy salmayın, qoyun danışım! Bax belə, o tanrıdan, məndən də artıq bilgə olan birisinin olub-olmadığını soruşur, Pifiya da deyir, tanrının deməsinə görə, yer üzündə Sokratdan artıq bilgə olan birisi yoxdur. Baxmayaraq indi Herefont ölüb gedib, ancaq qardaşı sağdır, bu dediklərimin düzgünlüyünə tanıqlıq eləyə bilər. İndi deyim, bunları nə üçün sizlərə danışıram; bununla mən sizlərə, adıma çıxarılan bu yalanların kökünü göstərmək istəyirəm. Herefont mənə bunları danışandan sonra, mən uzun-uzadı düşüncələrə daldım: bu sözlərlə tanrı nə demək istəyirmiş, onun bu sözlərini necə anlamalı? Mənə qalsa, özümü azacıq da olsa belə, bilgə saymıram; onda tanrı nədən mənim hamıdan artıq bilgə olduğumu deyir? Tanrı yalan danışmaz, bu hamıya gün kimi aydındır. Çox uzun bir sürə, tanrının nə demək istədiyi mənə qaranlıq qaldı; sonradan bütün gücümü toplayıb, bu konunu çözməyin belə bir yolunu düşündüm: mən bilgəliyi ilə ad-san qazanmış birisinin yanına gedib, bu öncəgörmənin çin çıxmayacağına arxayın olmaq istədim, onun məndən artıq bilgə olmağını anlamağım yetərdi də orakulaya deyim, bax bu adam məndən artıq bilgədir, sən görünür tanrının sözünü düzgün anlamamısan. Ancaq mən bu bilgə sayılan adamnan tanışlıqdan sonra, doğrudan doğruya sarsıldım–onun adını burada çəkməyə gərək duymasam da, deyim biləsiniz, bu sizlərə başçılıq eləyən dövlət qulluqçularından biri idi,–mən onunla bir az danışandan sonra anladım, bu adam çoxlarına bilgə görünsə də, onda bilgəliyin izi-tozu belə yoxmuş; mən onun üzünə bu düşündüklərimi deyib, özünü bilgə saymasına baxmayaraq, özlüyündə belə olmadığını ona anlatmağa çalışdım. Mənim bu danışığımdan sonra, onun da, yörəsində mənim dediklərimi eşidən bir çox yandaşlarının da, məni görməyə gözləri olmadı. Mən o adamın yanından gedəndə anlayıb bildiyim bu oldu: mən ondan artıq bilgəyəm, ona görə, nə onun, nə də mənim bitkin biliklərimiz olmasa da, o, bilmədiklərini bildiyini düşünür, mən isə bimədiklərimi bilmədiyimi anlayıram. Belə çıxmırmı, məndə ona baxanda azacıq da olsa bilgəlik var, necə olsa da, mən bilmədiyim nələrisə bildiyimi sanmıram. Onun yanından, ondan artıq bilgə saydıqları başqasının yanına gedib, onun da yaman gündə, bilgəlikdən çox uzaq olduğunu gördüm; biliksizliyini üzə çıxardığım üçün, o da yandaşları ilə birgə məndən yanıqlı oldular.

Bunlara baxmayaraq, mən ardıcıllıqla, toplumda bilgə saydıqları bütün kimsələrin yanına gedib, onların bilgəliyini sınamağa çalışdım. Bunları elədikcə, özümə yağı qazandığımı duysam da,–sözün düzü, bundan çəkinsəm də,– ancaq tanrı sözünü uca tutmaqdan özümü saxlaya bilmirdim. Beləliklə də tanrı sözünü anlamaq üçün, mənə elə gəldi, gərək bilgəlikləri dilə-ağıza düşən bütün adamları yoluxub, yoxlayam. And olsun köpəyə*, afinanın kişiləri, sizə açıq ürəklə demək istəyirəm, mən bu adamları sınadıqca nə görsəm yaxşıdır: bigəlikdə ad çıxarmış kimsələrin çox biliksiz, dayaz adamlar olduğunu, əksinə özünü bilgə saymayanların çoxunun onlardan qat-qat üstün olduqlarını gördüm. Mən bu adamların arasında necə gəzib dolandığımı, hansı əməklərə qatlaşmağımı gərək sizlərə danışam, sizlər də mənim tanrı sözünün doğruluğunu necə araşdırdığımı biləsiniz. Dövlət qulluqçularının ardınca mən şairlərin yanına getdim, onların ağı(faciə) üstündə də, öyünclə də şeir yazanlarını yoluxdum, özümün onlardan biliksiz olacağımı görmək umdusu ilə onları bir-bir sınaqdan keçirdim. Mən onların yaradıcılığından, ən yaxşı sayılan parçaları seçib, onlardan öyrənmək amacı ilə, bu parçalarda yazdıqları ilə nə demək istədiklərini özlərindən soruşdum. Düzü gördüklərimi olduğu kimi sizlərə danışmağa utanıram, ancaq yeri gəldiyi üçün gərək deyəm. Anladığım təkcə o oldu, bu şairlərin şeirlərini, oxucuları özlərindən qat-qat yaxşı incələyə bilirlərmiş. Bununla da çox qısa bir sürədə, şairlər üzrə bunları öyrənə bildim: onların yaradıcılığı hansısa bilgəlikdən qaynaqlanmır, dedikləri sözlər anadangəlmə bir vergidən, bununla bağlı olan bir coşqunluqdan doğulur, onlar da gələcəyi deyən baxıcılar, falçılar kimidirlər; belələri də elə çoxlu yaxşı soraqlar verirlər, ancaq bunu haradan bildiklərini özləri də anlamırlar. Şairlər də bax buna oxşar olan bir duyumla yazıb, yaradırlar; ancaq ən acınacaqlısı bu da deyil, onların bu vergilərinə güvənib, özlərini bütün işlərdə başqa insanlardan üstün sanmalarıdır. Mən, dövlət qulluqçuları ilə olduğu təki, bu şairlərdən də anlaqca yüksəkdə dayandığımı bilincə, onlardan aralandım. Lap sonda mən uzmanların(sənətkarların) yanına gələsi oldum. Onların işlərinə gəlincə, mənim bu işlərdən baş açmadığım özümə də gün təki aydın idi, ancaq onlardan çoxlu yaxşı bilgilər öyrənə biləcəyimə də inanırdım. Mən ilk baxışda yanılmadığımı gördüm, onlar doğrudan da mənim bilmədiyim çoxlu nəsnələri bilirdilər. Ancaq bir az da dərinə getdikcə, onların da elə şairlər sayağı, yanlışa qapıldıqlarını gördüm: onlar anadangəlmə aldıqları yaradıcılıq bacarıqları ilə öyünüb özlərindən çıxır, bütün qalan işlərdə də hamıdan üstün bilikləri olduğunu düşünür, bununla da bilgəlik anlayışını kiçildib, dəyərsizləşdirirdilər; bundan sonra mən bir də tanrının dediyi sözün üstünə qayıdıb, özümdən soruşdum: mən nə etməliyəm?—mən necə varamsa, eləcə də qalmalıyammı, yəni onların bilgəliyinə oxşamayan bu bilgəliyimlə, onların anlamazlığına bənzəməyən bu anlamazlığımla, baş-başa verməliyəmmi, yoxsa onlar təki olmağa çalışmalıyam? Onda özümə də, orakula da dedim: mən necə varamsa, eləcə də qalmağı üstün tuturam.

