Sport va harakatli

To`pni yerga urib olib yurish.
Bu usul bir joyda turganda, 
yugurganda bajarilshib, qo`l to`pi o`yinchisining harakat qilishida 
qo`llaniladigan asosiy usullardan hisoblanadi. To`pni yerdan har hil : 
yuqoriroq va pastroq sapchitib turib yurish mumkin. Bu usulda qo`l to`pi 
o`yinchisi maydondan sapchib ketayotgan to`pni pastga tushirib va keng 
yoyilgan barmoqlari bilan kutib oladi. U qo`lini bukib, to`pni biroz 
yuqoriga uzatadi, sung uni yana maydonga ma’lum burchak bo`yicha 
keskin itaradi. Bunda oyoqlar bukilgan, gavda biroz egilgan, bosh 
to`g`ri tutilgan bo`lishi kerak.
To`pni yerga urib olib yurish to`g`ri chiziq, yoysimon chiziq va 
doira bo`ylab har xil yo`nalishlarda bajrilishi mumkin. Yo`nalishni, 
tezlikni, sapchish balandligini o`zgartirib hamda to`pga qaramasdan 
yerga urib olib yurishlar hozirgi zamon qo`l to`pi o`yinida katta 
ahamiyatga ega bo`lmoqda.
To`pni otish
. Otish natijasi bir qator sharoitlarga bog`liq, shular orasida
muhimi raqiblarga kutilmagan vaziyatda otish yo`nalishini va usulini
o`zgartirishdir. To`pni ko`zlagan joyga yo`naltirishda, ayniqsa, tezlik 
muhim ro`l o`ynaydi – uning kuchi tezligiga bog`liq.To`p otish 
texnikasini bajarishda uning inersiyasi va vaznini hisobga olish zarur, 
to`p otayotgan qo`lning keng amplitudadagi harakati mushaklar 
qisqarishiga va gavdadagi barcha mushaklarning qisqarishiga qulay 
sharoit yaratadi. Lekin o`yinda bir necha qadamdan so`ng, keng 
amplitudada qo`lni silkitib to`p otishni qo`llash anchagina mushkul 
shuning uchun o`yinchilar va murabbiylarning ijodiy izlanishdan 
maqsadi tez otish texnikasini (harakatni tezlashtirib, to`p ilgandan 
so`ng darrov sakrab va hokazo) yaratishga qaratilgan. Darvozaga to`p 
otish joydan, yugurib kelib, sakrab va tayangan holatda bajariladi. Eng 
ko`p tarqalgan usul – harakatda yuqoridan qo`lni bukib to`p otishdir. 
Qo`llarni silkitish natijasida to`pni otish holati o`zgaradi. To`p otish 
boshning orqa tomonidan, yelka ustidan, yoki yon tomonidan bo`lishi 
mumkin. Bu vujudga kelgan holat va texnikani bajarish xususiyatiga 
qarab aniqlanadi.
Harakatda qo`lni yuqorida bukib to`p otish 3 xil vaziyatda 

---

110 
bajariladi: Chalishtirma qadamlardan (skrestniy shag) so`ng otish, 
chalishtirma qadamlarsiz otish va to`xtab otish. Chalishtirma 
qadamlardan so`ng o`yinchi yugurib kelib sakrab to`p otishi yoki ruxsat 
etilgan uch qadam qoidasidan foydalanishi mumkin. Agar o`yinchi 
to`pni o`ng qo`li bilan otmoqchi bo`lsa, birinchi qadamni chap oyoq 
bilan boshlaydi, bu holda ikkinchi qadamini qo`yishda shu oyoq 
kaftining ichki tomonini yugura boshlagan tarafiga qarab qo`yadi. Shu 
holda to`p ushlagan qo`l to`g`rilanib, boshning orqa tomoniga 
o`tkaziladi va gavdaning yon tomoni darvozaga qaratiladi. To`p bilan 
bo`lgan qo`lga qarama-qarshi oyoqga tayanilgandan so`ng to`p otish 
harakati boshlanadi; bu holda gavdaning og`irligi oldinga o`tkazilib, 
darvoza tomon buriladi va to`p ushlagan qo`l bukilib oldinga qarab 
tezlanish harakatini boshlaydi. Shuni hisobga olish kerakki, qo`l harakati 
davomida tirsak panjalardan oldinda bo`lmog`i kerak. To`pni qo`ldan 
chiqarishda vujudga keladigan kaft va bilak silkitilishi, keyinchalik 
gavdaning yuqori qismlariga nisbatan pastki qismlarini to`xtatishga olib 
keladi.
Yuqoridan qo`lni bukib to`p otish qo`lni tez siltash yordamida 
bajariladi. Birinchi oldinga qo`yilgan oyoqqa qarama-qarshi qo`l to`p 
bilan orqaga suriladi va keyingi qadamda gavdaning yuqori qismi bilan 
birga siltanadigan qo`l oxirgi chegarasigacha orqa tarafga burilishi 
kerak. Keyingi qadamni qo`yishda gavda darvoza tomon burilib tezlik 
bilan oldinga egiladi va to`pni qo`ldan chiqaradi. Bu usulning farqi 
shundaki, to`p otish bir oѐqqa tayangan holda bajariladi. Yuqoridan 
qo`lni bukib to`xtab to`p otish – bu eng tez otish usulidir. Bu yerda 
dastlabki zaruriyat to`pni sakrab ilish hisoblanadi, bunda to`p otayotgan 
o`yinchi qo`lini siltashni boshlashi mumkin. Bu holda o`yinchi avval 
o`ng oyog`ini, so`ng chap oyog`ini bosadi, tovon esa harakatning 
to`xtashini ta’min etish uchun xizmat qiladi. To`p otayotgan o`yinchi 
qadam qo`yishda gavdaning og`irligini darhol
oldingi oyoqqa o`tkazadi. Va gavdani darvoza tomon burib, qo`l 
tirsagini bukkan holda to`pni keskin oldinga yuboradi.
Qo`lni yuqorida bukib, sakrab (yuqoriga) to`p otish uzoq masofadan 
(10-12 m) darvozaga hujum qilishda qo`llaniladi. Qo`lni siltash va to`pni 
qo`ldan chiqarish havoda bajariladi. To`p otayotgan o`yinchi to`p 
ushlagan qo`lini orqa tomonga yuborib, to`psiz qo`lini oldinga 
chiqaradi, gavdaning yuqori qismini otayotgan tomonga burib, 
depsinishda bo`sh oyog`ini bukishi lozim.To`pni darvozaga otish 
o`yinchining sakragandan keyingi parvozining eng yuqori nuqtasida, 

