Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

 

Sual 26. Azərbaycan vergi və gömrük sisteminin inkişafı. 

Azərbaycan Respublikasının gömrük sisteminin inkişaf perspektivləri və onun 

səmərəliliyi. Gömrük işinin təkmilləşdirilməsi və gömrük orqanlarının inkişaf 

etdirilməsi bu sahədə mövcud olan qanunvericilik aktlarını təkmilləşdirmədən, 

yəni bu aktları beynəlxalq normalara uyğun- laşdırmadan mümkün deyil. Digər 

tərəfdən, ümumdünya gömrük sisteminə inteqrasiya gömrük prosedurlarının 

hormonizə edilməsi və sadələşdirilməsini də tələb edir. Belə bir şəraitdə 

normativ  hüquqi bazaya yenidən baxılması və onun təkmilləşdirilməsi zərurəti 

yaranır və keçən illərdə bu sahədə xeyli işlər görülmüşdür. Azərbaycan 

Respublikasının ümummilli lideri Heydər Əliyevin 17 fevral 2003-cü il tarixli 

fərmanı ilə təsdiq edilmiş Azərbaycan Respublikasının inkişafı naminə 

İnformasiya və Kommunikasiya Texnologiyaları üzrə Milli Strategiya (2003- 

2012-cil illər) respublikada qlobal informasiya mühitinin yaradılması və 

informasiya və kommunikasiya texnologiyala- rından kütləvi istifadə 

edilməsinə, o cümlədən gömrük xid- mətində bu sahədə aparılan işlərə müsbət 

təsir göstərdi və böyük imkanlar yaratdı. Ölkəmizdə gömrük işinin təşkilində 

informasiya texnologiyaları prioritet olaraq 1995-ci ildən başlayaraq intensiv 

formada tətbiq olunur. Həmin dövrdə gömrük xidmətinin üç səviyyəli vahid 

avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin(AİS) texniki tapşırığı və funksional 

strukturu tətbiq olunmuşdur. Tədqiqatçılara görə, vahid AİS-in yaradılması 

aşağıda göstə- rilən məqsədlərə nail olunmasını təmin etməlidir: 

- gömrük rəsmiləşdirilməsi, nəzarəti və prosedurların tam avtomatlaşdırılması; 

- gömrük xidmətində idarəetmə proseslərinin həllində elektron üsullardan geniş 

istifadə edilməsi; 

- idarəetmə proseslərinin informasiya təminatının təşkili; 

- xarici-iqtisadi əməliyyatları əks etdirən məlumatların opera- tiv surətdə 

yığılması, mərkəzləşdirilmiş məlumat bazalarının yaradılması və onların 

təhlilinin aparılması; 

- Azərbaycan Respublikasının dövlət və icra orqanlarının mü- vafiq 

məlumatlarla təmin edilməsi; 

---

 

78 

 

- xarici ölkələrin mərkəzi gömrük orqanları ilə informasiya mübadiləsinin 

təşkili. 

Azərbaycan Respublikası gömrük xidməti vahid avtomat- laşdırılmış 

informasiya sisteminin yaradılması haqqında Fəaliyyət Proqramına (2003-2012-

ci illər) müvafiq olaraq səkkiz istiqamət üzrı işlər aparır və bu sahədə müxtəlif 

nailiyyətlər əldə olunub. Dövlət Gömrük Komitəsi səviyyəsində operativ 

idarəçilik prosesini təmin etmək üçün vahid korporativ şəbəkənin yaradıl- ması 

çox zəruridir. Körporativ şəbəkə gömrük sərhədini keçən və rəsmiləşdirilmiş 

yüklər barədə operativ məlumatların “On-line” rejimində Dövlət Gömrük 

Komitəsinə göndərilməsini təmin etməlidir. Hal-hazırda “On-line” rejimində 

işləyən korporativ şəbəkə 36 sərhəd və gömrük rəsmiləşdirilməsi ilə məşğul olan 

gömrük prosedurlarının təşkilində böyük əhəmiyyət kəsb edir. Korporativ 

şəbəkənin istismarı dörd növ rabitə kanalları əsasında təşkil olunmuşdur: fiber-

optik, peyk, telefon və radio kanalları. Korporativ şəbəkənin mövcudluğu 

“gömrük rəsmiləşdi- rilməsi, nəzarət və prosedurlarının avtomatlaşdırılması” 

