Sual Azərbaycan iqtisadiyyatında iqtisadi islahatların səmərəliliyi. Azərbaycan iqtisadiyyatmm «keçid dövründə»

Sual 8. Azərbaycan iqtisadiyyatı Təbii-Resurs potensialı. 

Bu mövzunun tədrisi zamanı materialın praktiki və nəzəri olaraq qavranılmasma 

nail olmaq üçün aşağıdakı müşaidələri  aparmaq lazımdır : 

• Təbii resurs anlayışına - insanların yaşayışı və eləcə də məhsuldar qüvvələrin 

inkişafı və yerləşdirilməsi üçün təbiətdə istifadə edüən, eləcə də istifadəsi 

mümkün olan bütün elementlər daxildir. Hansı ki cəmiyyətin sosial- iqtisadi 

inkişafı insanların təbii ehtiyatlardan istifadə etməsi ilə əlaqədardır. 

•Atmosferin aşağı, litosferin üst hissəsi, hidrosfer və biosferin qarşılıqlı təmasda 

olduğu, nüfuz edərək dəyişdiyi sahə coğrafi təbəqə adlamr ki, o da çox zəngin 

və müxtəlif məqsədli təbii sərvətlərlə zəngindir. Onlar eyni zamanda müxtəlif 

coğrafiyaya malik olmaqla, adambaşma düşən miqdarla da fərqlənirlər. 

•Müasir dünyanın faydalı qazıntılar xəritəsində 250- dən artıq faydalı qazıntı 

növü ilə yanaşı 200-dən çox saya malik olan antropogen cilalanmaya məruz 

qalmış mərmər, lazurit, daş və qiymətli daşlar öz əksini tapmışdır. Lakin onlarm 

istehsal dövriyyəsinə qoşulmaları isə bəşər siviliza- siyasmm bütün tarixi boyu 

baş vermişdir. Hal-hazırda 160- dan çox mineral sərvətdən istifadə olimur. 

Onların bəziləri tez, bəziləri isə daha gec aşkarlanmışdır. 

• İnsan cəmiyyətinm yaramması və inkişafı öz zəruri tələbatlarmı ödəməyə 

çalışmasından başlamışdır. İnsan cəmiyyətinin ilk tarixi aktı, insanlarm 

tələbatlarını ödəmək üçün zəruri olan məhsullarm istehsalı olmuşdur. 

Cəmiyyətdə insanlarm hansı sahədə fəaliyyət göstərməsindən asılı olmayaraq 

onlarm hamısınm ümumi bir tələbatı vardır. Bu onlarm maddi nemətlərə olan 

tələbatıdır. İstifadəyə cəlb olunan təbii ehtiyatlar əsasən istehsalm inkişaf 

fəaliyyətinin təbii zəmini olmaqla bərabər əmək məhsulla- rmı artırmaq, 

istehsalm xammala olan tələbatmı ödəmək funksiyalarma malikdir. Təbii 

sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilməsinin metodiki əsasmı müəyyən vaxt ərzmdə 

---

 

19 

 

istehsal edilən məhsula çəkilən zərui'i xərclər, o cümlədən də aşağı rentabelli 

obyektlərin məhsulları təşkil edir. 

•iqtisadi qiymətləndirilmənin ümumi göstəricisi kimi mədənlərin və təkrar 

xammal ehtiyatlarm regional xüsusiyyətləri emal edilən xammalm həcmi və 

keyfiyyəti nəzərə aimmaqla onım kompleks istifadə edilməsindən alınan iqtisadi 

səmərə götürülür. Təbü sərvətlərin, xüsusilə faydalı qazmtıların iqtisadi 

qiymətləndirilməsinin əsas göstəricisi təkcə çıxarılan xammallarm dəyəri deyil, 

həm də onlarm istifadəsindən alman iqtisadi səmərəsidir. Bu halda, qiymət ölçü 

funksiyasmı yerinə yetirərək həmin növ məhsulda orta məsrəf göstəricilərini əks 

etdirir. Təbiət elementləri müəyyən ictimai faydaya malik olmaqla qiyrnətin 

daşıyıcısı kimi çıxış edir. Buna görə də qiymətləndirmə obyekt kimi ictimai 

istehlak dəyərinə malikdir. 

• ETİ-nin və məhsuldar qüvvələrm geniş inkişaf şəraitində, eləcə də məhsullar 

pərakəndə satış qiyməti siyasətindən asılı olaraq mineral xammal sərvətlərinin 

qiyməti təkmilləşir. Bu və ya digər təbü sərvətlər texniki tərəqqi I şəraitində 

istehsal prosesində kəmiyyət və keyfiyyət dəyişikliyinə uyğunlaşaraq ardıcıl 

olaraq müxtəlif sahələrdə əmək predmeti və əmək aləti istehsal vasitəsi kimi 

çıxış edir. Məsələn, dəmir, polimetal, alımit filizləri təkcə metal aimması üçün 

deyil, həm də kimyəvi, tikinti, şüşə, kənd təsərrüfatı xammalı üçün  geniş 

istifadə olunur. Göründüyü kimi, mineral xammal sərvətlərinin faydahhğı təkcə 

omm təbii keyfiyyətindən asılı deyildir. Konkret iqtisadi şəraitdən asılı olaraq bu 

