Ssenariynavislik va madaniy-ommaviy tadbirlarni tashkil etish fanining

Tayanch so‘z va iboralar: dekorativ faoliyat, dekoratsiya, butaforiya, tabiiiy muhit, hamkorlik yo‘nalilari


Nazorat uchun savollar:
1.Madaniy tadbirlarda qanday dekotrtiv faoliyat olib boriladi?
2.Rejissyor va rassom hamkorligi qanday yo‘nalishlarda olib boriladi?
3.Madaniy tadbirlarda harakat joyining ahamiyati qanday?
4.Butaforiya nima?
5.Madaniy tadbirlarni rassom bilan ishlashning tashkiliy masalalari nimalardan


2-mavzu.Madaniy tadbirlarni o‘tkazishda sahnalashtirish tamoyillari.
Режа:
1.Sahnalashtirish asoslari.
2. Obraz, rol ustida ishlash.
3.Maydonlarda tadbirlarni o‘tkazish metodikasi.
Badiiy-ommaviy tadbirlarni tashkil qilishning o`ziga xos xususiyatlarini bilish shu sohaga oid bilimlarni konkretlashtiradi, ularni egallashga aniqlik kiritadi, tadbirlar mohiyati va xarakterini to`laroq yoritib berishga yordam beradi.
O`ziga xos xususiyatlar haqida so`z borganda, hodisalarni bir-biridan ajratib turadigan, faqat bir hodisaning yolg`iz o`ziga tegishli bo`lgan xususiy belgilari va tomonlari tushuniladi. Lekin o`ziga xos xususiyatlar bir hodisaning yakka o`zini o`rganish bilangina aniqlanmaydi. Balki bir necha hodisalarni bir-birlari bilan solishtirib ko`rilganda, ularning avval umumiy, keyin esa xususiy tomonlarini topish mumkin bo`ladi.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning xususiyatlarini aniqlash uchun ularni san`at, ommaviy axborot turlari bilan taqqoslab ko`riladi. CHunki badiiy-ommaviy tadbirlarning teatr spektakllari, kontsert programmalari, kinofil’m va radioeshittirishlar, teleko`rsatuvlar bilan umumiy bo`lgan hamda ulardan ajralib turadigan o`ziga xos tomonlari bor.
Badiiy-ommaviy tadbirlarni tashkil etishning birinchi asosiy xususiyati shundan iboratki, u kundalik hayotning tarkibiy qismi sifatida namoyon bo`ladi. Agar san`at asarlari real «birinchi dunyo»ni badiiylashtirish asosida «ikkinchi dunyo»ni vujudga keltirsa, badiiy-ommaviy ish shakllari kundalik hayotning o`zidagi muhim va diqqatga sazovor voqealarni tadbir sifatida uyushtiradi.
YUqorida qayd etganimizdek, mehnatkashlarning bo`sh vaqtini mazmunli tashkil qilish asosan madaniy-ma`rifiy muassasalarning zimmasiga tushadi. SHunday ekan, aholining ishdan xoli vaqtida hayotning muhim daqiqalarini va mehnat yutuqlarini nishonlash hamda ular ehtiyojini qondirish uchun badiiy-ommaviy tadbirlar (turmushning tarkibiy qismi sifatida) uyushtiriladi. Mehnatkashlarning bo`sh vaqtlarida ularning bilimini oshirish uchun og`zaki jurnal, hordiq chiqarishlari uchun dam olish kechalari, biron buyuk sanani yoki mehnat yutug`ini nishonlash uchun bayramlar kabi ko`plab tadbirlar tashkil qilinadi. Bu tadbirlar esa maxsus o`ylab topilmaydi. Ularni mahalliy hayotning o`zi, kishilarning ma`naviy ehtiyoji bevosita taqozo qiladi va shularga binoan tadbirlar tashkil qilinadi.
Badiiy-ommaviy tadbirlar kundalik turmushning tarkibiy qismi sifatida hayotning muhim daqiqalarini o`zida mujassamlashtirish bilan birga, ular hayotni real xujjatli materiallar bilan bog`liq holda aks ettiradi. Albatta, ularda barcha hayotiy materiallar badiiy-estetik bezalib, madaniy tadbir shakliga keltiriladi.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning ikkinchi xususiyati shundan iboratki, u bir marta tashkil etilib, asosan bir marta namoyish qilinadi. Agar teatr spektakllari kinofil’mlar tayyorlangandan keyin yuzlab marta namoyish qilinsa, madaniy-ma`rifiy muassasalardagi tadbirlar esa takroran qo`yilmaydi. U muayyan va muhim sanalarga bag`ishlangan uchun faqat belgilangan kunda (yoki uning arafasida) tashkil qilinadi.
