Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

FƏLSƏFƏ

İntibah dövrü naturfəlsəfəsinin nümayəndəsi

Cordano Brunonun fəlsəfi baxışları
Mahmudova Rübabə Rafiq qızı, BDU II kurs magistrantı [e-mail]
Açar sözlər: İntibah dövrü, naturfəlsəfə, Bruno, panteizm, sonsuz kainat və sonsuz dünyalar, hilozoizm, monada

Ключевые слова: Эпоха Возрождения, натурфилософия, Бруно, пантеизм, бесконечная вселенная и бесконечные миры, гилозоизм, монада

Key words: Renaissance, natural philosophy, Bruno, pantheism, infinite universe and infinite worlds, hylozoism, monad

Orta əsr və Yeni dövr mədəniyyətləri arasındakı bir mərhələ olan İntibah dövrü XIV əsrin əvvəli – XVI əsrin sonu çərçivəsində Qərbi və Mərkəzi Avropanı əhatə etmişdir.

15-ci əsrin ortalarında islamla xristianlığın kəskin qarşıdurması sona yetir, İngiltərə və Fransa arasında Yüzillik müharibənin (1337-1453) bitməsindən sonra Avropa dövlətləri arasında nisbətən sülh şəraiti yaranır və onlar keçdikləri tarixi yola nəzər salmaq imkanı qazanır. Beləliklə, Orta əsrlər dövrü bitir və tarixi inkişafda yeni mərhələyə qədəm qoymaq zamanı gəlib çatır. Ən əsası isə Qərbi Avropanın ictimai-siyasi həyatına kilsənin təsiri zəifləyir, o dövrdə mühafizəkar xristian ideologiyası sonrakı tarixi inkişaf üçün yararsız hala düşür. İntibah ərəblər vasitəsilə qorunub saxlanılmış antik mirasa söykənərək, xristianlığa qarşı gələrək, həm mədəni, həm də fəlsəfi zəmində inkişaf edir.

İntibah dövrü fəlsəfi fikri öz inkişafında üç mərhələdən keçmişdir. Birinci mərhələ XIV əsrdən XV əsrin ortalarına qədər olan dövrü əhatə edən humanistlik dövrüdür. Bu dövrdə fəlsəfədə əsas fikir insana, onun fəaliyyətinə, dünyadakı yerinə, təyinatına, daxili və xarici aləminə, ehtiyacına və istəyinə yönəlir. İkinci mərhələ neoplatonizm dövrüdür. Bu dövr fikrinin xarakterik xüsusiyyəti ontoloji problemlərin qoyuluşudur. Nəhayət, İntibah fəlsəfi fikrinin son mərhələsi naturfəlsəfə və yeni təbiətşünaslıq dövrüdür. Bu dövrün filosofları fəlsəfə tarixində ilk dəfə o vaxtın elmi biliklərinə əsaslanaraq, təbiəti tamamilə dərk etməyə, onun ümumi fəlsəfi təsvirini verməyə cəhd edirlər. Təbiətin belə dərk edilmə üsulu Naturfəlsəfə adını alır.

Təbiət fəlsəfəsinin məhsuldar başlanğıcını filosof və təbiətşünas, katolik kilsənin kardinalı Nikolay Kuzanski qoyur. Daha sonra naturfəlsəfə Parasels, B.Telezio tərəfindən inkişaf etdirilir.

Naturfəlsəfə və yeni təbiətşünaslığın görkəmli nümayəndəsi isə istedadlı professor, elm fədaisi Cordano Brunodur (1548-1600). O, dominikan rahibi və keşişi idi. Sonralar C.Bruno xristian Allahına və kilsəyə inamı rədd edir, Avropanın müxtəlif universitetlərində mühazirələr oxuyaraq, azad fəlsəfə ilə məşğul olur. C.Bruno öz fəlsəfi görüşlərini çoxlu mühazirələr və əsərlər yazaraq ifadə etmişdir. Altı il ərzində inkvizisiya C.Brunoya həbsxanalarda əziyyət verir və nəhayət, 17 fevral 1600-cü ildə papa sarayı qarşısında onu tonqalda yandırır.

C.Brunonun panteist fəlsəfəsi İntibah dövrü fəlsəfi fikrinin inkişafının yüksək nəticəsi idi. Belə ki, İntibahın əsas istiqamətləri və xüsusiyyətləri – humanizm, təbii dialektika, təbiətin böyüklüyünün etiraf edilməsi onun yaradıcılığında daha dərindən müəyyən edilmişdi. Brunonun panteizmi italyan İntibahının naturfəlsəfə sistemlərindən ən radikalı və ən ardıcılı idi. Belə ki, vacib problemlərin qoyuluşunda və həllində o öz sələflərindən daha irəli getmişdi.

Təbiətin hərəkətverici qüvvəsinin mənbəyini müəyyənləşdirərkən və materiyanın özünühərəkət prinsipinə yaxınlaşarkən Bruno hilozoizmə gəlib çıxır: dünyalar onların “öz ruhu” olan “daxili prinsip” əsasında hərəkət edir. Bütün təbiət fəal “Dünya ruhu”ndan yaranmışdır. Lakin Brunonun hilozoizmində əsas məqam materiyanın özünühərəkət prinsipidir. Bunu nəzərə almaq lazımdır ki, bu fikirlər səma cisimlərinin hərəkətinin hələ kəşf olunmadığı dövrdə söylənilmişdi. Bruno dialektikanın inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Fəlsəfənin inkişafında Brunonun idrak nəzəriyyəsinin böyük əhəmiyyəti olmuşdur. O, köhnə nəzəriyyələrə və hamı tərəfindən qəbul olunmuş mövqelərə qarşı qəti münasibətini bildirərək, kilsə nüfuzunun sxolastik qanunlarına qarşı şübhə prinsipini, fikir azadlığını irəli sürür. Qanunları şübhə altına almaq mütəfəkkirin birinci hüququ və vəzifəsi idi. “İman həqiqəti”ni kənara ataraq, yalnız elmi biliyi həqiqət qəbul edərək, Bruno materialist idrak nəzəriyyəsini inkişaf etdirir. Brunonun fikrincə, idrak predmeti təbiətdir, idrakın məsələsi isə şeylərin xarici dəyişkənliyi arxasında təbiət qanunlarının daimiliyini müəyyən etməkdir. İdrak prosesi sonsuzdur.

