Sport va harakatli

Tayanch tushunchalar
Texnika, bo`limlar, guruhlar, usul, uslub, tur, hujum, himoya, 
siljish, yurish, yugurish, sakrash, to`xtash, burilish, ilib olish, oshirib 
berish, otish, olib yurish, turish, urib chiqarish, urib qaytarish, to`sish, 
to`pni tutish, to`pni yulib olish, to`pni egallash.
 Nazorat uchun savollari 
1.
Basketbol o`yin texnikasi haqida umumiy tushuncha. 
2. 
Hujum texnikasi. 
3. 
Hujumda maydonda harakat qilish texnikasi. 
4. 
Hujumda to`p bilan bajariladigan usullar texnikasi. 
5. 
Himoya texnikasi. 
6. 
Himoyada maydonda harakat qilish texnikasi. 
7. 
Himoyada to`pni egallash va qarshi harakat qilish texnikasi. 
8. 
Basketbol o`yinida chalg`itishlar.

---

50 
V-MAVZU. VOLEYBOL O`YININING KELIB ChIQISHI, 
QOIDALARI VA RIVOJLANISHI TARIXI 
5.1. Voleybol ta’rifi va tarixi 
Voleybol 1895 yilda Amerika qo`shma shtatlarining Massachusets 
shtatidagi Xoliok shahrida yosh xristianlar ittifoqini jismoniy tarbiya 
bo`yicha rahbari pastor Vilyam J.Morgan tomonidan yaratilgan. U 
voleybol o`yinini oddiy, ko`p mablag` sarflamasdan tashkil etishni 
ko`zda tutgan. 1896 yilda Springfild shahridagi kollej direktori doktor 
Alfred Xalsted bu o`yinga “voleybol” deb nom berdi. “Voleybol” 
inglizcha so`z bo`lib, o‘zbek tilida “parvoz qiluvchi to`p” degan ma’noni 
bildiradi.
1896 yilda tadbiq etilgan ba’zi bir o`yin qoidalari quyidagicha edi:
1. Maydon chegaralari 7,6x15,2 m
2. To`rning o`lchamlari 0,65 x 8,2 m, balandligi 195 sm
3. To`pning vazni 252-336 gr, aylanasi 63,5-68,0 sm
4. O`yinchilarning soni chegaralanmagan va hokazo.
1895-1920 yillar voleybol o`yini rivojlanishining birinchi bosqichi 
bo`lib hisoblanadi. 1920 yildan boshlab maydon o`lchamlari 9x18m 
qilib belgilandi.
O`yinning boshqa davlatlarda vujudga kelishi va rivojlanishi 
qo`yidagicha.
1900 y. – Kanada, 1906 y. – Kuba, 1909 y. – Puerto-riko, 1910 y. – 
Peru, 1917 y. –
Braziliya, Urugvay, Meksika, Osiyoda 1908-1913 yillar – Yaponiya, 
Xitoy, Fillipinda, 1914 y – Angliya, 1917 y. – Fransiya. Voleybol 1920-
1921 yillarda o`rta Volga (Qozon, Nijniy Novgorod) hududlarida tarqala 
boshladi. 1922 yildan boshlab voleybol Vseobuch (Umumiy harbiy 
tayyorgarlik) tarkibiga kiritildi.
Moskvada voleybol bilan muntazam shug`ullanishga san’at va teatr 
vakillari
kirishdilar. 1923 yilda tashkil etilgan «Dinamo» jamiyati sportning 
boshqa turlari
bilan bir qatorda voleybolni ham targ`ib qila boshladi. Xuddi shu 
yillarda voleybol Uzoq Sharqda – Xabarovsk va Vladivostokda paydo 
bo`ldi. 1925 yildan esa Ukrainada ham rivojlana boshladi. Jahon 
voleybol 
tashkilotlari 
o`z 
oldilariga 
mamlakatda 
voleybolni 
ommalashtirish, tarbiyaviy ishlarni kuchaytirish, texnika va taktikani 
mukammallashtirish, 
o`yinchilarni 
har 
tomonlama 
jismoniy 
tayyorgarligini yuksaltirish kabi qator vazifalarni qo`ydilar.