istiqamə- tində işlərin aparılmasına imkan yaratdı. Ümumiyyətlə, gömrük işinin 

təşkilində müxtəlif rəsmiləşdirmə prosedurları, nəzarət for- maları, sərhədi 

keçən zaman yüklərin qeydiyyatı, müşayiəti və s. prosedurların böyük çəkisi 

var. Göstərilən prosedurların avtomat- laşdırılması əhəmiyyətli dərəcədə gömrük 

işinin keyfiyyətini artıra bilər. “Çatdırma” proqram təminatı sərhədi keçən 

zaman yüklərin qeydiyyatını, nəzarətdə saxlanmasını, daxili elektron poçt 

əsasın- da göndərən və təyinat gömrük orqanları əsasında informasiya 

mübadiləsini və yüklərə elektron müşahidəni təşkil edir. Gömrük xidməti üçün 

ən mühüm məna daşıyan GRNAS eksperimental qaydada gömrük 

rəsmiləşdirilməsi ilə məşğul olan 20 gömrük orqanında tərtib olunub, bu da 

ümumi sayın 87%-ni təşkil edir. Müşahidələr göstərir ki, sistemin tətbiqi 

nəticəsində rəsmiləşdirmə vaxtı təxminən altı dəfə azalır. GRNAS-ın daxilində 

əsasən iki nəzarət növü istifadə olunur: 

- format-məntiqi yoxlamalar; 

- yük gömrük bəyənnamələrinin(YGB) elektron surəti və müşahidə sənədləri 

əsasında ekspert yoxlamaları. 

Format-məntiqi yoxlamalar gömrük brokeri və “məlumat kitabçası” tərəfindən 

aparılır və yoxlamalar üç istiqamət üzrə təşkil olunur: 

- format üzrə nəzarət; 

---

 

79 

 

- sorğu kitabçalarından və təsnifatlardan istifadə etməklə yoxlamalar; 

- YGB-nin qrafalarının müqayisəli yoxlanılması. 

Onu da qeyd edək ki format-məntiqi yoxlamalar tamamilə proqram məhsulu 

hesabına aparılır. Ekspertlər tərəfindən aparılan əsas yoxlamalar aşağıdakılardır: 

- nəqliyyat növünün, malın miqdarının və mənşə ölkəsinin yoxlanması; 

- qeyri-tarif tənzimləmə tədbirlərinin və göndəriş şərtlərinin yoxlanılması; 

- malın gömrük dəyərinin yoxlanılması və yenidən hesablanması; 

- ödəmə üsullarının yoxlanılması. 

Hər mərhələdə müəyyən olunmuş səhvlər avtomatik olaraq “elektron 

protokolu”na daxil edilir və lokal şəbəkə vasitəsilə gömrük brokerinə qaytarılır. 

Broker tərəfindən YGB-də düzəlişlər aparıldıqdan sonra yoxlamalar davam 

etdirilir və səhvlər aradan qaldırılana qədər gömrük brokeri və gömrük orqanı 

arasında informasiya mübadiləsi davam edir. Dövlət Gömrük Komitəsinin 

siyasətində gömrük prosedurlarının şəffaflığı mühüm yer tutur. Bu məqsədlə 

“İnformasiya köşkləri” yaradılmış və 5 gömrük orqanında tətbiq olunmuşdur. 

Həmin “İnformasiya köşkləri”ndə hüquqi-normativ aktlar, mallar üzrə gömrük 

tarifləri və xarici-iqtisadi əlaqələrin mal nomenklaturası yerləşdirilib. 

“İnformasiya köşkləri” “Gömrük rəsmiləşdirilməsi və nəzarətinin 

avtomatlaşdırılmış sistemi” ilə birbaşa birləşib və bunun nəticəsində hüquqi və 

fiziki şəxslər heç bir struktur bölməyə müraciət etmədən rəsmiləşdirmə 

barəsində məlumat ala bilərlər. Gömrük nəzarətini gücləndirmək məqsədilə 

sərhəd postlarında və bəzi gömrükxanalarda video-müşahidə sistemlərinin 

tətbiqi nəticəsində sərhəddə yüklərə baxış və rəsmiləşdirmənin müşahidəsinə 

imkan yaradılmışdır. Gömrük əməkdaşları üçün avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin 

yaradılması istiqamətində çox böyük həcmli işlərin aparılması nəzərdə tutulur. 