Fəlsəfə elmindəki rolu və elmi uzaqgörənliyi baxımından C.Brunonun fəlsəfi görüşlərinin araşdırılması əhəmiyyətlidir.

C.Bruno antik materialistlərin fikirlərini canlandıran ilk yazarlardan biri olmuşdur. Böyük Roma şairi Lukretsi Kardan Bruno özünün iki əsas – sonsuz kainat və sonsuz dünyalar; materiyanın gördüyümüz müxtəlifliyi təşkil edən ayrı-ayrı atomlardan yaranması fikrini götürmüşdür. Brunonun fikirlərinə Kopernikin də böyük təsiri olmuşdur. Bruno ondan Yerin dünyanın mərkəzi olmadığını sübüt edən dəlilləri götürmüşdür.

Kopernik hələ də Günəşi Kainatın mərkəzi kimi göstərirdi və Ptolomey sxeminin çox hissəsinin tərəfdarı idi. Kopernikə görə ulduzlar kainatda hərəkətsiz dayanmışdır. Lakin sələflərini üstələyən Bruno iddia edirdi ki, sonsuz sayda, bizimkindən, ola bilsin ki, fərqli dünyalar mövcuddur və sonsuz kainatın mərkəzi yoxdur. O nisbilik haqqında da düşünürdü, belə ki, bəyan edirdi ki, sonsuz kainatda biri digərindən üstün yerlər yoxdur və istiqamət, hərəkət, hətta çəki belə müşahidəçinin onu müəyyənləşdirməsindən asılıdır.

L.Kar atomların boşluqda daim hərəkət etdiyini bildirirdi. Bruno daimi hərəkəti və dəyişkənliyi qəbul edirdi, lakin bunun daha dərinliklərində o, ikiyə bölünmüş substansiyanın əsasını təşkil edən əbədi materiya və əbədi ruhun qarşılıqlı əlaqədə olduğu Vəhdəti görürdü.

Brunoya görə, kainat Allahdır və Allah da kainatdır. İlahilik özünü fərdi şeylərdə ifadə edir, fərdi şeylərsə ilahidə meydana çıxır. “Hər şey hər şeydədir”. Ona görə də hər bir fərdi şey öz daxilində tamın bir hissəsinə malikdir və hər bir şey başqa şeylərlə qarşılıqlı nüfuz etmişdir.

“Hər bir şey hər bir başqa şeyin içindədir”. Bu anlamda Bruno Leybnitsdən və Yeni dövrün kvant mexanikası şərhçilərindən irəli getmişdi.

Bruno materialist panteistdən daha çox telepat idi. O, materiya və ruha (və yaxud maddi və qeyri-maddi substansiyaya) ayrı-ayrı substansiyalar kimi baxırdı, baxmayaraq ki, onların hər biri vahid əsas şeyin aspektləri idi. Ruh hər bir şeyə nüfuz edib. Allahın ruhu hər şeyi canlandırıb və məlumatlandırıb. Hər şeyi Vahid ümumi tamlığa uyğunlaşdırıb, həmahəng edib. Brunonun bu fikirlərini daha konkret nəzərdən keçirək.

“Səbəb, başlanğıc və vahid” (1584), “Sonsuz kainat və dünyalar” (1584), “Qalib heyvanın qovulması” (1582), “Sonsuz, nəhəng və formasız”(1591) və bir çox başqa əsərlərin müəllifi olan C.Bruno varlıq haqqında belə düşünürdü: bütün dəyişkən fərdi formaların əsasını bir maddi substansiya təşkil edir. Heç nədən yaradılmamış, heç nəyə gətirib çıxarmayan, lakin qatılaşa bilən, formalaşa bilən, nizamlana bilən əbədi cismani maddənin tərkibi parçalanıb, xüsusiyyəti, quruluşu dəyişib, mövcudluğu başqa cür olub, vəziyyəti müxtəlifləşmişdir. Bu prosesdə şeylərin həqiqi mənşəyi olan əbədi, doğulmamış və dəyişməz substansiya prinsipini özündə daim saxlayan və yalnız başlanğıcda olan elementlər olduğu kimi qalır.

Monadanı Bruno varlığın vahidi hesab edirdi. Bu monadanın fəaliyyətində cismani ilə ruhi birləşir. Ali substansiya isə “monadalar monadası” və yaxud Allahdır. Varlıq Brunoya görə maksimal vəhdətdir, yəni o təkdir, əbədidir və dəyişməzdir. Vahid sonsuzluq idealdır. Öz sadəliyi ilə yanaşı, mükəmməldir. Heç bir şey ondan yaxşı və ya pis ola bilməz. Bu vahid Tamdır, Allahdır, bütün kainatı tutmuş ümumi Təbiətdir.

Kainat təkdir, sonsuzdur, hərəkətsizdir (sükunətdədir). Mütləq imkan (potensial) təkdir, hərəkət təkdir, forma və ruh təkdir, materiya təkdir, şey təkdir, olmaq təkdir, tək (vahid) maksimumdur və alidir (best). O yaranmamışdır, çünki onu arzulayacaq özündən başqa bir şey yoxdur. O dəyişə bilməz, çünki elə bir şey mövcud deyil ki, o ona çevrilsin. O arta və azala bilməz, çünki o sonsuzdur.

Bruno Allahı nə yuxarıda görürdü, nə də kənarda. O, Allahın hər şeydə olduğunu iddia edirdi. Bütün şeylərdə bir sadə İlahilik meydana çıxır – bir zaman məhsuldar təbiət öz işığını müxtəlif obyektlərin daxilinə yayır və müxtəlif adlar alır. Bu prosesdə o, daxilindəki elementləri bir-birilə əlaqələndirərək, öz başlanğıcını qoruyub saxlayır.

İlahilik özünü hər bir şeydə göstərir. Hər bir şeyin daxilində öz gizli İlahiliyi var. Belə ki, o açılır, hətta ən kiçik varlıqlara ötürülür və onların öz imkanına və gücünə uyğun olaraq bu kiçik varlıqlardan da digərlərinə verilir. O (İlahilik) olmadan heç bir şey ola bilməz, çünki o, ilkin və son varlığın mövcudluğunun cövhəridir.