Agar teatrda qo`yilgan p’esani yana bir necha yildan keyin qaytadan sahnalashtirish mumkin bo`lsa, klub tadbirlarida bu holat takrorlanmaydi. Biron tadbir stsenariysining sxemasini ikkinchisiga qo`llash mumkin emas. Har qanday yangi stsenariy yangi tuzilishni, asosiy detallar va fikrlarning obrazi, o`ziga xos tuzilishini, o`y-kechinmalarni hamda ijodiy mehnatni talab qiladi.
Buning asosiy sabablari quyidagilardan iborat:
a) (Klub) tadbirlari ma`lum va muhim sanaga bag`ishlangani uchun faqat belgilangan kunda (yoki o`sha kun arafasida) tashkil qilinadi. Boshqa kunlarda ma`lum sanaga bag`ishlangan tadbirlarga ommaning ehtiyoji bo`lmaydi.
b) Klub hamda madaniyat va istirohat bog`i aholining ma`lum qismi uchun tayyorlangan tadbirlarni bir marta namoyish qilishi etarlidir. Masalan, o`qituvchilar kuniga bag`ishlangan tadbir asosan murabbiylar uchun bir marta — oktyabr’ oyining boshida o`tkazilishi mumkin.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning uchinchi xususiyati shundan iboratki, ular asosan mahalliy aholi uchun, ularning real hayotidan olingan materiallar asosida tuziladi. Tadbirlar aks ettiradigan materiallar muayyan muassasa xizmat qiladigan konkret xo`jalik, mahalla, korxona, kolxoz-sovxoz, rayon hayotidan olinadi. Tadbirlarning bosh qahramoni sifatida muayyan joyda mehnat qilib, mahalliy aholi orasida namuna bo`layotgan kishilar namoyon bo`ladi.
SHu bilan birga, badiiy-ommaviy tadbirlar xalqaro, umumittifoq yoki respublika miqyosidagi muhim voqealarga murojaat qilishi mumkin. Lekin madaniy-ma`rifiy muassasalardagi tadbirlar mazmunida faqat xalqaro, umumittifoq masalalari aks ettirilsa, boshqa ommaviy axborot vositalarining (radio, televidenie, matbuot) bajaradigan vazifalarga o`xshab ketadi. Madaniy-ma`rifiy muassasalar boshqa muassasalar bajaradigan vazifalarga o`z diqqatini jalb qilsa, bu takrorlanishga olib keladi va o`ziga xos xususiyatini yo`qotadi.
Radio, televidenie va matbuot ulkan kuchga, keng imkoniyatga ega bo`lgani bilan ularning ko`pgina eshittirish va ko`rsatuvlari barcha mahalliy hayot masalalarini aks ettira olmaydi. Ular asosan xalqaro, umumittifoq, respublika va oblast’ ahamiyatiga ega bo`lgan voqealarni aks ettirishi mumkin. Madaniy-ma`rifiy muassasalar esa, o`z tadbirlari orqali mahalliy hayot masalalarini muhim ijtimoiy voqealarga bog`lab olib borishi lozim.
Madaniy-ma`rifiy muassasalar o`z tadbirlarini, asosan, buyuk sanalarga, xalqaro va ittifoq miqyosidagi masalalarga bag`ishlab o`tkazadi-ku! Demak, tadbirlarning mazmunida, asosan, muhim voqealar aks etishi kerak emasmi? degan savol tug`ilishi mumkin. Albatta, bunday bo`lishi qonuniy, lekin madaniy-ma`rifiy muassasalar tadbirlarida muhim sanalarga bag`ishlangan materiallar mahalliy hayot sharoiti prizmasi orqali beriladi. Masalan, 9 may — G`alaba kuniga bag`ishlangan bayramni olaylik. Madaniy-ma`rifiy muassasalarning bu bayram tadbirida sovet xalqining fashizm ustidan qozongan g`alabasini yoritish bilan konkret kolxoz, sovxoz, korxona bu buyuk tarixiy voqeada qanday rol’ o`ynaganligi, mahalliy joyda yashaydigan urush qatnashchilarining ko`rsatgan jasoratlariga asosiy urg`u berilishi kerak. Urush qahramonlarining hayoti haqida ularning o`z so`zlarini eshitish tadbirni jonlantiradi va ta`sirchanligini oshiradi. Faqat shunday yo`llar bilangina badiiy-ommaviy tadbirlarning muhim xususiyati vujudga keladi. Bu xususiyatning eng afzallik tomoni shundaki, u umumiy tadbir mavzusini mahalliy aholi hayotiga yaqinlashtiradi.