So’z boshi

b) 
Kommutatsiya 
Kommutatsiya 
Boshqarish 
Boshqarish 
So`zlashuv kanali 
Signalizatsiya 
v) 
Shlyuz B 
So`zlashuv kanali 
Signalizatsiya 
g) 

---

101 
Dastur bilan boshqaruvchi raqamli ATSlar paydo bo‘lgunligiga 
qadar, barcha signallar nutq uzatilgan trakt bo‘yicha uzatilar edi. Bu usul 
ichki yo‘- lakli signalizasiya deb yuritiladi (in- band). Telefon kanali 
bo‘yicha o‘zgar- mas tok, tonal chastotalar toki ko‘rinishida signallar 
uzatilishi mumkin. Stansiyalararo ulash liniyalar rivojlangan sari, ASK 
bo‘yicha signalizasiya usuli tarqaldi, so‘zlashuv kanali bilan his etish, bu 
usulning inglizcha Channel associated signaling (CAS) nomi bilan yaxshi 
aks ettirilgan.
Ajratilgan signalli kanallar bo‘lib, IKM traktining 16 vaqt kanalidagi 
ma’lum bitlar yoki 3825 Gs va boshqa chastotali so‘zlashuv sektoridan 
tashqaridagi ajratilgan chastota kanali bo‘lishi mumkin. Lekin, istalgan 
variantda ham signalizasiyaning so‘zlashuv kanali bilan bevosita bog‘liq 
bunday ishlatishi, stansiyalararo ulash liniyalarni ishlatish samaradorligi 
yetarlicha bo‘lmaydi. Chaqiriq tushganda kerakli kanallar so‘zlashuv 
boshlanguncha, oldindan barcha tarmoq bo‘yicha band qilinadi. 
So‘zlashuvdan oldin bu kanallar orqali nomer raqamlarini uzatish va 
chaqirilayotgan abonentga chaqiriq signali uzatiladi. Shu bilan birga turli 
baholarga ko‘ra, chaqiruvlarning 20-35 % abonent bandligi, tarmoqning 
o‘ta zichlanishi yoki abonent chaqiruvga javob bermasligi tufayli 
so‘zlashuv bilan tugamaydi. Shunday qilib, foydali axborotni uzatish 
uchun ishlatilishi mumkin bo‘lgan kanallar, shu jumladan, tugallanmagan 
ulanishlarda ham signalizasiya uchun band etiladi.
Umumkanal stansiyalararo signalizasiya (4.2.v- rasm.) telefon 
tarmog‘iga ustma ust joylashganday, umumiy kanallar signalizasiya 
tarmog‘i asosida amalga oshiriladi. Telefon kanallari tarmog‘idan alohida 
UKS tarmog‘ini signalizasiya uchun ishlatilishi, ularni unumsiz band 
qilinishini bartaraf etadi va abonentlarga yangi, yanada rivojlangan 
xizmatlar ko‘rsatilishi imkoniyatlarini ochadi. Signalizasiyaning uchta 
tamoyilini mavjudligiga ta’sir ko‘rsatuvchi asosiy faktorlardan biri, 
ATSlardagi chaqiruvga xizmat ko‘rsatishni boshqarish tamoyili bilan 
bog‘liq u yoki bu ATS qo‘llaydigan signalizasiya tizimini o‘zaro aloqasi 
bilan shartlanishi bilan hisoblanadi. Birinchi sinf signalizasiya tizimi DQ - 
ATS bilan bevosita boshqarish tamoyilini amalga oshiruvchi analogli DQ - 
ATS bilan assosiasiya qiladi (4.2.a- rasm). O‘zgarmas tok bilan telefon 
kanalidan signallarni uzatish galvanik, shleyfli yoki batareyali usulda 
amalga oshirilishi mumkin. Batareyali usulda signallar a, v yoki s simlari 
bo‘yicha ATS ning stansiya batareyasini va teskari sim sifatida yerni 
ishlatib uzatiladi. Ikkinchi sinf signalizasiya tizimi vositali boshqarishni 
amalga oshiruvchi K- ATS (4.2.b- rasm) bilan assosiasiyalanadi. Signal 