---

51 
Voleybolni keng ommalasha borishi musobaqalarning yagona 
qoidalarini ishlab chiqish zaruriyatini o`rtaga tashladi. Jumladan, 1925 
yilning yanvarida Moskva jismoniy tarbiya kengashi voleybol bo`yicha 
musobaqalarning birinchi rasmiy qoidalrini tuzib, tasdiqladi. To`rning 
balandligi – ayollar uchun 2 m 20 sm va erkaklar uchun – 2 m 40 sm 
qilib belgilandi. Ayollar jamoalarida o`yin 15x7,5 o`lchamli 
maydonchada o`tkaziladigan bo`ldi.
1926 yilda Moskvada yangi qoidalar asosida birinchi musobaqalar 
o`tkazildi.
1927 yildan voleybol bo`yicha Moskva birinchiligi muntazam ravishda 
o`tkazila boshladi. 
Voleybol bo`yicha ilk adabiyot 1926 yilda paydo bo`ldi va u 
«Voleybol va mushtlar jangi» deb nom olgan edi. Uning mualliflari 
S.V.Sisoyev va A.A.Marku edi. Shu yillarda voleybol faqatgina 
Moskvada emas, balki Ukrainada, shimoliy Kavkazda, Kavkazortida, 
Uzoq Sharq va O`rta Volga o`lkalarida ham keng tarqaldi. 1928 yilda 
Moskvada doimiy hakamlar uyushmasi tashkil etildi.
Voleybol taraqqiyotida maktab o`quvchilarining spartakiadasi ham 
(1929) katta ahamiyatga ega edi. Bu spartakiada qatnashchilaridan 
ko`pchiligi keyinchalik voleybol ustalari bo`lib yetishdilar.
Shaharlararo musobaqalar soni anchagina ortdi, bu esa turli texnik 
usullarning paydo bo`lishiga, voleybol taktikasining rivojlanishiga, 
o`yinchilar jismoniy tayyorgarligining o`sishiga olib keldi. Shu davrda 
o`yinchilar maydonga to`pni kuch bilan kiritish, aldov zarbalari 
usullarini keng qo`llay boshladilar, uzatish texnikasiga e’tibor berdilar, 
himoyaning ahamiyati ortib o`yin tezkor, shiddatli bo`la boshladi, 
natijada o`yinchilarning harakatchanligiga talab oshdi. 
Voleybolning ommaviy rivojlanishi va keng targ`ib qilinishida 
ko`pgina madaniyat va istirohat bog`larining maydonchalarida 
o`tkazilgan musobaqalar katta ahamiyatga ega edi. 
30-yillarda Olmoniyada (Germaniya) «Voleybol – rus halq o`yini» 
deb nomlangan voleybol bo`yicha musobaqa qoidalari kitobcha holida 
chop etildi. Turli shaharlarning eng kuchli jamoalari orasida 
birinchiliklar o`tkazilib turildi. 1931 yilda Xarkovda Moskva, 
Dnepropetrovsk va maydon egalarining erkak va ayollar jamoalari 
uchrashdilar. Moskvalik ayollar g`olib chiqdilar, har uchchala erkaklar 
jamoasi bittadan mag`lubiyat va g`alabaga ega bo`ldilar. Bu 
uchrashuvlar «tez sur’atli» o`yinning ahamiyati ancha ortganligini 
ta’kidladi.