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning barchasi mahalliy sharoit masalalarini bir xil darajada yoki bir tekisda yorita olmaydi: ba`zilari (masalan, badiiy agitkollektivlarning programmalari, tematik kechalar, og`zaki jurnallar) butunlay mahalliy materiallar asosida tuziladi, boshqalari (teatrlashtirilgan tomoshalar, diskoklub programmalari) ijtimoiy masalalarni mahalliy hayot bilan bog`lagan holda uyushtiriladi va yana boshqalari (badiiy kompozitsiyalar, xronika kechalari) ko`proq umumiy mavzularga bag`ishlanib uyushtiriladi.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning to`rtinchi xususiyati shundan iboratki, ularda juda keng ko`lamda ta`sirchan vositalar sintezlashtiriladi. Tadbirlar real hayotning o`zini tashkil qilishi bilan birga, undagi muhim voqealarni o`z mazmuniga singdiradi. Ularning mohiyatini ochish va ahamiyatini yoritish uchun ta`sirchan vositalarga murojaat qiladi. Tadbirda mazmun ma`lum bir kompozitsion tuzilish holatiga keltirilishi uchun undagi barcha bayon qilish va ta`sirchan vositalar ham bir-birlari bilan birlashtiriladi, uyg`unlashtiriladi. Aks holda, tadbirning mazmuni puch, shakli esa samarasiz bo`lib qolishi mumkin. Ma`lumki, tadbirlar agitatsiya va propaganda hamda axborot xarakteriga egadir. Tadbirlarda agitatsiya, propaganda va axborot materiallari «quruq» va zerikarli bo`lib qolmasligi, ya`ni yuqoridagi xarakterli xususiyatning yo`qolmasligi uchun ularni mantiq talab qilgan ta`sirchan vositalar bilan badiiy boyitish lozim. Notiqning og`zaki nutqini yoki tadbirdagi hujjatli informatsion materiallarni badiiy vositalar bilan birlashtirish - bu tadbirning ta`sirchanligini va samaradorligini oshirib borish demakdir. Xuddi shunday yo`l bilan vositalarning sintezlashishi natijasida ta`sirchanligi kuchli bo`lgan badiiy agitatsiya va propaganda vujudga keladi.
A. V. Lunacharskiy badiiy agitatsiya va propagandaning ommaga ta`sir o`tkazishdagi rolini yuksak baholab, agitatsiya va propagandani badiiy vositalar bilan boyitish va san`at shakllariga agitpropagandistik xarakter berish kerakligini bir necha bor ta`kidlagan edi.
Tadbirlardagi agitpropagandistik informatsiyalarni san`at vositalari bilan bog`lash darajasi ikki xil yo`l yoki metod bilan belgilanadi: 1. Oddiy (birin-ketin) ulanish — illyustratsiyalash; 2. Murakkab sintezlashgan bog`lanish - teatrlashtirish.
Badiiy-ommaviy tadbirlarning beshinchi navbatdagi muhim xususiyati — bu ommani tadbir qatnashchisiga aylantirishdir.
Madaniy-oqartuv muassasalarida uyushtiriladigan tadbirlarni ommaviy deb atashning boyisi shundan iboratki, u omma uchun uyushtiriladi va ommaning ishtirokida o`tadi. Agar teatr, kino hamda televizorda asar qatnashchilari va tomoshabinlar o`rtasida ko`rinmas «devor» mavjud bo`lib, omma faqat tomoshabin rolini bajaradigan bo`lsa, badiiy-ommaviy tadbirlarda esa ommaning aktiv ishtiroki ko`zda tutiladi. Muayyan tadbir mahalliy aholi hayotining ma`lum daqiqasi bo`lganligi uchun unda omma ma`lum voqeaga o`z fikr va munosabatini bildiruvchi kishilar sifatida qatnashadi.
Albatta, tadbirda hammani birday aktiv qatnashtirish qiyin. Uning asosiy qatnashchilari — oldindan belgilab qo`yilgan badiiy havaskorlik kollektivlarining a`zolari hamda so`zga chiqadigan kishilardir.
Lekin tadbir tashkilotchisi bu asosiy qatnashchilar bilan kifoyalanib qolmasdan, balki ommani ham aktivlashtirish, tadbir ishtirokchisiga aylantirish yo`llaridan foydalanmog`i lozim. Buning uchun tadbir ishtirokchilari o`rtasida ommaviy o`yinlar, qo`shiqlar, viktorinalar, savol-javoblar kabi maxsus tadbirlar uyushtirish maqsadga muvofiqdir.
San`at — odamni tomoshabin yoki tinglovchi bo`lib qolganda emas, balki u ommaviy harakatda aktiv ishtirok etganda o`ziga hammadan ko`proq qamrab oladi, — deb ta`kidlagandi N. K. Krupskaya. Bu jarayon badiiy-ommaviy tadbirlarning ham o`ziga xos xususiyati bo`lib, ijtimoiy turmush quruvchisi bo`lgan xalqni ijodiy jarayonga biriktirib, ularning ijtimoiy-madaniy aktivligini oshiradi.