Bu istiqamətdə görülən işlər təbii ki, gələcəkdə yaradılan “elektron poçt” və 

“elektron gömrük idarəsi”nin təməlini təşkil edəcək. Mal və nəqliyyat 

vasitələrinə fiziki baxışın avtomatlaşdırılması, avtomatik rejimdə yüklərin 

müşayiət edilməsi, normativ-sorğu sənədlərinin məlumat bazarlarının 

yaradılması planlaşdırılır.Yerli gömrük orqanlarının “Statistika və AİS” 

bölmələrində “Gömrük” proqram təminatının köməyi ilə gömrük fəaliyyət 

zonası üzrə xarici-iqtisadi əlaqələrin təhlili aparılır. Gömrük orqanları üçün 

aktual problemlərdən biri müvəqqə- ti ixrac və idxal olunmuş mallara və 

---

 

80 

 

nəqliyyat vasitələrinə səmə- rəli nəzarətin təşkilidir.Yaradılmış proqram təminatı 

vasitəsilə yerli gömrük orqanlarında müvəqqəti yük və nəqliyyat vasitələrinə aid 

məlumatlar, habelə həmin malların geri qaytarılması vaxtının uzadılması, 

rejminin dəyişdirilməsi haqqında məlumatlar kompyuterə daxil edilir və Dövlət 

Gömrük Komitəsinə göndərilir. Respublika səviyyəsində və yerli gömrük 

orqanlarında məlumat bazarları müvəqqəti yüklər üzrə təhlillərin aparılmasını və 

gömrük qaydalarının pozulmasını müəyyən etmək imkanını yaradır. Mal 

dövriyyəsində fiziki şəxslər tərəfindən minik maşınlarının ixracı və idxalı, eyni 

zamanda onların müvəqqəti ixracı və idxalı xüsusi yer tutur və nəzarət 

prosesində müxtəlif problemlər əmələ gəlir. Bunu nəzərə alaraq məqsədyönlü 

proq- ram təminatı yaradılmışdır. “Avtonəqliyyat” proqram təminatı minik 

maşınlarının qeydiyyatını, yoxlanmasını, yaddaşda saxla- nılmasını və məlumat 

mərkəzinə göndərilməsini təmin edir. “Avtonəqliyyat” proqram təminatı minik 

maşınlarının dövriyyəsini beş rejimə bölür: 

- şəxsi istifadə üçün gətirilən və aparılan minik maşınları; 

- daimi yaşayış yerinə köçən şəxslərin gətirdikləri və apardıqları minik 

maşınları; 

- fiziki şəxslər tərəfindən müvəqqəti gətirilən və aparılan minik maşınları; 

- kommersiya məqsədi ilə gətirilən və aparılan minik maşınları; 

- tranzit keçən minik maşınları. 

Dövlət Gömrük Komitəsinin gələcək planlarında xarici dövlətlərin mərkəzi 

gömrük orqanları ilə ixrac, idxal və tranzit mal və nəqliyyat vasitələri üzrə 

informasiya mübadiləsinin təşkili nəzərdə tutulur və bu məqsədlə web 

texnologiyalarının tətbiqi planlaşdırılır. Prosedurların sadələşdirilməsi üzrə 

proqram təhlükəsizliklə sadələşdirmənin birləşməsindən yaranan üstünlükləri 

izah edir və bu iki istiqaməti biri-birinə qarşı qoymadan, onları harmonikləş- 

dirməyə çalışır ki, bu konsepsiyalar bir səmtdə işlənsinlər və beləliklə də, dörd 

əsas prinsipin təhlükəsizliyini təmin etsinlər. Birinci prinsip informasiya 

kanalları vasitəsilə ilkin məlumatlarla mübadilədir. Yaxşı olardı ki, mallar 

sərhədləri keçərkən onlar haqda lazımi informasiya ötürülsün. Beləliklə, 

informasiyanın ilkin mübadiləsinin avtmatlaşdırma yolu ilə sistemləşdirilməsinə 

nail olunur. İkincisi, riskli malların digər ölkəyə çatdırılmamış identifi- 

kasiyasını keçirərək onların göndərilməsinin qarşısını almaqdır. Çünki bu 

malların içərisində silah və partlayıcı qurğular ola bilər. Burada artıq xüsusi 

---

 

81 

 

texnologiyalardan, aparatlardan istifadə etmək zərurəti yaranır ki, bu halda 

konteynerlərin, qutuların içərisində nə olduğunu bilmək çətin olmayacaq. Yaxşı 

olardı ki, bu texnologiyalara bütün gömrük idarələri malik olsun.