---

111 
ko`krak darvoza tomon burilib, oyoqlarning orasi keng ochilib 
bajariladi.
Ba’zan qo`lning aylanma harakatini (oldinga – pastga – orqaga) 
sekinlantirgan va ularni ikki tomonga yozgan holatida himoyachilar 
tomonidan qo`yilgan to`siq yonidan to`p otishga ijozat beriladi. 
O`yinda yiqilib otish zarurati tez-tez vujudga keladi. Bu to`p otayotgan 
o`yinchiga himoyachidan qutulish, yo bo`lmasa o`zi bilan darvoza 
orasidagi masofani yaqinlashtirish imkonini beradi. 
To`pni tayangan holda yiqilib darvozaga otish sakrab-yiqilib 
darvozaga to`p otishdan farq qiladi. Birinchisi berk vaziyatdan hujum 
boshlashda qo`llanilib, ikkinchisi olti metrlik chiziqdan hujum qilishda 
ishlatiladi.
Darvozaga bunday xilma-xil usulda to`p otish muvozanat saqlash 
munosabatida 
anchagina 
murakkabdir, 
chunki 
o`yinchi 
to`pni 
muvozanatini yo`qotgan holda darvozaga otadi. Buning ustiga, o`yinchi 
yiqilishining yo`nalishi har xil – oldinga va yon taraflarga bo`lishi 
mumkin.
Yuqorida qo`lni bukkan holda yon tarafga egilib va yiqilib to`p 
otish berk vaziyatda hujum qilishga imkon beradi. Yon tomonga egilib 
to`p otish bir yoki ikki oyoqqa tayangan holda bajariladi. Himoyachi 
qo`llari bilan yon tomonidan qo`ygan to`siqdan qutilish uchun hujumchi 
to`p otishni bajarishda gavdasini to`psiz tomonga egib, to`pni boshi 
ustidan va himoyachilar qo`llari ѐnidan darvozaga yo`naltiradi. 
Yon tarafga yiqilib to`p otish. Bu usulni o`yinchi to`p otish vaqtida 
himoyachidan uzoqroq ketish imkoniyatini yaratish uchun qo`llaydi. 
Bunga “yolg`on” to`p otishda qo`llaniladigan fintlar yordam beradi. 
Hujumchi chalg`itishdan so`ng oldinga bir qadam ko`yib, tayanch 
oyoqlarini himoyachi oyog`ini darvozaga to`p otayotgan tomonga
yaqinroq ko`yishi kerak. Shundan so`ng gavdani og`irligi oldingi 
egilgan oyoqqa o`tkaziladi. Gavda yon tomoni bilan darvoza tarafiga 
buriladi, to`p bilan bo`lgan qo`l esa to`p otishning oxirgi holatiga 
ko`tariladi. O`yinchi tayanch bo`lmagan bo`sh oyog`ini oldinga 
ko`tarib, bo`sh qo`l tomon egiladi va himoyachi belidan sirpanganga
o`xshab yiqiladi. U gorizontal holatga yaqinlashganda, darvoza 
tomonga ko`kragini ko`tarib, to`pni boshining orqasidan darvozaning 
ko`zlagan joyiga yuboradi, so`ng bo`sh qo`lini yerga tekkazib yiqiladi.
Bunday to`p otish usulini to`p otayotgan qo`l tomondan ham bajarish 
mumkin, lekin bunday holatda tayanch oyoq ish bajarayotgan qo`l
tarafdagi oyoq bulishi kerak.