Təbiət sadəcə mövcud deyil, o şeylərdən uzaq olmayaraq, onların daxilindədir. Şeylərin xarici görünüşü böyük dəyişikliklərə məruz qaldığı zaman onların özünün daxilində şeylərin mənbəyi (başlanğıcı) – Ağıl, Allah, Mövcudluq, Vahid, Həqiqət, Tale, Səbəb daha dərindən (daxildən) inkişaf edir.

Beləliklə, Bruno hesab edirdi ki, təbiət Allahın şeylərdə olmasıdır. Heyvanlar və bitkilər Təbiətin onlara etdiyi təsirin nəticəsində yaşayır; bu TəbiətAllahın şeylərdə olmasından başqa bir şey deyildir. Allah bütünlüklə şeylərdədir. Belə ki, günəş zəfərandadır, nərgizdədir, xoruzdadır, şirdədir. Bunların hər biri təbiətlə əlaqədə olaraq ilahiliyə yüksəlir.

İlahilik müxtəlif obyektlərdə müxtəlif şəkildə fəaliyyət göstərərək, nur saçaraq, rəngarəng fiziki formaların vasitəsilə müəyyən hadisələrdə, öz daxilində, öz mövcudiyyətində, öz həyatında və öz intellektində onları iştirakçıya çevirərək, gizlin şəkildə Təbiətdədir.

Brunoya görə, müxtəliflik kökdəki vəhdətin görünən üzüdür. Şeylərdə müxtəlif yollarla üzə çıxan bu bütövlük öz quruluşu, görünüşü, rəngi və başqa xüsusiyyətləri və adi keyfiyyətləri ilə birlikdə eyni substansiyanın müxtəlif üzündən başqa bir şey deyildir.

Növlərin, fərqlərin, xüsusiyyətlərin, genə məxsus hər bir şeyin, dəyişikliklərin müxtəlifliyini yaradan varlıq deyil, varlığın və mövcudluğun vəziyyətidir və şəraitidir ki, bu da təkdir, sonsuzdur, hərəkətsizdir, səbəbdir, materiyadır, həyatdır, ruhdur, inam və yaxşılıqdır.

Bruno cisimlərdəki qarşılıqlı nüfuzetməni bütün şeylərin bütün başqa şeylərdə olması kimi izah edərək bildirirdi ki, əksliklər əksliklərin daxilindədir, ona görə də hər bir şeyin başqa bir digər şeyin daxilində olmasını başa düşmək çətin deyildir.

Bütün şeylər kainatdadır və kainat bütün şeylərdədir: biz onun daxilindəyik və o da bizim daxilimizdədir. Beləliklə də, hər şey mükəmməl vəhdət daxilində birgə fəaliyyət göstərir.

Qəlb və ruhun kainat ruhu ilə müəyyən müntəzəm əlaqəsi var. Bu əlaqə zamanı o yalnız olduğu və duyduğu yerdə mövcud olub ora daxil deyil,o həm də öz başlanğıcı və mənbəyi vasitəsilə sonsuzluq boyu yayılmaqdadır.

Uzaq kainatda hər hansı bir şəkildə mövcud olan hər bir ruhun gücüonun özüdür. Hələ də heç bir şeyin qarışmadığı nə isə ilahi bir şeydir.

Kainatdan aldığımız istənilən şey özünəməxsus şəkildə bütöv dünya ruhunu özündə cəmləşdirir.Bu dünya ruhu tamamilə aldığımız şeyin hər bir hissəsi daxilindədir. Çünki onun öz daxilində də Hər şey hər şeydədir.

Allahı dünyanın hər şeyi həmahəng edən ruhu və ya zəkası hesab edən Bruno hilozoizmə meyl edərək,vahid ruhun eyni bir vaxtda hər bir şeyi bir-birilə həmahəng etdiyini, onun bütün şeylərin vahid ruhu olduğunu və onların hamısını bütünlüklə sardığını bildirir. Əgər o özü Təbiət deyilsə, onda mütləq Təbiətin təbiətidir və əgər ruh deyilsə, onda dünya Ruhunun ruhudur.

Kainat Zəkası dünya ruhunun gizlin, daha real, özünəməxsus və güclü hissəsidir. Bu, bütövlüyü saran, kainatı maarifləndirən, təbiəti təbii şeylər istehsal etməyə yönəldən vahid bütövlükdür.

Brunonun idrak nəzəriyyəsi onun mövcudluq təlimi ilə sıx bağlıdır. Burada insan dərrakəsi nə mənşəyinə, nə də mahiyyətinə görə materiyanın və daxili qüvvələrin bütövlüyünü ifadə edən təbiətə qarşı qoyulmur, onun özündən meydana çıxır.

İdrakın məqsədi fiziki hadisələri müşahidə etməklə məhdudlaşmır. İdrakınvəzifəsi dünyanın görünən üzünün içinə varmaq, təbiət hadisələrinin daxilinənüfuz edərək, sonsuz hərəkət edən və dəyişən təbiətin qanunlarını dərk etməkdir. “İdrak nizamı”, daha doğrusu, Kainat haqqında insan təsəvvürlərinin məcmuyu, Brunonun təliminə görə, öz növbəsində “ilahi” dünyanın – təbiətin daxili qanunlarının dünyasının “obrazı və şəkli” olan təbiət nizamının “kölgəsi və misli”dir. Başqa cür desək, məntiqi fizikinin əksidir, surətidir, fiziki isə metafizik dünyanın, Kainatın qurulmasının daxili qanunauyğunluqları dünyasının obrazıdır.

“Obrazların təşkili” traktatında Bruno yazırdı ki, insan zəkası “ilahi şeylərin kölgəsini və təbii şeylərin obrazını” əks etdirən “canlı güzgü”dür. Bu “güzgü” – insan zəkası ideyanı şeylərin səbəbi kimi qəbul edir (ideya isə Brunonun qeyd etdiyi kimi, “şeylərdən ayrılmazdır, onlarla sıx surətdə birləşib”), formanı şeyin özü kimi qəbul edir, çünki ona şeyin bütün substansiyası daxildir, dəqiqləşdirdikdə - forma “fiziki cəhətdən materiyasız mövcud deyil”. Başqa cür desək, dünyaya “formanı öz daxilindən meydana çıxaran materiyanı bütün şeylərin başlanğıcı hesab edən” “fiziklərlə birgə” baxmaq lazımdır (Bruno isə özünü həmişə filosof-fiziklərə aid edirdi).