Bax, mənim bu araşdırmalarım, ay afinalı kişilər, bir yandan mənə qarşı çoxlu acıqlı, yanıqlı adamları ortaya çıxardı, elə buradan da bu yalanlar törəyib artmağa başladı, başqa yandan da mənə bu bilgə adını yapışdırmağa başladılar, mənim kimlərinsə bilgələyini danmağımı görənlər, onlarda dandığım bilgiləri özümün bildiyimi sanırdılar. Özlüyündə isə, a kişilər, gerçəklikdə tanrıdan başqa bir bilgə ola da bilməz, tanrı isə, mənim adıma dedikləri ilə ancaq bunu açıqlamaq istəmişdi: insan bilgəliyi olduqca kiçik, az qala dəyərsiz bir nəsnədir,- Sokratı isə bir örnək olaraq göstərməklə, adamlara bunu anlatmaq istəmişdi: sizlərdən Sokrat sayağı düşünənlərə, “o yana getmə, bəri gəl”, bilgə demək olarsa da, bu ancaq onun öz bilgəliyinin dəyərsizliyini anladığı üçündür. Mənə gəlincə, elə bu gün də axtarıb-arayıb tanrı sözünün doğruluğunu adamlara anlatmağa çalışmaqdayam, gözümə bilgə təki görünən kiminləsə, istər bizlərdən, istərsə yadelli olsun, üzləşdimmi, o andaca tanrı sözünün doğruluğunu göstərmək üçün, bu adamın bilgə olmadığını, onun özünə də, yörəsindəkilərə də anladıram. Bax bu işlərlə çalışmaqla da mən, nə şəhərimiz üçün, nə də öz ev-eşiyim üçün önəmli bir iş görməyi çatdıra bilmirəm, tanrıya ürəkdən göstərdiyim bu qulluğumla da, gördüyünüz kimi, ən yoxsul bir dolanışıqla yaşamaqdayam.

Bundan başqa, öz istəkləri ilə mənim başıma yığışan gənclər, dolanışıq korluğu çəkməyən, özü də varlı kişilərin oğulları ola-ola, mənim adamların bilgəliyini necə sınadığıma baxmaqdan doymurlar, sonra da məni yamsılayaraq, özləri də başqalarını bu sayaq sınaqdan keçirirlər; mənə elə gəlir, onlar da mənim elədiyim təki, özlərini bilgə sayan kimsələrə özlüyündə belə olmadıqlarını göstərə bilirlər. Onların bilgə olmadıqlarını göstərdikləri adamlar isə, özlərindən inciməkdən, məni qınayırlar, sonra da belə bir söz çıxarmağa başlayırlar, deməyəsən Sokrat adında birisi, gəncləri pis yollara çəkir. Birdən onlardan soruşan olsa: “bu Sokrat nə işin yiyəsidir, nə öyrədir?”—onda bunların deməyə bir sözləri olmadığından, sudan quru çıxmaq üçün, bütün çağlarda bilgələrin dalınca deyilmiş dedi-qoduları dilə gətirirlər: Sokrat, yerin altında, göy üzündə olan işlərə baş qoşur, bununla tanrıların işinə qarışıb, onlara sayğısızlıq göstərir, öz yalanlarını doğru adına adamlara sırıyır. Bu adamlar sözün düzünü deməkdən ona görə çəkinirlər, birdən onların nəyisə bilməyə-bilməyə özlərini bu işin bilcisi kimi göstərməklərinin üstü açıla bilər. Mən bilən bu adamlar, çoxsaylı olmaqları ilə də, yersiz ötkəmlikləri ilə də, varlı olmaqları ilə də, bir yandan da öz aralarında anlaşıb, ara vermədən mənim adıma olmazın yalanlar uydurmaqları ilə də, sizlərin qulağını doldura bilmişlər. Bax bu mənim üzümə keçən, Melet, Anit, Likon da onların əlaltılarıdır: Melet—incik düşmüş şairlərin, Anit—uzmanların, Likon isə, sözçülərin(ritorların, oratorların) acığını məndən çıxmağa çalışırlar. Ona görə də sözümün başlanğıcında sizlərə, belə az bir sürədə, bu böyük yalanların üstünü açmağın ağırlığından gileylənmişdim. Sözün düzünü bilmək istərsəniz, bu dediklərimdən başqa söz axtarmayın da, necə görürsünüz, mən sizlərə nə varsa hamısını, olduğu təki, gizlətmədən, gərəklisindən tutmuş önəmsizinə kimi, bircə-bircə danışmaqdayam. Bilirəm, bu danışıqlarımı da çoxlarınız bəyənməyəcək, ancaq elə bu da, yəni çəkinmədən sözün düzünü deməyim, mənim yox, onların: məni qaralamaq istəyənlərin yalan danışdığını açıb ağartmaq üçündür. Siz haçansa, istər indi, istərsə gələcəkdə, bu işləri araşdırsanız, bunun elə belə də olduğunu tapacaqsınız. Beləliklə də məni ilkin olaraq suçlayanların yalanlarının üstünü açmaq üçün dediklərimi, elə bilirəm, yetərli saymaq olar; indi isə mən, dediyinə görə bizim şəhərimizi ürəkdən sevən bu Meletlə, onun çiyin yoldaşlarının dediklərini yalana çıxarmağa çalışacağam. Qoy belə də olsun, onların mənə qarşı irəli sürdükləri bu suçlamanın, məni istəməyənlərin hamısının sözü bir yerə qoyması demək olduğu bəllidir. Bunların dediklərinin özəti belədir: Sokrat gəncləri düzgün yoldan sapdırıb, pozğunluqlara çəkməklə yasaları pozur, şəhərimizin tapındığı tanrıları tanımır, onların yerinə başqa tanrıları qoymaq istəyir. Bax, belə bir suçlama sırası; indi gəlin bu sıradan ayrı-ayrı sözləri seçib görək, bunlar nə demək istəyirlər. Melet durub deyir, mən yasaları pozaraq, gəncləri düz yoldan sapdırıram, ancaq mən isə deyirəm, Meletin özü yasaları lağa qoymaqla onları pozur, onun üçün önəmli olmayan işlərdən ürəyiyanan adamlar təki danışıb, ikiüzlülük eləyir, adamları boş yerə məhkəmə qurmağa çağırır; gəlin, bunun belə olduğunu sizlərə göstərim.

-Melet, bir mənə de görüm, sən şəhərimizin gənclərinin yaxşılığını ürəkdən istəyirsən, eləmi?

-Sözsüz, mən bunu istəyirəm.