---

52 
1932 yildan voleybol barcha nufuzli sport musobaqalarining 
dasturiga teng huquqli sport turi sifatida kiritildi. Shu sababdan 
voleybol bo`yicha mamlakat musobaqalarining har yili muntazam 
o`tkazib turilishi haqidagi masala ko`tarildi. Voleybol bo`yicha “ittifoq” 
birinchiligi ilk bora Rossiyaning Dnepropetrovsk shahrida 1933 yilning 
4-6 aprelida bo`lib o`tdi. Musobaqalarda ayollar jamoasi (Moskva, 
Dnepropetrovsk, Xarkov, Boku, Minsk) va 5 ta erkaklar jamoasi 
(Moskva, Dnepropetrovsk, Xarkov, Tiflis, Minsk) ishtirok etdi. 
Aylanma tartibda o`tkazilgan o`yinlar ko`p sonli tomoshabinlarni o`ziga 
jalb qildi. Qiziqarlisi, birinchilik tugagach, moskvalik aralash 
jamoalarning ko`rgazmali o`yinlari o`tkazildi. Har bir jamoa tarkibida 3 
ayol va 3 erkak bor edi. Voleybol bo`yicha “Ittifoq” ikkinchi birinchiligi 
1934 yilda Moskvada o`tkazildi. Unda tarkibida 9 kishilik ayollar va 
erkaklar jamoalari qatnashdilar.
Mamlakat maydonida endi Leningrad, Sverdlovsk, Gorkiy, Rostov, 
Toshkent jamoalari paydo bo`ldi. Shu yilning oxiridayoq Moskva terma 
jamoasi Uzoq Sharq safariga chiqib, Vladivostok, Chita, Ulan-Ude, 
Novosibirsk va Tyumenda ko`rgazmali uchrashuvlar o`tkazdilar. Bu esa, 
shubhasiz voleybolning Uzoq Sharq va O`rta Osiyoda keng tarqalishiga 
sharoit yaratdi.
Yoshlar orasida voleybolni ommalashishiga qattiq turtki bo`lgan 
hodisa 1935 yilning avgustida o`tkazilgan maktab o`quvchilarining 
“Butunittifoq” birinchiligi hisoblanadi. 12 shahar va viloyat jamoalari 
ishtirok etgan bu musobaqalarning birinchi bosqichi chiqib ketish 
tartibida, yakunlovchi (final) o`yinlar esa aylanma tartibda o`tkazildi. 
Har bir shahar jamoasi uchun uch jamoa: katta va kichik yoshdagi 
yigitlar hamda katta yoshdagi qizlar qatnashdi. 
1935 yil o`yinchilarning halqaro uchrashuvlarda birinchi bor kuch 
sinashib ko`rganligi tarixda o`chmas iz qoldirdi. Toshkentda va 
Moskvada voleybolchilarimizning Afg`oniston jamoasi bilan ikkita 
o`rtoqlik uchrashuvi bo`lib o`tdi. O`yin Afg`on qoidalari asosida 
o`tkazilganligiga qaramay (jamoada 9 o`yinchi bor edi, o`yin 22 
ochkogacha davom etdi, o`yinchilar maydonda joy almashmadilar) 
mamlakat voleybolchilari osongina g`oliblikka erishdilar.1936 yilning 
eng ommaviy o`yinlaridan biri VTSSPS Kubogi uchun 100 dan ortiq 
jamoa bilan o`tgan musobaqalar bo`ldi. Kubokni Moskvaning ayollar va 
erkaklar jamoasi «Medik» qo`lga kiritdi.
Voleybolning texnika va taktikasigina emas, musobaqa qoidalari 
ham o`zgarishda davom etdi, ya’ni 1935 yilda erkaklar uchun to`rning 