Beləliklə, “müdrik bütün şeylərin dəyişkənliyini görsə” də, idrakın vəzifəsi şeylərin xarici dəyişkənliyinin arxasında təbiət qanunlarının daimiliyini sezmək və müəyyənləşdirməkdən ibarətdir. Bu məqsədə uyğun olaraq, Bruno idrakın pillələrini də müəyyənləşdirir. Bilik hisslərdən doğur. Hissi obrazlarsız idrak yoxdur. Zəka “güzgüdən kənarda” dolaşa bilməz; idrakımız “hissli obyektlərdən doğan xarici hisslərdən alınmış obrazlarsız və formasız” keçinə bilməz.

Lakin idrak yalnız hisslər dünyası ilə məhdudlaşmır. Bu ona görə deyil ki, hisslər bəzən bizi aldada bilər, səhvlər ola bilər və xarici aləm bizim hisslərimizdə təhrif olunar. Məsələ ondadır ki, hissi qavrayış kifayət deyil, bu yolda əldə olunmuş məlumatları ümumiləşdirmədən insan zəkası hadisələrin mahiyyətini dərk edə bilməz, Kainatın, onun quruluşunun və qanunlarının qavranılması həddinə yüksələ bilməz.

Kosmoloji baxışlarını “Sonsuz kainat və dünyalar” (1584) əsərində ifadə edən Bruno səmadan kənarda Kainat, Boşluq yaxud Zamanın olduğunu araşdırmağın mənasız olduğunu bildirir. Çünki bizim Boşluq adlandırdığımız tək bir kainat var, tək geniş sonsuzluq var; burada bizim böyüyüb boya-başa çatdığımız dünya kimi sonsuz sayda dünyalar var. Sonsuz adlandırdığımız bu kainat nə bir səbəbdir, nə üstünlükdür, nə imkandır, nə qavrayışdır, nə də ki, bu kainata ölçü təyin edən təbiətdir.Onda özünün eyni olan sonsuz sayda dünyalar var.

Bu sonsuz ölçünün nə mərkəzi var, nə də ki, sərhədi.Beləliklə, Yer mərkəzdə olan bir dünya deyil.

Brunonun ölüm haqqında da fikirləri maraqlıdır; biz daim yerləşdiyimiz kainatın mövcudluğu və mənşəyi haqqında düşünərkən görürük ki, nə özümüz, nə də başqa substansiyalar məhv olur. Bütün şeylər sonsuz kainatda dolaşaraq görkəmini dəyişir.

Əbədi cismani maddəyə gəlincə, o dəyişmir, formalaşmır və ya formasını itirmir. Orada isə yalnız bir şey qalır ki, o da dağılmaq obyekti ola bilməz, çünki onun qurulma obyekti də olması qeyri-mümkündür. Ona görə də demək olmaz ki, o öz-özünə, təsadüfən məhv oldu.

Brunonun sonrakı panteistlərə böyük təsiri olmuşdur. Spinozanın onun əsərləri ilə tanışlığı barədə məlumat yoxdur, bundan əlavə, Spinozanın panteizmi başqa cür, bir qədər abstraktdır. Lakin “panteist” sözünü yaratmış Con Toland C.Brunonun işləri ilə tanış idi. Onları qruplaşdıraraq, səyahət etdiyi hər yerdə təbliğ edirdi. XVIII əsr ingilis şair romantiklərinin məktəbi olan Göl şairlərinin görkəmli nümayəndəsi şair, tənqidçi və filosof Samuel Teylor Kolric, alman mütəfəkkiri və şairi Höte və böyük alman idealist panteisti Şeling də C.Brunonun yaradıcılığına yaxşı bələd idilər.

C.Bruno haqqında çox vaxt deyirlər ki, o vaxtından əvvəl dünyaya gəlmişdi, belə ki, ölümündən yalnız 400 il sonra XX əsrin elmi, fəlsəfəsi və incəsənəti onun bir çox fərziyələrini və təlimlərini aktual məsələ və həqiqət kimi qəbul etməyə başladı.

ƏDƏBİYYAT

1. 
   www.pantheism.net . Bruno's philosophy
   
2. 
   www.e-reading.me. С. В. Перевезенцев. Антология философии Средних веков и эпохи Возрождения. Джордано Бруно (1548-1600)
   
3. 
   www.intencia.ru. История философии. Теория познания Бруно
   
4. 
   www.e-reading.me. «Философские диалоги» Джордано Бруно. О жизни и судьбе Джордано Бруно
   

İntibah dövrü naturfəlsəfəsinin nümayəndəsi

Cordano Brunonun fəlsəfi baxışları
Mahmudova Rübabə Rafiq qızı, BDU II kurs magistrantı

Bu məqalədə C.Brunonun İntibah dövrü və ümumiyyətlə, fəlsəfə tarixində yeri və rolundan, zəmanəsini öncələyən kosmoloji baxışlarından, dövrünün sxolastik görüşlərindən kəskin fərqlənən varlıq haqqında fəlsəfi fikirlərindən və idrak nəzəriyyəsindən bəhs edilir.

ФИЛОСОФСКИЕ ВЗГЛЯДЫ ДЖОРДАНО БРУНО КАК ПРЕДСТАВИТЕЛЯ НАТУРФИЛОСОФИИ ПЕРИОДА ВОЗРОЖДЕНИЯ

Махмудова Рубаба Рафик кызы, магистрант, БГУ, II курс

РЕЗЮМЕ

В этой статье говориться о положении и роли Дж.Бруно в философии эпохи Возрождения и целиком в истории философии, о его космологических взглядах опережавшего свое время, о воззрениях о сущности и гносеологии радикально отличающийся от схоластических взглядов его времени.

GIORDANO BRUNO'S PHILOSOPHICAL VIEWS AS A REPRESENTATIVE OF THE NATURAL PHILOSOPHY OF THE RENAISSANCE

Makhmudova Rubaba Rafik kyzy, undergraduate, BSU, II Course

RESUME

This article is about G.Bruno's position and role in philosophy of Renaissance, entirely in history of philosophy, his cosmology that anticipated his time, thoughts about essence and epistemology that are radically alien from scholastic view of that period.