-Onda mənə de görüm, onların yaxşılığı üçün çalışan kimlərdir? Sən onların yaxşılığına çalışan birisi olaraq, bunu bilməmiş olmazsan. Onların pisliyini istəyəni tanıyırsan: ona görə də məni bunda suçlayıb bu məhkəməyə çəkib gətirmisən; indi də onları yaxşılığını istəyənlər kimlərdir, onu de. Bax görürsən, Melet, sən susub, nə deyəcəyini kəsdirə bilmirsən. Sənin doğrudanmı utanan üzün yoxdur? Sənin susqunluğun, bu işlərin sənin üçün azacıq da olsa önəmi olmadığından soraq vermirmi? Ancaq susma, danış: kimlərdir gənclərin yaxşılığını istəyən?

-Yasalar.

-Ay gözümün işığı, mən səndən bunu soruşmuram, gənclərin yaxşılığını istəyən bu yasaları kimlərin bildiyini, yerinə yetirdiyini soruşuram.

-Bax onlar, Sokrat,- buradakı hakimlər.

-Nə danışdığındır, Melet! Doğrudanmı bu adamlar gənclərə düz yol göstərib, onları yaxşı olmağa yönəltməyi bacarırlar?

-Çox gözəl də bacarırlar.

-Onların hamısı? Yoxsa biriləri bacarır, o biriləri yox?

-Hamısı bacarır.

-And olsun Heraya, çox yaxşı danışırsan, gör bir başqalarının işinə yarayan nə çox adamlar var imiş! Yaxşı, bu qulaq asan adamlar necə, onlar da gəncləri yaxşı olmağa öyrədirlər, yoxsa yox?

-Onlar da.

-Gənəşik toplantısından olanlar necə?

-Onlar da.

-Melet, sən bilərsən, Xalq Yığıncağında toplaşanlar, gəncləri korlayıb eləmirlər? Yoxsa onlar da hamısı, gənclərimizi yaxşı olmağa öyrədir?

-Onların da hamısı, gənclərin yaxşılığını istəyənlərdir .

-Belə çıxır, bütün afinalılar gənclərimizin yaxşılıqsevər, gözəl insanlar kimi yetişməsinə çalışır, təkcə mən onları korlayıram. Sən bunumu demək istəyirsən?

-Elədir, bunu deyirəm.

-Ancaq mənim adıma, deyəsən, olmazın qaralar yaxırsan a! Onda mənə de görüm: atlarla belə bir iş olurmu, hamı onları yaxşı öyrətməyə çalışır, özü də bunu bacarır, ancaq birisi onları korlamaq istəyir? Yoxsa tərsinədir, hansısa birisi, ola bilsin də bir-ikisi onları yaxşı öyrətməyi bacarır, deyək miniciliyi yaxşı bilənlər, ancaq yerindən duran, bunu bacarmayan çoxları, bu işə baş qoşanda atları korlayırlar? Melet, elə başqa ələ öyrədilən heyvanlarla da belə olmurmu? Bilmirəm, indi sən Anitlə birgə, bunu da danacaqsınız yoxsa yox, bu doğrudan doğruya gəncliyin çox böyük uğuru olardı da, hamı onları yaxşılığa öyrətsin, yalnız bir adam onları korlamaq istəsin. Melet, məncə sən gənclərin işlərinə qayğı göstərmədiyini, bu işlərin sənin üçün önəmi olmadığını yetərincə göstərdin: məni məhkəməyə çəkib suçladığın bu işlərdən sənin nə başın çıxır, nə də onların sənə bir isti-soyuğu da yoxdur. Melet, and verirəm Zevsin adına, bir bizə de görək: yaxşı yurddaşların arasında yaşamaq gözəldir, yoxsa pis? Niyə susursan, dillənsənə! Mən burada səndən tapmaca soruşmuram, nədən belə gözünü döyürsən? De görək, pislər—özləri ilə oturub duranlara yamanlıq eləyirmi, yaxşılar—öz yörəsindəkilərə yaxşılıq eləyirmi?

-Sözsüz, eləyirlər.

-Yaxşı, de görək elə birisi olarmı, öz yaxınlarından yarar yox, korluq görmək istəsin? Niyə susursan, yaxşı adam, sən yasaya görə mənim sorğularımı yanıtlamaqdan boyun qaçıra bilməzsən! Belə bir adam varmı, özünün korluğunu(ziyanını) istəsin?

-Mən bilən beləsi ola bilməz.

-Yaxşı. Onda de görək, sən məni məhkəməyə verəndə, mənim gəncləri bilərəkdən korladığımı düşünürsən, yoxsa bilməyərəkdən?

-Düşünürəm, sən onları bilərəkdən korlayırsan.

-Bu necə olur, Melet? Sən belə gənc ola-ola, məndən artıq bilgə də olursan, pislərin öz yaxınlarına yamanlıq, yaxşıların öz içkinlərinə yaxşılıq elədiklərini də bilirsən, ancaq mən bu qoca yaşımda oracan anlamaz oluram da, öz yaxınlarıma yamanlıq eləyib, onların da mənə bunu eləyəcəklərini qanmıram, sənin deməyinə görə, mən könüllü olaraq özümə qarşı belə bir böyük pisliyə qol qoyuram! Bax bu sözünə mən inanmıram, Melet, elə bilirəm, başqaları da inanmazlar. Mən bir kimsənin qanacağını korlamağa çalışmıram, yox korlayıramsa da, deməli bunu bilməyərəkdən eləyirəm; bunların ikisi də sənin yalanını üzə çıxarmaqdadır. Mən onları bilməyərəkdən korlayıramsa, onda yasalara görə, mənə öyüd verilməli, bu yoldan çəkindirməlidirlər, məhkəməyə vermək yox; bununla da mən bilməyərəkdən elədiklərimdən əl çəkməli oluram. Sən məndən uzaq gəzib bunları mənə öyrətmirsən, sonra da məni dartıb bu məhkəməyə gətirirsən, məni düz yola qaytarmaqdansa, ölümə sürükləyirsən.

Ay afinanın kişiləri, yəni doğrudanmı sizlərə aydın deyil, mən dediyim kimi, Melet üçün bu danışdığı sözlərin haçansa bir quruşluq da dəyəri olmayıb; yaxşı, onda, ay Melet, de görək mən bu gəncləri nə sayaq korlayıram? Sənin məhkəməyə yazdığın suçlamandan belə çıxmırmı, mən onlara şəhərimizin tapındığı tanrılara sayğısızlıq göstərməyi, başqa tanrılara tapınmağı aşılayıram? Mənim öz öyrətmələrimlə adamları korladığımı ortaya atanda, sən bunumu demək istəyirsən?

-Düzdür, bunu demək istəyirəm.

