Sosial fəlsəfə

15. V.İ.Vernadskinin biosfer və noosfer haqqında mülahiləzələri

Görkəmli rus alimi V.I.Vernadski təbiət və cəmiyyətin qarşılıqlı fəaliyyəti nəticəsində yaranmış, biosferin davamı olan noosferdən bəhs edərək yazırdı: insan öz fəaliyyəti nəticəsində biosferin yeni, geoloji vəziyyətini, yeni, mədəni, biokimyəvi enerjini, yəni noosferi yaradıb. Biosfer və onun obyektləri haqqında olan elmlər (təbii, humanitar, texniki) -milyonlarla yeni-yeni faktları tapıb sistemləşdirir. Bu vəziyyət XV-XVII əsrlərdə yaranaraq, indiyə qədər sürətlə davam edir. Nəticədə biosferdə yeni vəziyyət - noosfer (ağıl sferi, sahəsi), baş verir.

Vernadski qeyd edirdi ki, biosferin əsası - canlı təbiətdir. Canlı maddələr və cansız materiya arasında bir uçurum var. Canlı maddə sərbəst enerjinin daşıyıcısı və yaradıcısıdır; bu enerji - biokimyəvi xarakter daşıyır, bütün biosferi əhatə edir və demək olar ki, onun tarixini müəyyən edir. O, kimyəvi elementlərin miqrasiyasnı yaradır, onun həcmini, geoloji əhəmiyyətini göstərir.

Canlı maddələri əhatə edən hüdudlar daxilində son 10 min ildə bu enerjinin yeni forması yaranmış və sürətlə artmaqdadır. Homo-sapiens nəslinin fəaliyyəti, adi, canlı maddənin biokimyəvi enerjisinin təsirindən çox-çox kənarlara çıxaraq, kimyəvi elementlərin yeni miqrasiyasına səbəb olmuşdur. Vernadski bunu insan mədəniyyətinin enerjisi adlandırırdı; məhz bu enerji noosferi yaradır, o, orqanizmlərin psixiki fəaliyyəti ilə bağlıdır. Beynin inkişafı nəticəsində yaranan ağıl biosferin noosferə keçməsinə səbəb olmuşdur. Bunun üçün bir neçə yüz milyon il vaxt lazım gəlmişdir.

Vernadski, I-ci və II-ci dünya müharibələrinin tarixi hadisələr ilə yanaşı, həm də geoloji hadisələr olduğunu subut etməyə çalışmışdır. O, qeyd edirdi ki, tarixçilər, digər humanitar elmlərin nümayəndələri, bəzən də bioloqlar -biosferin qanunları ilə hesablaşmır, insanın, sərbəst yaşayan, hərəkət edən, öz tarixini yaradan bir varhq olduğunu göstərirlər. Əslində isə insan təbiətdən ayrılmazdır, qidalanmaq, nəfəs almaq zərurəti - bunu sübut edir. Nəzərdə tutaq ki, biosfer anlayışını ilk dəfə olaraq Lamark (XIX əsr) istifadə etməyə başlamışdı.

Həyat - kosmik hadisədir. Yer üzündəki canlı həyat onun çəkisinin cüzi bir hissəsini təşkil edir; təkamül prosesi yalnız canlıya aiddir, özü də müəyyən istiqamət üzrə gedir, bunun antropogenezə doğru getməsini bir çox alimlər təsdiqləyirlər. Hal-hazırda tarixi proses insan fəaliyyəti ilə müəyyən olunur, bəşəriyyət, insan nəsli, qüdrətli geoloji amilə çevrilmişdir. Odur ki, biosferin də, insanın xeyrinə qurulması problemi artıq həll olunmaqdadır.

V.Vernadski ilə yanaşı «noosfer» ideyasını qəbul və inkişaf etdirənlərin sırasında E.Le-Rua və T.de Şardeni də göstərmək lazımdır.