ESTETİK ŞÜURDA MİLLİLİYİN TƏCƏSSÜMÜ
prof. Hacıyev Zeynəddin Camal oğlu,

Fəlsəfə kafedrası, Bakı Dövlət universiteti

Açar sözlər: estetik şüur, millilik, qloballaşma, multikulturalizm.

Ключевые слова: эстетическое сознание, национальное сознание, глобализация, мультикультурализм

Keywords: aesthetic consciousness, national consciousness, globalization, multiculturalism

İctimai şüurun qədim və spesifik formalarından olan estetik şüur, çox mühüm sosial funksiyalar yerinə yetirməklə, cəmiyyət həyatında böyük rol oynayır. O, hər bir konkret tarixi dövrün mənəvi mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi çıxış edir, insanlar qarşısında öz fəaliyyətinin bütün sahələrini gözəllik və harmoniya prinsipləri üzrə qurmaq tələbi irəli sürür. Estetik şüurun mərkəzi kateqoriyası olan gözəllik, fəlsəfənin və ümumilikdə sağlam mənəvi mədəniyyətin iki böyük əsasını – Həqiqəti və Xeyirxahlığı (fəziləti) sintez edərək, onları yeni məzmunla zənginləşdirir. Böyük alman filosofu Hegel yazırdı: «Mən əminəm ki, estetik şüur zəkanın bütün ideyaları əhatə edən ən yüksək aktı deməkdir və həqiqət ilə xeyirxahlıq ancaq gözəllikdə qohumluq telləri ilə bir-birilə birləşir» [8, s.212].

Estetik şüur, xüsusilə də onun yüksək səviyyəsi olan peşəkar fəaliyyət növü-incəsənət, sosial subyektin bütün daxili mənəvi qüvvələrini səfərbər edir, təbiətin və sosial reallığın hərtərəfli, dolğun və sərbəst qavranılmasnı asanlaşdırır. Bununla yanaşı, incəsənət, sənətkar tərəfindən öz fantaziyası vasitəsilə, sözün müəyyən mənasında dünyanı yenidən yaratmaq məqsədi güdür. Həmin məqsədin həyata keçirilməsi isə insan ruhunun və mədəniyyətinin idrakı, etik, estetik və sair məqamlarının daxili vəhdəti sayəsində mümkün olur.

İctimai şüurun bir sıra digər formalarından (elm, fəlsəfə, siyasi və hüquqi şüur və s) fərqli olaraq estetik şüurun məzmununda nəzəri (ideoloji) tərəf deyil, adi (psixoloji) səviyyə daha geniş yer tutur. Bu keyfiyyəti üzündən estetik şüur və incəsənət insanların hisslərinə, iradəsinə və psixologiyasına güclü və dərin təsir göstərmək məharətinə malikdir. O, ayrıca götürülmüş bir fərdin xarakterinin formalaşmasında və mənəvi dünyasının inkişafında, habelə şəxsiyyətlərarası münasibətlərin müəyyən səviyyəsinin qərarlaşmasında misilsiz rol oynayır. Hər bir dövrün estetik şüuru sosial münasibətlər sisteminin xarakteri və inkişaf səviyyəsi ilə şərtlənən bir sıra ümumi cəhətlərə malik olur. Bununla yanaşı, onun məzmununda milli özünəməxsusluqlar və rəngarənglik geniş yer tutur. Başqa sözlə deyilsə, ümümcəmiyyət miqyasını əhatə edən və bütöv xarakter daşıyan estetik şüur, hər bir sosial subyekt növünə nəzərən mühüm spesifikliyə malikdir. Bu müddəa xüsusilə də böyük sosial-etnik birlik forması olan millətə aiddir. Hər bir millətin və xalqın estetik şüuru, həm hissi, həm də nəzəri səviyyədə müvafiq milli göstəricilər ilə sıx əlaqədə və vəhdətdə çıxış edir. Qeyd olunan kontekstdə yanaşdıqda, çoxəsrlik tarixə, zəngin mədəniyyətə, böyük sosial təcrübəyə və özünəməxsus geopolitik məkana malik azərbaycan xalqının estetik şüuru və incəsənəti daha səciyyəvidir və dərin spesifik çalarlara malik olması ilə seçilir.

Millilik və milli özünəməxsusluğun estetik şüurun hissi pilləsində daha güclü və qabarıq özünü göstərə bilməsi təsadüfi olmayıb, onunla şərtlənir ki, estetik hisslər insanların real həatına və milli varlığına çox yaxındır. Hər bir xalqın ətraf dünyanın gözəlliyindən həzz almaq barədə estetik təsəvvürləri, millətin xarakterik cəhətləri və psixologiyası ilə sıx əlaqədə və təmas vəziyyətində çıxış edir. Bu iki tərəf çox vaxt bir-birinə o qədər dərindən nüfuz edir ki, onları ayırmaq çətin olur.

Estetik şüurun başlıca xassəsi, həyatı ümumiləşdirilmiş bədii obrazlar vasitəsilə inikas etdirməsidir. Bu keyfiyyəti üzündən o özündə milli spesifik cəhətlərin ifadə olunmasına geniş imkanlar açır. Bu mənada azərbaycan xalqının yaratdığı və əsrlər boyu qoruyub inkişaf etdirdiyi şifahi xalq ədəbiyyatı, klassik yazılı ədəbiyyat və müasir bədii ədəbiyyatı son dərəcə unikallığı ilə səciyyələnir. Hələ qədim folklor nümunələrində, dastanlarda, nağıllarda azərbaycan xalqının öz milli «Mən»i aydın surətdə özünü göstərmişdir. Burada təsvir olunan hadisələr və qəhrəmanların həyatı, göstərdikləri igidliklər, xeyirxah əməllər uğrunda mübarizədə canından keçməyə hazır olması, dostluğa sədaqət, düşmənə qarşı nifrət, məgrurluq və əyilməzlik kimi milli xüsusiyyətlər geniş yer tutur. Müxtəlif dövrlərdə yaşamış azərbaycan bədii söz ustalarının (Nizami, Fizuli, M.Axundzadə, C.Məmmədquluzadə, M.Sabir və başqaları) yaratdıqları poeziya və nəsr əsərləri estetik şüurun parlaq nümunələri olmaqla yanaşı, azərbaycan millətinin xarakterini, milli ruhunu və koloritini bütün incəlikləri ilə əks etdirir.