-Onda elə o tanrıların adı üçün, Melet, demək istədiklərini, mənim üçün də, bura toplaşanlar üçün də bir az aydın, geniş danışsana. İş burasındadır, mən sənin nə demək istədiyini anlaya bilmirəm: deyəsən mən bir sıra tanrıları tanıyırmışam, demək tanrıtanımaz deyilmişəm, ancaq mənim suçum bu imiş, sən demə mən şəhərimizin tanıdığı tanrıları yox, ayrılarını tanıyırmışam; yoxsa sən demək istəyirsən, mən tanrıları bütünlüklə tanımıram, başqalarına da bunu öyrədirəm?

-Elədir, sən tanrıları büsbütün tanımırsan!

-Gülməli adamsan sən, Melet! Niyə belə saçmalayırsan? Demək mən başqaları təki, nə Günəşi, nə də Ayı tanrılar olaraq tanımıram?

-Yoxsa belə deyil?—sayğılı hakimlər, bax bu Sokrat deyir, Günəş-daş parçası, Ay isə torpaq topasıdır.

-Sən burda məni yox, Anaksaqoru suçlayırsan, Melet, bu hakimləri də qanmaz yerinə qoymaq istəyirsən! Yoxsa düşünürsən, bu hakimlər, sənin bu dediklərinin Klazomenli Anaksaqorun kitabında yazıldığını da bilmirlər? Gənclər isə, bunları sən demə məndən öyrənirmişlər, onlar sonra gedib bunları Anaksaqorun yazdığını öyrənsələr, bu sözləri öz adıma çıxdığım üçün məni çoxdan hoydu-hoyduya götürməzdilərmi? Səni and verirəm Zevsin adına, de görək, səncə, yəni doğrudanmı mən tanrıları lap azacıq da olsa belə tanımılram?

-Azacıq da olsa belə tanımırsan!

-Bu lap ağ oldu, Melet, mənə elə gəlir sən özün də öz dediklərinə inanmırsan. Ay afinalılar, mənə elə gəlir, bu adam bir yandan çox sırtıq, çox da yaramaz olduğundan, o biri yandan gənclik anlamazlığından, məni bu məhkəməyə çəkib, qara yaxmağa çalışır. Görünür, bu oturub belə bir tapmaca düşünüb, indi onu ortaya atıb yoxlamaq istəyir: Görəsən bizim bilgəmiz Sokrat, mənim şuxluq elədiyimi, öz sözümü özümün də danmağımı anlaya biləcək, yoxsa mən onu da, bura yığışanları da yanılda biləcəyəm? Məncə, sizlərə də gün təki aydındır, bunun mənə qarşı dediyi suçlamada, sözünün başı ilə ayağı düz gəlmir: Sokrat yasaları pozub, tanrıları tanımır, ancaq onları tanıyır. Bu, bizi güldürmək üçün deyilməyibmi? Baxın da, onun bayaqdan dediklərindən bu çıxmırmı? Di dillənsənə, dəyərli Melet, sizlər də səs-küyü yığışdırın, bundan qabaq sizlərə demişdim də, mənim öyrəşdiyim kimi danışmağıma dözməli olacaqsınız. Melet, bir mənə de görüm, bu yer üzündə elə birisi tapılarmı, insanların gördükləri işləri tanısın, ancaq onların varlığını dansın? Ay kişilər, belə hay-küy salmaqdansa, bu adamcığaza deyin mənim sorğumu yanıtlasın da! Yer üzündə eləsi tapılarmı, atların varlığını dansın, ancaq atla görülən işlərin olduğunu danmasın? Fleyta çalanın ola biləcəyini dansın, ancaq fleyta çalğısının ola biləcəyini danmasın? Gözümün işığı, beləsinin olmadığını hamı, o sıradan sən də bilirsən! Görürəm, danışmağa dilin yoxdur, ancaq mən sənə də, bu toplaşanlara da, öz sözümü demədən keçən deyiləm. Ancaq sən gərək ən azından bu sorğumu yanıtlayasan: yer üzündə elə bir adam varmı, tanrıları tanıyır, ancaq tanrıcaları* tanımır?

-Yox, beləsi ola bilməz

-Belə de! Nə yaxşı, bunlar səni danışdıra bildilər! Demək, sən bynusa da danmırsan, mən tanrının varlığını tanıyıram, bunu başqalarına da öyrədirəm,- burda mən tanıdığım tanrıların, sən deyən sayaq “yeni” olmasını indilikdə bir qırağa qoyaq,- sən bu məhkəmədə sözün düzünü deyəcəyinə and içmisən, indicə də dedin, mən tanrıların varlığını danmıram; tanrıların varlığını danmıramsa, onda tanrıcaların da varlığını dana bilmərəm, elə deyilmi? Bu, sözsüz belədir. Sən susub dillənmirsən, ona görə belə deyirəm. Yaxşı, onda de görək, biz bu tanrıcaların da,— tanrımı, tanrıların törəmələrimi olduğunu sanmırıqmı? Dillən görək də: həmi deyirsən, yoxmu?

-Elədir, sən deyən kimidir.

-Mən tanrıcaları danmıramsa, bunu sən də deyirsən, tanrıcalar da özlüyündə elə tanrı sayaq varlıqlardırsa, onda belə çıxır, sən bura toplaşan adamları ələ salırsan, onlarla tap-tapmaca oynayırsan, deyirsən, mən tanrıları danıram, ancaq onları tanıyıram, axı mən tanrıcaları tanıyırımsa, bu belədir. Başqa yandan, tanrıcalar, deyək bu nimfalar təki, tanrıların uşaqlarıdırsa, onda o hansı adamdır, tanrının uşaqlarının varlığını tanıyır, ancaq tanrıları tanımır? Bu bilirsənmi necə bir qanmazlıq olardı?—kimsə qatırın eşşəklə atdan törəndiyini danmır, ancaq eşşəklə, atın ola biləcəyinə də inanmır! Yox, Melet, birincisi, sən burada bizləri barmağına dolayırsan, ikincisi də, bilmirsən məni nədə suçlayasan, ürəyin soyusun. Sən, lap azacıq anlağı olan kimisə necə inandıra bilərsən, birisi tanrıları, tanrıcaları danır, ancaq elə onlara da inanır. Beləliklə də ay afinanın kişiləri, Meletin dediklərinin ağ yalan olduğu da, mənim suçsuz olmağım da, burada dediklərimdən açıq-aydın görünməkdədir. Mən danışığımın başlanğıcında adamların birilərinin məndən niyə yanıqlı olduğunu da sizlərə anlatdım, bu sözlərimin doğru olduğuna güvənə bilərsiniz. Mənim evimi yıxsa, elə bu dediyim, məndən yanıqlı olan adamların yaydıqları yalanlar yıxacaq, bu Melet, Anit kimilər yox; belə yalanlar neçə-neçə yaxşı adamların evini yıxıb, görünür bundan sonra da çox yıxacaqdır. Siz də elə düşünməyin, bu işə düşənlərdən sonuncusu mən olacağam!