---

112 
Yuqorida qo`lni bukib, sakrab, yon tomonga egilgan holda yiqilib 
to`p otish usulidan asosan chiziq bo`ylab va burchakdan hujum 
qiladigan o`yinchilar foydalanadilar. O`yinchi to`pni ikki qo`llab 
egallab, tez olti metrli chiziqqa yaqinlashadi, tayanch oyoq kaftlarini shu 
chiziqqa parallel qo`yib “zonaga” sakraydi va to`pni havoda to`p 
otadigan tomonga o`tkazib, darvozaga otadi. To`p ushlagan qo`l 
tomondagi oyoq bilan depsinganda, yiqilish shu tarafga bajariladi va
o`yinchi yerga depsingan oyoqda, keyin qo`llarga tushadi; boshqa 
oyoq bilan depsinganda esa oldin bo`sh qo`lga va keyin depsinishdan
bo`sh oyoqqa tushadi. O`yinchi yelkalari orqali aylanib o`rnidan turadi. 
Qo`lini yozib, yon tomondan to`p otish – bekik vaziyatda ko`p 
qo`llaniladigan usullardan biridir. Uni bel, son, tizza balandligida 
bajarish mumkin. Siltash yuqoridan to`p otishday bajariladi. 
Chalishtirma harakat qilgandan so`ng o`yinchi to`p otishning 
dastlabki holatiga keladi: oyoqlar keng qo`yilgan, ko`l to`p bilan orqa 
tomonga u o`tkazilgan, gavda darvozaga ѐn tomon bilan burilib, to`p 
otadigan qo`l tomon egilgan bo`lishi kerak. Shundan keyin gavdaning 
og`irligi oldingi oyoqqa o`tkaziladi, ko`krak darvoza tomon buriladi, 
qo`l tirsak bo`g`inida bukilib, maydonga parallel oldinga cho`ziladi.
Keyinchalik qo`l silkitish harakati tufayli to`g`rilanadi, unga yelka 
harakati qo`shilib, to`p darvozaga yuboriladi.
Himoyachidan to`pni uzoqroq olib ketish uchun , o`yinchining 
oldingi tayanch oyog`ini, himoyachi oyog`ining sirtqi tomoniga qo`yishi 
maqsadga muvofiqdir (odatda o`ng tomonga). Gavdaning yuqori qismini 
burish yordamida qo`lni bukmasdan to`g`ri to`p otishni bajarish 
mumkin. To`p ushlagan qo`l tomonidagi oyoq bilan depsinish 
himoyachilardan to`pni yanada uzoqroq olib ketishga imkon beradi.
Ko`pincha bunday to`p otishlar yuqoriga va yon tomonga sakragan 
holda bajariladi. Balandga sakrab, odatdagiday yuqoridan to`p 
otmoqchiday harakat qilgan hujumchi oxirda to`p otayotgan qo`li
harakatini o`zgartirib, to`pni yuqoridan emas, balki himoyachilar 
gavdasi yoki qo`llari bilan qo`ygan to`siqlar yonidan darvozaga 
yuboradi. Darvozadan qaytgan to`pni qayta urish darvoza ustunlariga
urilib yoki darvozabondan qaytgan to`pni bir yoki ikki qo`llab
darvozaga otish mumkin. Bu harakat sakrab, keyin esa yiqilgan holda 
bajariladi. Keyingi vaqtlarda davozabonning to`p otayotgan o`yinchiga 
peshvoz chiqishi amalda ko`p qo`llanilmoqda. Bunday holatda, 
desinib, yuqoridan baland trayektoiyada to`p otishlar (darvozabon 
ustidan oshirib) ma’lum bo`lishicha, juda sermahsul hisoblanadi. To`p 

---

113 
otishning bajarilishi odatdagi usulda boshlanib, oxirida esa to`pning 
trayektoriyasi o`zgartiriladi.
To`pni yerga urib sapchitib otish - darvozabonlar uchun eng 
murakkab to`p otishdir. Ayniqsa, otgandan so`ng sapchib aylanib, o`z 
trayektoriyasini o`zgartiradigan to`pni olish darvozabonlar uchun juda 
katta qiyinchilik tug`diradi. Odatda, bu usul burchakdan hujum qilish
paytida qo`llaniladi. To`pni otilish joyiga qarab o`ngga ѐki chapga 
aylantirib otish mumkin. To`pni aylantirishga bilak va kaftning tezkor 
harakatlari va barmoqlarning faolligi tufayli erishiladi.