---

53 
balandligi 2 m 45 smga ko`tarildi, 1937 yildan esa ayollar uchun 
to`rning balandligi 2 m 25 sm bo`ldi. Maydonchada hujum chizig`i 
belgilandi va old hamda orqa chiziq o`yinchilari degan tushuncha paydo 
bo`ldi, bu esa alohida o`yin ixlosmandlarining harakatlarini chegaralab 
qo`ydi. Shu yildayoq o`yinga to`p kiritish joyi maydonchaning orqa va 
o`ng qismidan 3 m qilib belgilandi. Sababidan qat’iy nazar o`yinchilarni 
almashtirishga ruxsat berildi (ilgari almashtirishga faqat bahsiz 
hodisalardan keyin yo`l berilardi). 1938 yilda “Ittifoq” birinchiliklarini 
o`tkazish qoidalarida jiddiy o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu yilning 
birinchiliklari yozgi maydonlarda sport jamiyatlari jamoalari orasida 
o`tkazildi. Dastlabki o`yinlar “Ittifoqning” turli shaharlarida o`tdi, 
yakuniy o`yin esa Moskvada bo`ldi. Birinchilik ko`pgina yangi 
jamoalarni o`ziga jalb etdi va hamma yerda voleybol taraqqiyotiga 
jonlanish olib kirdi.
Trenerlar va o`yinchilarning texnika va taktika sohasidagi 
izlanishlari davom etaverdi. Hujumning ahamiyati ortib borayotganligi 
bilan bog`liq ravishda jamoalarni 6 nafar hujumchidan iborat qilib 
shakllantirishga urinishlar bo`ldi. O`yinga yon tomon bilan kuchli to`p 
kiritish katta ahamiyat kasb etdi. Yakka to`siq qo`yish sifatini oshirgan 
holda ayrim jamoalar guruh bo`lib to`siq qo`yishga o`tdilar. 
Ikkinchi jahon urushi ko`pgina mamlakatlarda voleybolning 
taraqqiyotini to`xtatib qo`ydi. Ko`pgina sportchilar frontga ketdilar. 
Ammo joylarda sport hayoti butunlay «to`xtab» qolgani yo`q. Bu davrda 
voleybol harbiy qismlarga kirib bordi. 1943 yildayoq front orqasidagi 
voleybol maydonchalariga jon kirdi. Shu yili Moskva va boshqa 
shaharlarning birinchiliklari o`tkazildi. 1945 yilda voleybol bo`yicha 
musobaqalar Moskva, Leningrad, Boku, Tbilisi shaharlarida bo`lib o`tdi. 
To`garaklarda 
o`quv-mashg`ulot 
ishlari 
muntazam 
ravishda 
o`tkaziladigan bo`ldi. Yetakchi mutaxassislar urushgacha bo`lgan davr 
tajribasini umumlashtirdilar. Jamoaning hujumchilik harakatlarini jadal 
amalga oshirishga katta e’tibor berildi.
Texnika va taktikada keskin o`zgarishlar bo`ldi – birinchi to`p uzatish 
yoki birinchi uzatilgan to`pdan hujum qilish keng qo`llana boshladi. 
Guruhli to`siq qo`yish, kuchli to`p kiritishlarning kam ishlatilishini esa 
asosiy kamchiliklar qatoriga kiritish mumkin.
1947 yili “Ittifoq” terma jamoasi xalqaro doiraga chiqishi bilan 
diqqatga sazovor bo`ldi. Pragada bo`lgan demokratik yoshlarning 
birinchi Xalqaro festivalida voleybol bo`yicha musobaqalar o`tkazildi va 
ularda Chexoslovakiyaning yosh jamoasi, Yugoslaviya hamda 