Ola bilər, sizlərdən biri qayıdıb desin: Sokrat, sən belə işlərə baş qoşduğuna görə utanmırsanmı, bax elə buna görə də, indi səni öldürmək istəyirlər? Mən isə qayıdıb bu adama belə deyərdim: ay mənim istəkli arxadaşım, bütün elədiklərində ancaq düzgün olmağa çalışan; özünü insana yaraşmayan ömür yolundan çəkindirməkdə yorulub-usanmayan; habelə bunun kimi yanlışlardan, yaramazlıqlardan, büsbütün qaçmağa çalışan, seçdiyi bu ömür yolunda ölümü də gözünün altına alıb, ondan qorxusu olmayan, beləliklə də lap azacıq da olsa belə, yararlı işlər görməyə çalışan adamı sən düzgün dəyərləndirə bilmirsən. Sənin deməyindən belə çıxır, Troyada qorxub çəkinmədən özlərini dirigözlü ölümə atan yarımtanrılar da yaxşı iş görməyiblər, yoxsa unutmusan, Fetidanın oğlu*, ad-sanını qorumaq üçün ölümdən qorxub çəkinməyəndə, onun tanrıca olan anası demişdi: “İstəkli oğlum, sən arxadaşın Patroklun öcünü almaq üçün Hektoru öldürsən, özün də ölməli olacaqsan; Tanrılar, Priamın oğlunun ölümündən bir az sonranı sənin ölüm çağın olaraq seçmişlər”—bunları bilə-bilə, o yenə də ölümdən çəkinmədi, arxadaşının ölümünə görə yağıdan öc almağı bacarmayan birisi kimi tanınmağı özünə sığışdırmadı, bu da onun sözüdür: ”Yağımı öldürən anda özüm də ölsəm sevinərəm, yoxsa bu aypara biçimli gəmilərin yanında qalıb, adamların gözündə gülünc görünmək, torpağa ağır yük olmaqdansa, ölüm yaxşıdır”. Bu anda onun nə üçün, nə ölümdən, nə də baş verə biləcək qorxulasılardan çəkinmədiyini düşünüb-daşındınızmı? Ay Afinalılar, sizlərin seçdiyiniz qoşun böyüklərinin buyuruğu ilə mən Potideydə, Amfipolda, Deliydə, yurd uğrunda savaşlarda ölümün gözünə dik baxıb, döyüşlərdən qaçmamışamsa, indi tanrının buyuruğu ilə apardığım fəlsəfə çalışmalarından da, nə ölüm qorxusu, nə də ayrı bir nədənlə geri çəkilən deyiləm, mən bundan qorxub qaçsaydım, bax onda məni məhkəməyə çəkib, tanrıları tanımamaqda suçlaya bilərdiniz, belədə mən ölüm qorxusundan, orakulun dediklərinə qulaq asmaqdan boyun qaçırmış olardım, özümü yalandan sizlərə bilgə olaraq göstərmək istərdim, bir də düzünə qalsa, ölümün nə olduğunu bilmədən ondan qorxmaq da elə yalançı bilgəlikdir, belədə özünü, bilmədiyini bilən təki aparırsan. Bir kimsə ölümün nə olduğunu bilmir, onun insan üçün yaxşılıqmı, yamanlıqmı gətirəcəyini də bilən yoxdur, ancaq hamı ondan qorxur, sanasan onun insana yamanlıq gətirəcəyini artıq bilirlər. Bilmədiyin nəyisə bildiyini düşünməkdən də böyük qanmazlıq ola bilərmi? Mənə gəlincə, çoxlarından ancaq bununla seçilirəm: mənim bilgələyim ondan bilinir, Aidi* gedib görməyənəcən, onun necə bir yer olduğunu bilmədiyimi düşünürəm. Yasanı pozub, məndən üstün olanı eşitməmək, bu istər tanrı, istərsə insan olsun,- bax bunun yaramazlıq, utanmazlıq olduğunu mən yaxşı bilirəm. Ona görə də, bəri başdan yamanlıqdan çox yaxşılıq gətirə biləcəyini düşündüyüm nələrdənsə qorxub çəkinməyi anlağıma belə sığışdırmıram. Anit deyir, mən gərək bura gəlməyəydim, gəlmişəmsə gərək mənə ölüm kəsilsin, yoxsa məni sağ buraxsanız, sizlərin bütün oğullarınızın hamısını düz yoldan azdıracağam, indi birdən bu yaramazın dediklərinə inanmayıb məni buraxsanız, üstəlik də desəniz: Sokrat, biz bu dönə Anitin dediklərinə baxmayıb, səni buraxırıq, ancaq sən gərək bu araşdırmalarından, fəlsəfə öyrətməyindən əl çəkəsən, bu işlərə görə bir də ilişsən sənə ölüm kəsəcəyik,- onda mən də sizlərə bunları deyərdim: “Mən sizlərə tanrıdan yaxşılıqlar diləsəm də, sayğı bəsləsəm də, sizlərin yox, tanrının sözünü tutacağam, ona görə də, yaşadıqca filosofluğumdan da əl çəkməyəcəyəm, qarşıma çıxanları dilə tutub, inandırıb, yenə də dedikcə deyəcəyəm: ay gücü ilə, bilgəliyi ilə ad çıxarmış, Afinanın sayğılı kişisi, sən nədən belə utanıb-qızarmadan, axça qazanmaq üçün gecə-gündüz əlləşib vuruşursan, ancaq ad-san qazanmağının, anlaqlı olmağının, düzgünlüyünün, öpözünün(ruhunun), qayğısına qalmırsan, onları artırmağa çalışmırsan?” Birdən sizlərdən biri durub desə, o belələrindən deyil, onda mən onun yaxasından yapışıb, oçağacan sorğuya tutacağam, sınağa çəkəcəyəm, danacağam, öyrənib bilim, o doğrudanmı dediyi təkidir, yoxsa, yox; görsəm o özündə olmayan üstünlükləri yalandan öz adına çıxmaq istəyir, onu qınayıb deyəcəyəm, nəyə görə o, yaxşını yamandan ayırd eləməyi öyrənməyib, yamanlığı yaxşılıqdan artıq dəyərləndirir. Qarşıma çıxan kim olur olsun: qoca, gənc, yadelli, mən bunu onlara deməkdən çəkinməyəcəyəm, ancaq ən başlıcası sizlərdən yapışıb əl çəkməyəcəyəm, axı sizlər mənim qandaşlarımsınız. İnanın, mən bununla ancaq tanrıların buyuruqlarını yerinə yetirməkdəyəm, onu da biləsiniz, bizim şəhərdə mənim tanrılara göstərdiyim bu qulluqdan da gərəkli, önəmli bir iş görən yoxdur, ola da bilməz. Mən bütün günü sizlərin qocanızı, gəncinizi yaxalayıb hey deyirəm, gücünüzü öncə öz bədəninizi, axçanızı yaxşılaşdırmağa yönəltməyin, birinci öpözünüzün yaxşılığına çalışın: axça qazanmaqdan ərənlik törəmir, ancaq istər tək-tək adamlar olsun, istərsə də toplum,–ərənlik qazananların axçası da, başqa gərəkli nəsnələri də olur. Mən gəncləri yoldan azdırmışamsa, onlara ancaq bu sözləri demişəm, bu sözlər isə kimisə yaramazlığa öyrətmək üçün deyilə bilməz. Kimsə mənim bunlardan başqa bir söz danışdığımı deyirsə, demək onun başı yaxşı işləmir. Ona görə də, afinalılar, budur sizə deyirəm: bilmirəm, sizlər bu Anitə qulaq asacaqsınız, yoxsa məni sağ buraxacaqsınız—mən indiyəcən nə eləyirdimsə, onu da eləyəcəyəm, buna görə məni dönə-dönə öldürsəniz belə.

