Sua Astronomiya elmi və onun inkisaf mərhələləri

3. Orta coğrafi enliklərdə 0º<<90º olduğundan göy ekvatorunun (QQ') həqiqi üfüqə (NS) meyli də 0ºƏgər göy cismi üçün şərti ödənilərsə o, verilmiş enlikdə () doğub – batır.

Göy cismi göy ekvatoru QQ' üzərində olarsa, yəni δ=0 olarsa o, şərq nöqtəsində (E) döğur, qərb nöqtəsində (W) batır.

Əgər δ>0 olarsa, göy cismi şimal-şərqdə doğur, şimal-qərbdə batır. Əgər δ<0 olarsa 0, cənub- şərqdə doğur, cənub-qərbdə batır.

Nəhayət şərti ödənilərsə, göy cisminin günlük paraleli həqiqi üfüqlə kəsişmir və o, ya doğmayan, ya da batmayan olur.


Sual 8 Göy cisimlərinin kulminasiyası və bu zaman

onların hündürlüyü
Göy sferasının fırlanması zamanı göy cismi gün ərzində (sutkada) iki dəfə göy meridianından keçir: birində o meridianı dünyanın şimal qütbündən cənub tərəfdə (t=0^h =0º), digərində isə ( yarım gündən sonra) dünyanın şimal qütbündən şimal tərəfdə (t=12^h =180º), kəsir. Birinci halda göy cismi yuxarı kulinasiyada, ikinci halda isə aşağı kulinasiyada olur. Şəkil 10-da göy cisimlərinin kulinasiyaları göstərilmişdir. Məsələn göy cismi M nöqtəsində yuxarı kulinasiyada, M' nöqtəsində isə aşağı kulinasiyadadır. Yaxud göy cismi K nöqtəsində yuxarı kulinasiyada K' nöqtəsində isə aşağı kulinasiyadadır və s. Şəkildən görünür ki, bir qrup göy cismi zenitdən şimal tərəfdə (M), başqa qrup göy cismi isə zenitdən cənub tərəfdə (KD) yuxarı kulinasiyada olur, yuxarı kulinasiyada cisim zenitin özündə də ola bilər.
Coğrafi enliyi  olan məntəqədə kulminasiyada olan göy cisminin zenit məsafəsini və hündürlüyünü üç xaeakterik hal üçün tapaq.

1. Göy cismi zenitdən şimala tərəfdə yuxarı kulminasiyada (M) olsun. Şəkildən görünür ki, M nöqtəsinin zenit məsafəsi -dir. Şəkildən və M göy cisminin müfaviq astronomik koordinatlarından istifadə etsək PZ=90º-, PM=90º-δ₁ yazırıq.(₁ -baxılan göy cisminin meylidir). Beləliklə, zenitdən şimal tərəfə yuxarı kulminasiyada olan göy cisminin zenit məsafəsi

Z₁=₁- (1)

düsturu ilə hesablanır. h+z=90º münasibətindən istifadə etsək göy cisminin hündürlüyü üçün alarıq:

h₁=90º- δ₁+ (2)

2. Göy cismi zenitdən cənuba tərəf yuxarı kulminasiyada (K) olsun.Şəkildən görünür ki, K nöqtəsinin zenit məsafəsi -dır. Şəkildən K göy cisminin müvafiq koordinatlarından istifadə etsək yazarıq. Beləliklə, zenitdən cənub tərəfdə yuxarı kulminasiyada olan cismin zenit məsafəsi

(3)

düsturu ilə hesablanır. h'+z'=90º münasibətindən istifadə edərək (3)-dən göy cisminin baxdığımız vəziyyətdə hündürlüyü üçün alarıq:

(4)

3. Göy cismi aşaği kulminasiyada (D') olsun. Şəkildən görünür ki, D' nöqtəsinin hündürlüyü . Şəkildən və D' göy cisminin müvafiq koordinatlarından istifadə etsək , Q'N =90º- yazarıq. Beləliklə, h+z=90º olduğunu nəzərə almaqla aşağı kulminasiyada olan göy cisminin zenit məsafəsi

z₂=180º-(+ δ₂), (5)

hündürlüyü isə

h₂=y+ δ₂-90º (6)

düsturu ilə təyin olunur.

İndi xüsusi halda fərz edək ki, göy cismi zenitdə yuxarı kulminasyadadır. Onda z=0 və δ= olar. Deməli, verilmiş coğrafi enlikdə o göy cismi zenitdə yuxarı kulminasyada olur ki, onun meyli (δ) müşahidə nöqtəsinin coğrafi enliyinə bərabərdir.

(2), (4) və (6) düsturlarına əsasən əlavə olaraq aşağıdakıları müəyyən etmək mümkündür.

1.Aşağı kuliminasiyadan göy cismin hündürlüyü h₂≥0 olarsa, o batmayan olar.

2. Yuxarı kulminasiyada göy cismin hündürlüyü (və ya h₁0) olarsa o, doğmayan olur.

və ya bərabərsizliklərini həll etsək alarıq ki,  coğrafi enlikdə göy cisminin meyli şərtini ödəyirsə, bu göy cismi həmin coğrafi məntəqədə batmayan, ) şərtini ödəyirsə, doğmayandır. şərtini ödəyən göy cismi isə doğub-batandır.

Əgər göy cismi göy ekvatorundadırsa, yəni onun meyli δ=0 olarsa bu göy cismi düz şərq nöqtəsində doğar, düz qərb nöqtəsində batar. Göy cisminin meyli δ<0 olarsa, onda o, cənubi-şərqdə doğar, cənubi –qərbdə batar.

Göy cisminin meyli δ0 olarsa, onda o, şimal şəqrdə doğar, şimal qərbdə batar.