---

54 
Leningrad terma jamoalari qatnashdi. Chexoslovakiya terma jamoasi 
uchrashuvda qattiq qarshilikka duch keldi. “Ittifoq” voleybolchilari shu 
uchrashuvda ustun chiqdilar va demokratik yoshlarning Xalqaro festivali 
g`olibi 
bo`ldilar. 
Chexlar 
bilan 
bo`lgan 
uchrashuvda 
terma 
«voleybolchilari» birinchi bor “shamsimon” to`p kiritish vaziyatiga 
to`qnash keldilar.Shu yili Parijda xalqaro voleybol federatsiyasi ta’sis 
etildi (FIVB). FIVBning birinchi prezidenti Pol Libo. 1984 yilda uning 
o`rnini Roben Akosta egalladi va deyarli 2008 yilgacha shu lavozimda 
faoliyat ko`rsatdi.1948 yilda “Ittifoq” voleybol sho`’basi Xalqaro 
voleybol Federatsiyasi (FIVB) a’zoligiga qabul qilindi. Shu yilni 
sentyabr oyida Pragada erkaklar jamoalari orasidagi birinchi jahon 
birinchiligi va ayollar jamoalari o`rtasidagi birinchi Yevropa birinchiligi 
bo`lib o`tdi.
Bunday yirik musobaqalar «Ittifoq voleybolchilari» uchun katta 
tayyorgarlik bo`lib, Budapeshtda o`tgan demokratik yoshlarning 
ikkinchi xalqaro festivalida qatnashish uchun xizmat qildi. Erkaklar 
o`rtasida ikkinchi jahon birinchiligini va ayollar o`rtasidagi birinchi 
jahon birinchiligini 1952 yili Moskvada o`tkazishga qaror qilindi.
Musobaqalar ko`p sonli tomoshabinlarni o`ziga jalb qildi. Omad 
yana “Ittifoq” jamoalariga kulib boqdi.Keyingi yillarda rasmiy xalqaro 
musobaqalarda terma jamoalar natijasi keskin pasayib ketdi. 1955 yilda 
Buxarestda o`tkazilgan Yevropa birinchiligida “Ittifoq” voleybolchilari 
bor yo`g`i to`rtinchi o`rinni egalladilar, ayollar esa birinchi o`rinni 
chexlarga bo`shatib berdilar. 1956 yilda Parijda o`tkazilgan jahon 
birinchiligida “Ittifoq” ayollar terma jamoasi ikkinchi marta g`olib 
degan nomni olishga muvaffaq bo`ldi, erkaklar jamoasi esa oldinga 
Chexoslavakiya va Ruminiya jamoalarini o`tkazib yubordi. 1958 yilda 
Pragada bo`lga Yevropa birinchiligi xalqaro doiradagi kuchli 
munosabatni o`zgartira olmadi.
Ayollar o`rtasidagi uchinchi va va erkaklar o`rtasidagi to`rtinchi 
jahon birinchiligi Yevropada emas, 1960 yilda Braziliyada o`tkazildi. 
“Ittifoq” terma jamoasi o`zining eng kuchli ekanligini yana bir bor 
isbotlab, ketma-ket uch marta jahon chempioni unvonini qo`lga kiritdi. 
Ilk marta qatnashayotgan Yaponiya ayollar jamoasining kumush nishon 
sovrindori bo`lishi katta shov-shuv ko`tardi. “Ittifoq”ning erkaklar terma 
jamoasi yana jahon chempioni nomiga ega bo`ldi.1962 yilda Moskvada 
ikkinchi marta – ayollar o`rtasidagi to`rtinchi, erkaklar o`rtasidagi 
beshinchi – jahon birinchiligi o`tkazildi. Bu davrda Yaponiya, Polsha, 
GDR, Xitoy kabi mamlakatlar jamoalarining o`yin darajasi nihoyatda 

---

55 
oshganligini e’tirof etish kerak. Jahon birinchiligi ko`pgina jamoalarning 
texnikasi 
o`sganligini 
ko`rsatdi.1963 
yil 
Yevropa 
birinchiligi 
Ruminiyada o`tdi. Shu yilning ko`pgina xalqaro musobaqalari Tokioda 
bo`ladigan Olimpiada o`yinlariga tayyorgarlik sifatida o`tkazildi. Ayrim 
jamoalar asosiy tarkibini 5x1 tartibida shakllantira boshladilar.Tokio 
olimpiada o`yinlaridagi voleybolchilar kuch sinashuvi 1962 yilgi jahon 
birinchiligida sovrinli o`rinlarni egallagan jamoalar mahoratini 
ta’kidladi. Yaponiya ayollar jamoasi va “Ittifoq” erkaklar jamoasi 
birinchi olimpiada g`oliblari bo`ldilar, Tokio musobaqalari jamoalarning 
mahorat darajasi tobora o`sib borayotganini isbotladi. Agar ilgari 
sovrinli o`yinlarga 2-3 jamoa da’vogarlik qilgan bo`lsa, endi ularning 
soni 5-6 taga yetdi. Hatto 3:0 hisobi hali g`olib jamoaning so`zsiz 
ustunligidan dalolat bermay qo`ydi. Tokio musobaqalari davomida 
hakamlar hay’atining yig`ilishi bo`lib, unda musobaqa qoidalariga 
o`zgarishlar kiritildi va tasdiqlandi. Bu o`zgarishlar 1965 yildan kuchga 
kirdi.
Yuqorida qayd etilganidek, 1964 yil Tokioda o`tkazilgan olimpiada 
o`yinlaridan so`ng Amerika, Ovro`pa va Osiyo voleyboli mahorat 
jihatidan tenglasha bordi. Voleybol taraqqiyotida tamomila yangicha 
yo`nalish yuz bera boshladi. Mazkur vaziyatni Olimpiada o`yinlari, 
Jahon chempionati va Jahon kubogi musobaqalari davomida turli 
mamlakat jamoalarining erishgan yutuqlari misolida ko`rish mumkin.