Bu nə hay-küydür salmısınız, ay afinalılar, mən öncədən sizlərə dedim, qoyun sözümü sonacan danışım; elə bilirəm, qulaq asmağınızın sizə yararı da olmamış deyil. Mən indi başqa sözlər də deyəcəyəm, sizlər yenə də buna görə qışqırmaq istəyəcəksiniz, ancaq gəlin belə eləməyin. Arxayın ola bilərsiniz, sizlər məni belə olduğuma görə öldürsəniz, özünüzə məndən çox yamanlıq edəcəksiniz. Bu Meletin, Anitin mənə yamanlıq eləməyə gücləri çatmaz, mənim ürəkdən inandığım belə bir gerçəklik var: pislər yaxşılara yamanlıq eləyə bilməzlər. Ola bilsin onlar, yaxşını öldürə, yurdundan qova, incidə bilərlər. Ola bilsin pislər, bununla böyük yamanlıqlar eləyə bildiklərini düşünürlər, ancaq mən belə saymıram; bax onların indi eləmək istədikləri, sizlərin əli ilə məhkəmə qurmaları, insanı suçu olmadan ölümə sürükləmələri, buna yamanlıq demək olar. Ona görə də, ay afinalılar, elə düşünməyin mən burada ancaq özümü doğrultmaq üçün danışıram, mənim çalışdığım sizlər üçündür, dediyim odur, mənə ölüm kəsib, tanrıların sizlərə verdiyi girəvəni əldən buraxmayasanız. Doğrudan da, sizlər məni öldürsəniz, mənim təki birisini tapmağınız qolay olmayacaq, gülməli çıxsa da deyim, mənim sizin şəhərdəki işimi mozalanın(atmilçəyinin) elədiyinə də oxşatmaq olar: bu yekə, yaxşı soylu, iş-güc bacaran, ancaq yeyib-yatıb ərincəkləmiş varlığın, onu sancan, incidib yerindən tərpədən bir nəsnəyə gərəyi vardır. Özlüyündə, mənə elə gəlir, tanrılar məni şəhərimizə belə bir iş üçün göndəriblər, mən gərək bütün günü gəzib dolanam, hara gərəksə, ora da qonub, sizləri oyadam, dilə tutam, qınayam, sancam. Bu işi mənim kimi görə biləcək başqasını tapmaq qolay deyil, a kişilər, dediklərimə inanırsınızsa məni, bu işimi görə bilmək üçün sağ buraxa bilərsiniz. Çox ola bilər, yuxudan diksinib kal duranlar sayağı, yarıxulu olduğunuzdan, anlamazlıqdan, məni vurub öldürə də bilərsiniz, yəni bu Anitin dediyini eləyərsiniz, onda sonradan tanrılar sizin gününüzə acıyıb bir başqasını göndərənə kimi, bütün qalan ömrünüzü də yuxuda keçirəcəksiniz. Məni isə elə bil tanrılar sizlərə bir ərməğan olaraq veriblər, bunu nədən belə dediyimə gəlin özünüz də baxın: sizlər öz aranızdan elə birisini tapa bilərsinizmi, mənim təki, bütün dolanışığını bir qırağa atıb, illər uzunu ev-eşiyinin diriliyinin dağılmasına dözür, ancaq sizlərin işlərinizə qayğı göstərməkdən bir an olsa belə yaxasını qırağa çəkmir, sizlərə bir-bir–atalıq, böyük qardaşlıq qayğısı ilə yanaşıb, yaxşıların sırasına qoşulmağa çağırır, buna inandırmağa çalışır. Bu gördüyüm işlərdən mənim hansısa qazancım olsaydı, verdiyim öyüdlərə görə axça alsaydım, onda məni nədəsə sorunlu saya bilərdiniz, ancaq özünüz də görürüsünüz, qızıl-qırmızı üzümə keçib, məni olmazın işlərdə suçlayan bu arsızlar belə, mənim öyrətdiklərimə görə kimdənsə axça götürdüyümü, nəsə istədiyimi, burada dilə gətirə bilmədilər; mənim isə bu dediklərimə sizləri inandıra biəcək bircə tanığım var—bu mənim gördüyünüz, göz önündə olan, yoxsulluğumdur! Ola bilsin də, sizlərə çöçün görünə bilər, mən nədən bu öyüdlərimi tək-tək adamlara, başıma toplaşanlara deyirəm, ancaq Xalq yığıncaqlarına qatılıb, bütün şəhər adamlarının hamısına birdən, bunları çatdırmıram. Bunu nədən belə elədiyimi mən sizlərə dönə-dönə anlatmışam, düzünü bilmək istəsəniz, məni bütün bu işlərə yönəldən tanrılardan gələn bir səsdir; axı bu Melet də elə mənim bu durumumu öz suçlamasında ələ salmaq istəmişdir. Bu məndə uşaqlıq çağlarımdan başlamışdı: birdən durduğum yerdə, hansısa səs eşidirəm, bu səs məni görmək istədiyim hansısa işdən çəkindirir, ancaq deyim, bu səsin məni hansısa bir işə yönəltməsi də olmur. Bax elə bu səs də, məni dövlət işlərinə qoşulmağa qoymur. Sizləri inandırıram, afinalılar, mən dövlət işlərinə baş qoşsaydım, çoxdan başımı yemişdilər, onda mənim, nə özümə, nə də sizlərə bir yararım dəyərdi. Gəlin məndən inciməyin, mən sizlərə sözün düzünü deyəcəyəm: dövlətin işlərində baş verən əyrilikləri, yasa pozuntuluqlarını açıq-aydın deyib, bununla da sizlərə, başqa hansısa çoxluğa qarşı çıxmaq istəyən birisi, toplumda uzun sürə sağ qala bilməz. Yox, kimsə düzgünlük uğrunda çarpışırsa, bununla belə, qısa bir sürədə sağ qala bilirsə, o da gərək öz işini təkbaşına görməyə çalışsın, dövlət işlərinə qatılmasın. Dediklərimin doğruluğunu göstərmək üçün sizlərə düşündüklərimi yox, çoxunuzun artıq eşitdiyi bir olayı—yəni öz başıma gələnləri danışmaq istəyirəm. Gəlin qulaq asın, onda görəcəksiniz, başıma nələr gəlmiş, mən ölüm qorxusu altında belə, dövlətin görmək istədiyi əyri işlərə qol qoymamışam. Mənim indi danışmaq istədiyim olay, sizlərə üzücü, darıxdırıcı da görünə bilər, ancaq bunlar doğrudan da elə danışdığım kimi olubdur. Afinalılar, mən bizim şəhərdə haçansa bir dövlət qulluğunda işləməmişəm, ancaq yasalara uyğun olaraq, bir ara Gənəşik toplantısında işləməli olmuşam. Gənəşik toplantasının yığıncaqlarına başçılıq eləmək sırası bizim Antioxid uruğuna(tayfasına) çatanda, sizlər onda bir neçə strateqi, onların yaxınları ilə birlikdə məhkəməyə vermək, onlara ölüm kəsmək istəyirdiniz, onları dəniz döyüşündən sonra yaralıları, dənizə tökülmüş döyüşçüləri atıb qaçmaqda suçlayırdınız,- bu isə büsbütün yasanı pozmaq demək idi, sonradan sizlər də bunun belə olduğunu boynunuza aldınız. Oradakı görəvlilərdən təkcə mən bunun yasaları pozmaq olduğunu deyib, sizlərin istəminə qarşı çıxdım, onda Xalq Yığıncağının sözçüləri məni tutuqlamağa çağırdılar, elə sizlər də çığır-bağır salıb, məni damlatmaq istəyirdiniz,- mən onda düşünüb-daşındım, bildiyiniz kimi, sizlərə qoşulub yasaları pozmaqdansa,-damlanmağı, öldürülməyi, üstün tutdum. Bu, şəhəri xalqın özünün yönətdiyi çağlar idi, sonra oliqarxların Otuzlar deyilən yığnağının şəhərimizi yönətməyə başladığı çağlarda, onların görəvliləri mənimlə birgə dörd adamı da yanlarına çağırıb, Salaminə gedib oradan Leontu öldürmək üçün, tutub gətirməyi tapşırdılar. Bilirsiniz, onlar çoxlarına belə tapşırıqlar verib, bacardıqca adamların gözünün odunu almağa çalışırdılar. Mən onda da, sözlə yox, işdə göstərdim, loru dillə desək, ölüm mənim üçün boş bir sözdür, mənim üçün önəmli olanı, yasanı pozmağa yol verməmək, tanrıtanımazlığa qarşı dirənməkdir. Bu hakimiyyət necə güclü, qaniçən olsa belə, məni əyrilik eləməyə sürükləyə bilmədi, biz onların yanından çıxandan sonra, o dörd adam Salaminə yollanıb Leontu tutub gətirdilər, mən isə onların buyuruğuna qol qoymadan çıxıb evimə getdim. Bu hakimiyyət bir azdan yıxılmasaydı, buna görə məni öldürəcəkdilər. Sizin aranızda bu dediklərimin düzgünlüyünə tanıq olacaq çoxlu adamlar vardır.