Estetik təsəvvürlərdə milli ruhun ifadə olunması mürəkkəb və çoxtərəfli məzmuna malikdir. Bu bir tərəfdən, estetik hisslərin və baxışların əhatə dairəsinin genişliyi, digər tərəfdən isə milli ruhun özünün daxili rəngarəngliyi ilə şərtlənir. Xüsusilə də sonuncu anlayışdan (milli ruhdan) söhbət getdikdə, onun son dərəcə müxtəlif tərəflərin (millətin mənəvi birliyini təmin edən və əsrlər boyu işlənilib hazırlanan və irsən keçən çoxçalarlı daxili yaşantıların və cəhətlərin sintezi olduğu nəzərdə tutulmalıdır. [7, s. 190]

Millət sadəcə insanların tarixən təşəkkül tapmış obyektiv əlamətlərinin məcmusu demək deyildir. Burada subyektiv tərəflər, şüur amilləri başlıca yerlərdən birini tutur. Sonuncular «milli mədəniyyət» və «milli ruh» anlayışlarında özünün təmərküzləşmiş ifadəsini tapır. Doğrudur, müxtəlif tarixi, siyasi, sosial-iqtisadi, ideoloji, dini və sair səbəblərin təsiri altında azərbaycan millətinin estetik təsəvvürləri, dəyərlər sistemi mədəniyyəti ciddi dəyişikliklərə və aşınmalara məruz qalmışdır. Buna baxmayaraq, xalqımız öz milli mənəviyyatını, onu səciyyələndirən əsas keyfiyyətləri qoruyub saxlaya, inkişaf etdirə və nəsldən nəslə ötürə bilmişdir. Hətta sovet imperiyasının həyata keçirmiş olduğu 1990-cı il qanlı yanvar qırğını və digər bu qəbildən olan fəlakətlər (Ermənistanın uydurduğu Dağlıq Qarabağ problemi və onun törətdiyi ağır nəticələr, ərazimizin beşdə birindən çoxunun işğalı, bir milyondan çox soydaşlarımızın ata-baba yurdlarından qovularaq qaçqın və məcburi köçkün vəziyyətinə salınması) xalqımızın milli ruhunu və iradəsini sarsıda, onun gələcəyə inamını məhv edə bilmədi. Azərbaycanlıların milli şüuruna, psixologiyasına və xarakterinə dərindən hopmuş olan yüksək optimizm əhval ruhiyyəsi, bu xalqın öz milli mənəviyyatını yeni ifadə formaları yaratmağa ruhlandırır. XX əsrin sonlarında xalqımızın yenidən öz milli müstəqilliyinə qovuşması, demokratik cəmiyyət quruculuğu yolunda qazanılan uğurlar, onun həyatını və məişətini əsaslı surətdə yeniləşdirməklə yanaşı, həm də milli mənəviyyatının və mədəniyyətinin əsl intibahını və fasiləsiz inkişafını təmin etməkdədir.

Azərbaycan mədəniyyəti və incəsənətinin əsas sütunlarından biri olan muğam, xalqımızın estetik hisslərinin ifadə olunması və zənginləşməsində müstəsna dərəcədə böyük rol oynayır. Bu təsadüfi olmayıb onunla şərtlənir ki, əsrlərdən bəri qorunub saxlanan və saflaşmaqda olan müğam sənəti, xalqımızın milli xarakterinin spesifikliyini və incəliklərini əyani surətdə ifadə edir. Muğam insan varlığının mənəvi təcəssümünün xüsusi sferası olmaqla, onunla bütünlükdə kainat və təbiət arasında, görünən və görünməyən aləm arasında harmoniya yaradır» [6. s.25].

Dastanlarda və nağıllarda, haqqında söhbət açılan çoxsaylı qəhrəmanlar insanları səbrə, təmkinliyə, xeyirxahlığa və müdrikliyə səsləməklə yanaşı, təbiətin gözəlliklərini (dağları, bulaqları, bağları və s.) geniş təsvir edir, insanları öz həyatında daim gözəllik yaratmağa, həyatı sevməyə və dünya ahənginin anlamağın yeni-yeni zirvələrinə yüksəlməyə ruhlandırır. Onlarda xalqımızın həyatı, məişəti, adət və ənənələri son dərəcə sadə və başa düşülən dillə şərh olunur. Bu isə xalqın milli ruhunun, psixologiyasının və xarakterinin incəliklərini açıb göstərməklə yanaşı, onun estetik təsəvvürlərinin mərkəzində ümumi xeyirxahlıq və gözəlliyin vəhdətinin durduğunu aşkara çıxarır.

Azərbaycan milli mədəniyyətinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan xalq və bəstəkar mahnıları, digər musiqi növləri də estetik şüurda geniş təmsil olunur. Onlarda vətənə və torpağa bağlılıq, eşq, məhəbbət və gözəllik kimi keyfiyyətlər tərənnüm edilir. Bu, xalqımızın estetik tələbatlarının ödənilməsində, estetik hissləri və zövqlərinin düzgün istiqamətə səmtləşdirilməsində böyük təsir gücünə malikdir. Estetik şüurda milliliyin ifadəsi formaları son dərəcə müxtəlif və rəngarəngdir. Onların sırasında milli rəqslərimizin xüsusi yer tutduğu qeyd edilməlidir. Azərbaycanda xalq incəsənətinin rəqs növü çox qədim və zəngin tarixə malikdir. İlk dövrlərdə (qayaüstü rəsmlərdə) müxtəlif ayinlər və oğçuluq ilə bağlı rəqslər əsas yer tursa da, sonralar onların məzmunu daha da genişlənmiş, həyatın və məişətin müxtəlif tərəflərini əhatə etməyə başlamışdır. İncəsənətin mühüm növü olan rəqslərimiz bədən üzvlərinin, əllərin və ayaqların çevik və incə hərəkətləri vasitəsilə xalqımızın əməksevərliyi, dostluğa sədaqəti, vətənpərvərliyi, məişət və toy adətləri təsvir olunur. Onlarda həm də rəqqasların bədən əzalarının mütənasibliyi, harmoniyası və gözəlliyi özünü göstərir.