və ya digər ilkin məhsulların faydalığı da dəyişir, iqtisadi qiymətləndirmənin 

əsas göstəricilərini mineral xammal ehtiyatlarmm istehlak dəyəri və onlardan 

alman məhsulların qiymətləri təşkil edir. Qiymət isə istehsal prosesmdə bu və ya 

digər məhsula çəkilən ictimai-zəruri əməyin meyarı kimi çıxış edir. İqtisadi 

qiymətləndirmə istər mineral xammal sərvətlərinin, istərsə də ictimai əməyin 

məhsuldarhğma və qənaətinə təsir edir. 

• Ümumiyyətlə, təbiətin ünsür və gücü məhsuldar qüvvələrin müasir inkişaf 

səviyyəsində istehlak məhsulu və ya istehsal vasitəsi kimi istifadə oluna bilərsə 

bu, təbii resursdur (ehtiyatdır). Təbiətin element və xüsusiyyəti maddi nemətlər 

istehsalmda bilavasitə iştirak etmirsə, amma omm inkişafma təsir göstərə bihrsə, 

bu təbü şəraitdir (temperatur, relyef, iqlim çay şəbəkəsi və s.) Təbiətdən 

səmərəli istifadə, təbiətdən istifadənin planlaşdırılması, idarə olunması, ekoloji 

iqtisadi vəziyyətin proqnozlaşdırılması, təbü sərvət potensialmm ekoloji-iqtisadi 

qiymətləndirilməsini tələb edir. Ümumiyyətlə, təbii mühit cəmiyyət üçün 3 

funksiya yerinə yetirir: 

---

 

20 

 

-Təbii ehtiyatlarla təmin edir; 

-Tullantıh zərərli maddələri assimilyasiya edir; 

-Müəyyən xidmətlərdə (reaksiya, estetik) iştirak edir; 

Təbii sərvətlərin iqtisadi qiymətləndirilməsi - onlarm təsərrüfat əhəmiyyətinin 

pulla ifadəsidir və iki əsas funksiyanı yerinə yetirir: 1) elmi nəzəri cəhətdən 

əsaslandırılmış təbii sərvətlərin varlığı sübut olunur; 2) stimullaşdırma (maddi 

maraqlandırma) rol oynayır. 

Təbii ehtiyatları düzgün qiymətləndirsək, çox problemləri müvəffəqiyyətlə həU 

edə bilərik. O cümlədən: 

-təbii ehtiyatlardan istifadə ardıcıllığınm müəyyənləşdirilməsi; 

-təbii sərvətlərdən səmərəsiz istifadədən dəyən iqtisadi zərərin 

qiymətləndirilməsi; 

-təbiətdən səmərəh istifadənin stimuhaşdınlması tədbirləri; 

-təbii sərvətlərdən istifadəyə görə ödənişin miqdarınm əsaslandırılması və s. 

•Ümumiyyətlə, təbiətdən istifadədə iqtisadi qiymətləndirmə, təbü ehtiyatlarm 

iqtisadi əhəmiyyətinin müəyyən edilməsidir. Bu pulla (monetar), malla və ya 

natural ölçülərdə də ifadə oluna bilər. 

•Azərbaycanda əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə, əmək ehtiyatlarınm 

təsnifatmm aparılması. Ölkədaxili əmək miqrasiyası məsələlərinin 

tənzimlənməsi. Əhali sıxlığı amilinin istehsal prosesində və yeni müəssisələrin 

inşası zamanı nəzərə ahnması. Əhalinin əmək ehtiyatlarmm reallaşması üçün 

logistik fəaliyyətin və nəqliyyatm düzgün istifadə edilməsi məsələləri. 

Respublikamızm bəzi rayonlarında əmək ehtiyatlarmm çatışmazlığı, digərlərin 

isə artıqlığı problemi. İstiqamətləndirilmiş miqrasiya siyasətinin 

hazırlanmasında iqtisadi göstəricilərdən və vasitələrdən istifadə edilməsi. Əhali 

yerdəyişmələrinin iqtisadi mahiyyətinin öyrənilməsi. Azərbaycan Respublikası 

Prezidentinin 2005-ci il 26 oktyabr tarixli Sərəncamı ilə «Azərbaycan 

Respublikasmm Məşğulluq Strategiyası (2006-2015-ci illər)» təsdiq olunması. 

kadr siyasətinin əmək məhsuldarlığmm azalması və artmasma təsiri. 

Azərbaycanm təbii resursları. 1) Tükənməyən: Günəş, geotermal, külək, nüvə 

enerjiləri, iqlim, qabarma-çəkilmə, dəniz cərəyanları. 2) Tükənən: a) Bərpa 

---

 

21 

 

olımmayan: bütün faydalı qazmtılar; b) Bərpa olıman: torpaq, bioloji ehtiyatlar, 

su enerjisi.