Belə olayların baş verdiyi toplumda mənim dövlət qulluğunda işləyib, uzun illər yaşaya biləcəyimə inanardınızmı, özü də mən bu illərdə yaşadığım təki, ərdəmli bir ömür sürüb, düzgünlüyü qorumağa çalışsaydım, bunu ən başlıca işim saysaydım, sizcə məni sağ qoyardılarmı? Bu olası iş deyil, afinalı kişilər! Tək mənim üçün yox, elə başqaları üçün də bu olası deyil. Mənim isə bütün ömrüm boyu ancaq bir üzüm olub, istər qarışmadığım dövlət işləri olsun, istərsə özəl işlərim, mən düzgün olmayan bir dənə də işə qol qoymamışam, başqalarını da buna çağırmışam(indi bu başqalarını, mənim öyrənçilərim adlandırır bu yalançılar). Mən haçansa, kiminsə öyrətməni olmamışam, ancaq istər gənc olsun, istərsə də qoca, mənə qulaq asmaq istəyənləri, gördüyüm işləri izləmək umdusuna düşənləri, öz yanımdan qovmamışam da. Mən bu danışdıqlarım üçün bir kimsədən axça almamışam, yanıma gələnlərin: yoxsulu da, varlısı da, məndən nəsə soruşublarsa, onlara bildiklərimi demişəm, kimsə mənimlə söz deyişməsinə çıxmaq istəyibsə, onlarla da anlaşmışam. İndi bu yanıma gələn adamlar, yaxşımı olublar, pismi olublar, sözün düzü mən bunu bilmirəm, ancaq onu deyə bilərəm, bir kimsə də deyə bilməz, mən ona haçansa, nəsə öyrədəcəyimi boyun olmuşam. İndi kimlərsə durub deyirsə, mən onları nələrisə öyrətmək üçün yanıma çağırmışam, yoxsa onları məni dinləmək üçün dilə tutmuşam, biləsiniz, bunların hamısı ağ yalandır. Onda soruşa bilərsiniz: nədən ötrü, bir çoxları mənim başıma toplaşıb, uzun bir sürədə danışıqlarıma qulaq asmaq istəyirlər? Bunu da mən sizlərə danışmışam; mən bu işin düzünü sizlərə söyləmişəm: bu yalnız ona görədir, onlar mənim, bilgə olmayıb, ancaq özünü belə göstərmək istəyənlərin iç üzünü açıb göstərməyimə baxmağı sevirlər. Görünür, mənim gördüyüm bu işdə adamların ürəyinə yatan nəsə vardır. Bunları eləməyi isə mənə tanrılar aşılayır, öncəgörmə, yuxugörmə təki görüntülərlə mənə anladırlar. Mən çox qolayca, sizləri bu dediklərimin doğruluğuna inandıra bilərəm. Yəni, mən doğrudan da gəncləri yoldan azdırıramsa, onlardan keçmişdə yoldan azdırdıqlarım artıq yaşa dolublar, indi gərək mənim onları gəncliyində düz yoldan sapdırdığımı anlamış olsunlar, gəlib burada mənim üzümə keçsinlər, ancaq gördüyünüz kimi beləsi burada sizlərin qarşısınıza çıxmadı. Özləri gəlmirsə, onda onların doğmaları: ataları, qardaşları, qandaşları,–yaxın adamlarını yoldan azdırıb korladığım üçün, nədən ortaya çıxıb, mənim üzümə durmurlar? Mən burada onların çoxunu görməkdəyəm: budur Kriton, mənim yaşıdım, özü də bizim dalanda yaşayır, onun atası Kritobul; sonra sifettili Lisaniy, onun atası Esxin; Epigenin atası kefisiyli Antifon; sizlərin yaxşı tanıdığınız qardaşları anıram,—Feozoditin oğlu Nikosstratla onun qardaşı Feodot; Feodot artıq ölüb, demək qardaşı mənə qarşı danışmaq istəsə, onu bundan çəkindirə bilməz; budur, Demedokun oğlu, Feaqın qardaşı Parad; Aristonun oğlu, Platonun qardaşı Adimant ilə Eantador, sonra Apollodor qardaşlarını görürəm. Mən burada olanların çoxunun adlarını sadalaya bilərəm, Melet düz adamdırsa, gərək öz danışığında onları tanıq olaraq göstərəydi; yox, o bunu unutqanlıqdan eləməyibsə, mən buna qarşı çıxmıram, qoy bunu indi eləsin, özü istədiyi kimsəni çağırsın. Siz burada onun dediklərinin tərsini görürsünüz, a kişilər, baxın görün, Meletlə Anitin deməsinə görə mənim “korladığım” bu adamlar, mənə yardım göstərmək üçün necə əldə-ayaqdadırlar. Mənim yoldan çıxardıqlarımın məni qorumaq istəməsi anlaşılandırsa, onda mənə yardımçı olmağa gəlmiş onların doğmalarına nə deyirsiniz, mən onların qandaşlarına yamanlıq eləmişəmsə, onlar nədən mənə yaxşılıq eləmək istəyirlər?