Estetik şüurda milliliyin təcəssümü təsviri incəsənət sahələrində daha qabarıq surətdə özünü göstərir. Bu baxımdan xalçaçılğın rəssamlığın, heykəltəraşlıq və digər növlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Milli ornamentlərə söykənən, nəfis toxunmuş xalçalarımız dünyanın bir çox ölkələrinin tanınmış muzeylərini bəzəyir. Onlar millətimizin uzun illər ərzində yaratdığı və inkişaf etdirdiyi misilsiz sənət nümunələri olmaqla, bir tərəfdən xalqımızın estetik təsəvvürlərində milli xarakterin və özünəməxsusluğun ifadə formaları kimi çıxış edir, digər tərəfdən isə onların dünya xalqlarına tanıtdırılması və təbliği baxımından önəmlidir. Eyni fikri dünya şöhrətli azərbaycan rəssamlarının yaratdıqları sənət inciləri və heykəltəraşlıq əsərləri, nəqqaşlıq, şəbəkə üsulu, bəzəkli tikmə sahələrində ərsəyə gətirilmiş möhtəşəm yaradıcılıq məhsulları haqqında söyləmək olar.

Milliliyin müxtəlif formalarda və geniş miqyasda təcəssümü estetik hisslərin inkişafı üçün də mühüm önəmə malikdir. Belə ki, qeyd olunan prosesdə insanların estetik hissləri, bu və ya digər konkret sənət əsərini düzgün qiymətləndirməkdə ifadə olunan adi estetik şüuru aşağı mərhələdən ümumbəşəri estetik dəyərlərlə bağlı olan daha yüksək səviyyəyə doğru yüksəlir.

Milli mədəniyyətin və incəsənətin təcəssümü sayəsində insanların estetik emosiyaları da inkişaf edir. Sonuncuların məzmunu milli özünəməxsusluqların təsiri altında yaranan yeni çalarlarla zənginləşir. Qeyd olunan məqam həm də milli inkişaf baxımından əhəmiyyətlidir, çünki, millətin öz unikallığını və sosial sistemdə əhəmiyyətini aydın təsəvvür etməyə imkan verir.

Estetik şüurda milli apesifikliyin təcəssümü təkcə adi, hissi səviyyədə baş vermir. Bu proses müəyyən özünəməxsusluqda həm də nəzəri (ideoloji) pillədə cərəyan edir.

Bu baxımdan müasir cəmiyyətimizin ideoloji özülünü təşkil edən azərbaycançılıq xüsusi önəm kəsb edir. Onun mahiyyətini azərbaycan xalqının milli maraqlarının ifadə olunması, milli mənəvi dəfərlərə hörmətlə yanaşılması, tarixi adət və ənənələrin qorunması, milli dilin inkişafına şərait yaradılması təşkil edir. Hazırda azərbaycançılıq ideologiyası cəmiyyətimizin mənəvi həyatına dərindən nüfuz edərək, onun həlledici tərəfinə çevrilməkdədir. O eynilə də estetik şüura, xüsusilə də onun yüksək nəzəri səviyyəsinə güclü təsir göstərir. Bu öz ifadəsinin başlıca olaraq onda tapır ki, indii estetik baxışlar və konsepsiyalar, nəzəri müddəalar ən yüksək estetik kateqoriya – ülviliklə sıx bağlı olan estetik idealın formalaşması, ümumilikdə həmin ideologiya tərəfindən tənzimlənir və idarə olunur.

Azərbaycançılıq ideologiyası və nəzəriyyəsi ölkəmizin milli inkişafı praktikasının ümumiləşdirilməsi nəticəsi kimi yaranmışdır. Onun nəzəri və təcrübi əsaslarının işlənib hazırlanmasında xalqımızın ümummilli lideri H.Əliyevin misilsiz rolu vardır. Akademik R.Mehdiyev haqlı olaraq vurğulayır ki, H.Əliyev milli ideologiyanın milli dövlətçilik və milli-mənəvi dəyərlər kimi iki başlıca komponentdən ibarət olduğunu diqqətə çatdırmışdır. Milli ideologiya­­mızın mükəmməl konsepsiyasının işlənib hazırlanması da məhz ulu öndərin adı ilə bağlıdır.

Neokonservatizmin milli forması kimi azərbaycançılıq, milli ideologiyanın əsasıdır və Azərbaycan dövlətinin bütün tarixi boyu əsası olaraq qalacaq. [4, s.34].

Azərbaycançılığa belə dərin elmi münasibət ölkəmizin indiki siyasi rəhbərliyi tərəfindən dönmədən və ardıcıllıqla həyata keçirilməkdədir. Bu mənada Respublikamızın Prezidenti İ.Əliyevin aşağıdakı fikri diqqəti cəlb edir: «Böyük fərəh hissi ilə deyə bilərəm ki, bu gün Azərbaycan Heydər Əliyevin yolu ilə gedir. Azərbaycançılıq fəlsəfəsi, azərbaycançılıq ideologiyası, milli-mənəvi dəyərlərə əsaslanan müasir dövlət quruculuğu prosesləri çox uğurla getməkdədir» [2].

Nəzərdə tutmaq lazımdır ki, durmadan genişlənməkdə olan müasir informasiya məkanında ideologiyaların çoxluğu mövcuddur. Belə şəraitdə Azərbaycan xalqının maraqlarını, mənəviyyatı və mədəniyyətini dəqiq ifadə edən azərbaycançılığı yad və zərərli ideoloji təsirlərdən qorumaq zəruridir. [1. s.195].