---

102 
axboroti so‘zlashuv o‘tgan yo‘ldan uzatiladi, lekin stansiya ichida ular 
ajratiladi. Bu yerda o‘zgaruvchan tokli signalizasiyani har xil usullarini 
ishlatiladi.
Telefoniya va telegrafiya bo‘yicha xalqaro maslahat qo‘mitasi (SSITT 
– Commite Consultatif International Telegraphigue of Telephone), hozirgi 
elektr aloqa xalqaro ittifoqi telekommunikasiyani standartlash sektori (ITU 
- T – International Telecommunications Union Standardization Sector)
turli yillarda bir necha xil stansiyalararo signalizasiya tizimlari uchun 
standartlar ishlab chiqdi. Ularning har biriga o‘zining tartib raqami 
berilgan 1 dan 5 gacha nomerli tizimlar SAS tamoyili bo‘yicha, 6 va 7 
sonli tizimlar esa CCS tamoyili bo‘yicha tuzilgan. 1÷5 tizimlarda 
signallarni liniyaviy va registr- liga ajratish mavjud. Ularni uzatish uchun 
esa, 300÷3400 Gs diapozonidagi chastota yoki diapozondan katta, lekin 
4000 Gs kichik chastotalar ishlatiladi.Yuqorida qayd etilgan signalizasiya 
tizimlarini ko‘rib chiqamiz. 
1- sonli signalizasiya
. 1934 yil Budapeshtda bo‘lib o‘tgan ITU- T ning 
X yalpi assembleyasida qabul qilingan 1 sonli signalizasiya usuli bilan 
o‘rnatish xalqaro kanallari uchun mo‘ljallangan. U 20Gs chastotali impuls 
ko‘rinishida uzatiladigan 500 Gs liniyaviy signallarni ko‘zda tutadi. 
2- sonli signalizasiya
yarim avtomatik aloqani ikki simli liniyadan 
amalga oshirish uchun mo‘ljallangan. Bunda 600 va 750 Gs chastotalar 
bilan signalizasiya tizimi ishlatilgan (1938 yil). 
3- sonli signalizasiya
1954 yil bir chastotali signalizasiyani ITU- T 
standartlashtirdi. Tizim liniyaviy va registrli signalizasiya uchun 2280±5 
Gs bitta chastotani ishlatadi va bir tomonlama aloqa kanallarida ishlash 
uchun belgilangan. 
4- sonli signalizasiya 
– bu ikki chastotali signalizasiya tizimi. 1954 
yilda Yevropada ishlatildi. Liniyaviy va registrli signalizasiya uchun 
so‘zlashuv standartidagi 2040 Gs va 2400 Gs chastotalari ishlatilgan. 
5- sonli signalizasiya
1964 ITU- T qit’alararo aloqa uchun 
standartlashtirdi. Registrli signallar ko‘pchastotali kod “6 dan 2” asosida 
uzatiladi. Liniyaviy signallar o‘z o‘zini tekshiruvchi ichki yo‘lakli ikki 
chastotali 2400 Gs va 2600 Gs signallar asosida uzatiladi. U ikki 
tomonlama UL ishlatiladi. Boshqarish signallari, ya’ni ko‘p chastotali kod 
usuli 
Гц
f
700
0

, 
Гц
f
900
1

, 
Гц
f
1100
2

, 
Гц
f
1300
4

, 
Гц
f
1500
7

, 
Гц
f
1700
11

chastotalar ishlatilgan. 
R1 signalizasiya tizimining bayonnomasi regional standartining 
birinchisi (Shimoliy Amerikada ishlatiladi) hisoblanadi. Bunda “6 dan 2” 
kodi registrli ko‘p chastotali signalizasiya va yo‘lakli liniyaviy 

---

103 
signalizasiya ishlatilgan. Liniyaviy signalizasiya analog kanallardan ikki 
yo‘nalishda 2600 Gs chastotali uzluksiz signal ko‘rinishda uzatiladi. 
Raqamli variantda liniyaviy signal 2600 Gs bilan tarkibiy kanal bo‘yicha 
ikkita ASK bo‘yicha uzatiladi. 
R2 signalizasiya tizimi bayonnomasi ITU - T ning ikkinchi regional 
standarti hisoblanadi. Bu tizim hamma davlatlarning milliy va xalqaro UL 
uchun ishlatiladi (1968 yilda qabul qilingan).
Analog variantda liniyaviy signal so‘zlashuv chastotalari yo‘lagidan 
tashqaridagi tonal signallarni ishlatish bilan uzatish amalga oshiriladi. 
ChAK li uzatish tizimlarida 3825 Gs chastota ishlatiladi. Raqamli 
variantda (R2) bir yo‘nalishli UL ning IKM- 32 raqamli traktining ASK 
ishlatiladi. Registli signallar “Oxiridan - oxiriga” u yoqdan bu yoqqa 
o‘tgan, o‘z o‘zini tekshiruvchi “6 dan 2”kodli ikki chastotali signalizasiya 
yordamida uzatiladi. Bunda 12ta chastota tanlab olingan. Ulardan oltitasi 
teskari yo‘nalishda: 1140, 1020, 900, 780, 660, 540 Gs va oltitasi to‘g‘ri 
yo‘nalishda 1380, 1500, 1620, 1740, 1860, 1980 Gs ishlatiladi. 
1968 yilda 6- sonli signalizasiya ishlab chiqildi. 6- sonli signalizasiya 
tizimi signalizasiyani to‘liq so‘zlashuv traktidan chiqarib tashlaydi va 
alohida umumiy signalizasiya zvenosini ishlatadi. Bu zvenodan bir necha 
traktlar uchun hamma signallar uzatiladi. Lekin uzatish tezligi 2400÷4200 
bit/s, shuning uchun milliy tarmoqda ishlatib bo‘lmaydi, adres qismi 
chegaralangan, halaqit bardoshligi katta emas. Bu kamchiliklarni hisobga 
olib, 7- sonli signalizasiya tizimi ishlab chiqildi. 6 va 7 tizimlarda 
signallarni bunday ajratish mavjud bo‘lsa ham, bu an’ana bo‘yichadir, 
chunki istisnosiz barcha signallar signal axboroti ko‘rinishida bir xil 
uzatiladi va bir xil qurilmalar bilan qabul qilinadi. Ikkala bu tizimlar faqat 
dasturli boshqarish stansiyalarida amalga oshiriladi. 7- sonli signalizasiya 
tizimi esa amalda faqat raqamli uzatish tizimli tarmoqlarda qo‘llaniladi. 
Ushbu signalizasiya tizimlarining xalqaro standartlari 4.1- jadvalda 
keltirilgan. 

---

104 
4.1- jadval 
Signalizasiya tizimlarining xalqaro standartlari