—onların bu elədikləri, düzgün olan kimsənin yanında olmaq, ona arxa durmaq istəklərindən doğur, bu isə mənim düz, Meletin isə ağ yalan danışdığını göstərməkdədir. Kişilər, elə bilirəm bu konuda danışmaq yetər! Bax mənim özümü doğrultmaq üçün demək istədiklərimin özəti bunlardır. Ola bilsin, burada sizlərdən kimsə, indi öz keçmişinin ağrı-acılarını anır: haçansa mənimkindən yüngül olan bir işlə bu məhkəməyə düşüb, hakimləri necə dilə tutduğunu, onlara yalvarıb-yaxardığını, göz yaşı axıtdığını, onların ürəyini yumşaltsın deyə, uşaqlarını, doğmalarını, arxadaşlarını, yığıb bura tökdüyünü, gözünün önünə gətirir, ancaq mən qat-qat qorxulası duruma düşsəm də, görürsünüz, bunları eləmirəm. Ola bilər, elə buna görə də, buradakı hakimlərdən kimlərsə, mənə qarşı əyrilik eləyəcəklərindən utanmasınlar, yoxsa tərsinə, onların arasında kimlərsə, bunu saymazyanalıq sanıb, buna görə məndən incisinlər, səsvermədə də bunu ürəklərinə salsınlar. Mən bilmirəm, sizlərin arasında belə düşünənlər var, yoxsa yox, ancaq belə sananlarınız varsa, mən onlara yenə də sözün düzünü deyəcəyəm: ağrınızı alım, mənim də doğmalarım vardır; mən Homerin dediyi sayaq, palıd ağacından, daşdan-qayadan doğulanlardan deyiləm, insandan törəmişəm; mənim qandaşlarım da var, üç oğlum da var, afinalılar, biri artıq gəncdir, ikisi körpədirlər; ancaq mən onları bura gətirib, sizlərin ürəyini yumşaltmağa çalışmayacağam. Bilirsinizmi mən niyə belə eləyirəm? Bu mənim sizlərdən incik düşməyimdən, sizlərə sayğısızlığımdan deyil. Mənim ölümdən qorxub-qorxmamağımı da gəlin, bir qırağa qoyaq, düzünü bilmək istəsəniz, mən belə bir iş tutmağı, nə öz adıma, nə də sizlərin adına yaraşdırıram, bunun şəhərimizin də adına əskiklik gətirəcəyini düşünürəm, üstəlik belə davranmağım, nə mənim adıma qoşulan bu bilgə ayaması ilə, nə də mənim yaşımla düz gəlir. Necə olsa da, sizin aranızda belə bir söz gəzir: bu Sokrat başqalarına oxşamır; elə sizlərin içindən, bilgəliyi, igidliyi, ərdəmliyi ilə seçilən birisi də, birdən durub belə bir iş tutsaydı, bununla öz adını batırmazdımı? Mən ömrümdə, neçə-neçə adlı-sanlı adamların məhkəmə qarşısında necə acınacaqlı durumlara düşdüyünü görmüşəm, onlar nədənsə ölüm deyilən bu sonluğun çox qorxunc olduğunu düşünürlər; az qala düşünməli olursan, yoxsa bunları öldürməsələr, haçansa ölməyəsi,–ölümsüzmü olasıdırlar?! Mənə elə gəlir, belələri bizim şəhərimizin adını batırırlar, bir yadelli bunları görsə, belə düşünməzmi: baxma bu afinalıların igid adamlar olduğunu deyirlər, nə olsun bunlar dövlət başçısını, başqa qulluq yiyələrini özləri seçirlər, ancaq iş bərkə düşəndə, özlərini qadın kimi qorxaqcasına aparırlar. Bax buna görə də, ay afinanın kişiləri, bunu nəinki bizim kimi anlayışlı kimsələr belə etməməlidir, sizlər özünüz də kiminsə belə etməsinə yol verməməlisiniz, tərsinə, bu sayaq ağlaşma qurub, şəhərimizin adını batıranlarla, özünü toxdaq aparan suçlulardan da, qat-qat artıq qaba davranmalısınız. Ad-sanını qorumaq bir yana qalsın, durub hakimlərdən yalvar-yapışla suçundan keçmələrini diləməyin özü düzgün yol deyil, düzgün olan,–üstünə qoymaq istədikləri suçda sorunlu olmadığını tutarlı sözlərlə danışıb, eşidənləri inandırmaqdır. Düzünə qalsa, bu hakimlər də ona görə seçilməyiblər, kimi istəsələr suçunun üstündən keçsinlər, onlar doğrunu üzə çıxara bilmək üçün seçiliblər; onlar hakim seçiləndə and içib demirlər, kimi istəsələr suçunu bağışlayacaqlar, tərsinə, yasaya uyğun işləyəcəklərinə and içirlər. Ona görə də, nə bizlər sizləri yasanı pozmaq üçün dilə tutmalı, nə də sizlər buna yol verməlisiniz, yoxsa ellikcə hamımız ufutsuz olub gedərik. Ay afinalı kişilər, bir yandan sizlər mənə,–yaxşı olmayanı, düzgün olmayanı, tanrıların bəyənmədiklərini eləməməyi buyurursunuz, mən də sizlərin buyurduqlarınızı eləyəndə, o biri yandan, bu Melet böyürdən çıxıb, məni ufutsuzluqda suçlayıb, məhkəməyə sürükləyir! Mənim indi sizləri dilə tutub, öz andınızı unutmağa, yasaları pozmağa çağırmağım, elə sizləri, tanrıları danmağa çağırmağım demək olardı, bununla da özümü doğrultmaq yerinə, özümün tanrıtanımazın birisi olduğumu göstərmiş olardım. Özlüyündə isə iş büsbütün başqa sayaqdır; mənim doğruçu tanrıqanlığımı, bu məni suçlayan yaramazların taxma “tanrıqanlıqlarına” tay tutmaq olmaz, ona görə də, ay afinalılar, sizlərdən, tanrıları unutmadan, mənim üstümə atılan bu suçları elə araşdırmağınızı istərdim, burada, sizlər üçün də, mənim üçün də ən yaxşı olan üzə çıxsın.