Estetik şüurda və incəsənətdə milli ideologiyanın mühüm rol oynadığını vurğulamaqla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, bu yalnız müəyyən ölçülər və həddlər daxilində özünü doğruldur. Onları aşıb keçdikdə, incəsənətin lüzumsuz siyasiləşdirilməsi və ideolojiləşdirilməsi adlı səhv özünü göstərir. Bu halda incəsənətin özünəməxsusluğu, eləcə də onun milli rəngarəngliyi ideoloji təzyiqə qurban verilir. Nəticədə incəsənətin ideoloji vulqarlaşdırılması güclənir, bəsitləşdirilmiş və orta hesabla götürülmüş insana hesablanan mədəniyyət nümunələri baş alıb gedir, milli və fərdi özünəməxsusluq əriyib itir:

Qloballaşma meyllərinin sürətlə getdiyi müasir dünyada milli özünəməxsusluğun və unikallığın qorunub saxlanılması zərurət halını alır. Söhbət hər bir millətə məxsus olan sırf milli mənəvi dəyərlər ilə ümumilikdə müasir sivilizasiya üçün səciyyəvi olan ümumbəşəri dəyərlər arasında normal qarşılıqlı münasibətlərin qorunub saxlanılmasından gedir. Həmin vəzifənin həyata keçirilməsində milli rəngarəngliyin, spesifikliyin həddən artıq şişirdilməsi və ümumbəşəri tərəfə məhəl qoyulmaması, doğru deyildir. Eynilə də digər ifrat, hədd-milli mədəniyyətlərin özünəməxsusluqlarına məhəl qoymamaq, onları süni surətdə ümumi qlobal mədəniyyət içərisində əridilməsi yol verilməzdir. Bu baxımdan Azərbaycanın birinci xanımı, Millət vəkili M.Əliyevanın aşağıdakı sözləri səciyyəvidir: Yalnız hər bir xalqın mədəniyyətinin özünəməxsusluğunu qorumaq yolu ilə mədəniyyətlərin rəngarəngliyinə nail olmaq mümkündür. Ancaq bu yol ilə ənənələrin saxlanıldığı və inkişaf etdirildiyi bir dünyaya gəlib çata bilərik». [3, s.25] Buradan aydındır ki, cəmiyyət həyatının başqa sahələrdə olduğu kimi milli mədəniyyət ilə estetik şüur arasındakı münasibətlərdə də, milli özünəməxsusluqla ümumbəşəri tərəflərin mütənasibliyinin və vəhdətinin gözlənilməsi vacibdir.

Spesifik milli mədəni dəyərlərin estetik şüurda təcəssümü anı baş verən akt olmayıb, uzunmuddətli dinamik prosesdir. Milli mədəniyyət inkişaf etdikcə onun intensivlik səviyyəsi də artır. Bu mənada ölkəmizdə müstəqillik dövründə milli mədəniyyətin inkişafına dövlət qayğısının göstərilməsi diqqəti cəlb edir. Şərq və Qərb sivilizasiyalarının qovuşuğunda yerləşən Azərbaycan mədəniyyəti qısa müddət ərzində yüksək zirvələr fəth etmişdir. Xalqımızın milli-mənəvi dəyərlər sisteminin özəyini təşkil edən mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər məzmun etibarilə çox genişdir. Burada mərdlik və humanizm, sözünə və əhdinə sadiqlik, səxavətlilik, böyüyə hörmət, ailəyə bağlılıq, dostluqda möhkəmlik, doğruçuluq, vətənə və torpağa bağlılıq abırlılıq və həyalılıq əsas yer tutur. [5, s.146].

Onların estetik şüurda təcəssümü artdıqca, bir tərfdən estetik təsəvvürlər daha da dolğunlaşır və zənginləşir. Digər tərəfdən isə əks istiqamətli proses baş verir, yəni estetik şüurun inkişafı öz növbəsində milli mənəviyyatın, mədəniyyətin və incəsənətin stimulu yüksəlişini stimullaşdırır.

Estetik şüura milliliyin nüfuz etmə dərəcəsi dərinləşdikcə, onun məzmunu və məqsədi də dəyişilir, milli varlığın və maraqların daha dolğun mənalandırılmasına doğru yönəlir.

ƏDƏBİYYAT

1. Aslanova R. Müasir dövlət və dövlətşünaslıq elmi. Bakı Azərnəşr 2011, 440 s.

2. Əliyev İ. Ümummilli lider H.Əliyevin anadan olmasının 87-ci ildönümü və H.Əliyev Fondunun 6-cı ilinə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə nitq.//http/://ru.prezident.az./articles/43

3. Əliyeva M. Qarabağ muğam mərkəzi//İRS. Nasledie. Bakı.2007, 276 s.

4. Mehdiyev R. XXI əsrdə milli dövlətçilik. Bakı –XXI YNE, 2003, 476 s.

5. Yusifov M. H.Əliyev və azərbaycançılıq ideologiyası. Bakı: Nurlan 2003, 221 s.

6. Абдуллазаде Г. Философская сущность азербайджанского мугама //ИРС-Наследие. Баку: 2007, 276 с.

7. Аскер Э. Азербайджанцы: особенности национального характера. Баку: Мутарджим, 2010, 352 с.

8. Гегель Г. Работы разных лет: в 2 т. Т.1. М.: Мысль 1970, 576 с.

Rezüme
Milli mədəniyyət insanların daxili varlığının və mənəvi aləminin ifadəetmə vasitəsi rolunu oynayır. O, xalqın mənəvi bütövlüyünün və inkişafının əsas göstəricilərindən biri olmaqla, estetik şüurun və təsəvvürlərin daim yeni-yeni qatlarına müfuz edir. Nəticədə ictimai şüurda estetik və milli tərəflərin vəhdəti daha da möhkəmlənir. Onların təmas nöqtələrinin qovuşuğunda yeni spesifik şüur növü, milli-estetik şüur formalaşır və inkişaf edir.
ПРОЯВЛЕНИЕ НАЦИОНАЛЬНОГО В ЭСТЕТИЧЕСКОМ СОЗНАНИИ

Резюме
Национальная культура играет роль посредника в управлении духовным миром человека и его внутренней сущностью. Она, являясь показателем духовной целостности и развития народа, одновременно проявляется в самых различных пластах эстетического сознания и эстетических представлений. В итоге в общественном сознании еще больше крепнет единство эстетической и национальных сторон. В точке их соприкосновения формируется новый, специфический вид общественного сознания в форме национально-эстетического мышления, которое непрерывно развивается дальше.

MANIFESTATION OF NATIONAL CONSCIOUSNESS IN THE AESTHETIC
Summary.

National culture plays a mediating role in the management of the spiritual world of man and his inner self. She, being a measure of spiritual integrity and development of the people, at the same time manifested in various layers of aesthetic consciousness and aesthetic ideas. As a result, in the public mind even further strengthens the unity of aesthetic and national parties. At the point of contact, a new, specific form of social consciousness in the form of national and aesthetic thinking, which continuously develops further.