Sual dünyanın siyasi xəritəsinin formalaşması Si­ya­si xə­ri­tə

Tor­paq-bit­ki ör­tü­yü. ge­niş ya­yıl­mış qır­­mı­zı-fer­ra­lit tor­paq­lar­da me­şə­lər üs­tün­lük təş­kil edir. Ama­­zon ova­lı­ğı­nın qərb his­ rü­tu­bət­li ek­va­to­ri­al me­şə­lər, şər­­qin­də hə­mi­şə­ya­şıl me­şə­lər. Bra­zi­li­ya yay­la­sı­nın mər­­kəz his­ sa­van­na­lar, qu­raq şi­mal-şərq qır­­mı­zım­tıl-qəh­və­yi səh­ra tor­paq­la­rın­da sey­rək me­şə­lər ya­yıl­­mış­dır. Bra­zi­li­ya yay­la­sı­nın cə­nu­bun­da hə­mi­şə­ya­şıl en­li­yar­paq və qa­rı­şıq me­şə­lər. Uc­qar cə­nub böl­gə məh­­sul­dar qa­ra tor­paq­la­rı olan subt­ro­pik­lər­dir.

Ama­zon ça­yı­nın sol sa­hil­lə­rin­də kü­lək tut­ma­yan əra­zi­­lər­­də, qum­lu və bərk gil­li tor­paq­lar­da, çıl­­paq­­laş­mış yer­lər­də sey­rək me­şə­lə­rə, kol­luq­la­ra və ot­laq­la­ra-sa­van­­na­la­ra rast gə­li­nir-ya­ran­ma­sı­nın di­gər sə­bə­bi mə­nim­sə­nil­mə­si da­ha əl­ve­riş­li olan sa­hə­lər­də me­şə­lə­rin vəh­şi­cə­si­nə qı­rıl­ma­sı­dır.

Dağ­lıq yay­la­nın mər­kəz his­sə­sin­də kol­luq­lar, al­­çaq­­boy­lu ağac­la­rı olan sa­van­na­lar, sey­rək me­şə­lər - kam­pos ser­ra­dos ad­la­nır. Əra­zi­nin qır­mı­zı də­nə­vər tor­­paq­la­rın­da tək-tək və qrup ha­lın­da kse­ro­fit və al­çaq­boy­lu ağac­lar bi­tir. Bu ağac­la­rın bə­zi­lə­ri hə­mi­şə­ya­şıl, bə­zi­lə­ri isə yar­pa­ğı­nı tö­kən ağac­lar­dır.

Ge­niş ol­ma­yan sa­hil böl­gə­lə­rin­də, dağ­la­rın aşa­ğı ya­mac­­la­rın­da plan­ta­si­ya­la­rın, bağ­la­rın sa­lın­ma­sı və in­san­la­rın məs­­kun­laş­ma­sı nə­ti­cə­sin­də tə­bii bit­ki ör­tü­yü de­mək olar ki, ta­ma­­mi­lə məhv ol­muş­dur. La­kin ya­mac­la­rın yu­xa­rı his­­sə­lə­­rin­də hə­mi­şə­ya­şıl rü­tu­bət­li tro­pik me­şə­lər sıx şə­kil­də qal­­maq­da­dır. Pa­ra­na pla­to­su­nun dü­zən­lik­lə­ri özü­nə­məx­sus land­­şaf­ta ma­lik­dir. Pa­ra­na ça­yı­nın sağ sa­hi­li bo­yun­ca dağ­lıq yay­la­nın mər­kə­zin­də kam­pos – ser­ra­dos ol­du­ğu hal­da, sol sa­­hil­də əv­vəl­lər hə­mi­şə­ya­şıl me­şə­lər ol­muş­dur. Ha­zır­da bu əra­­zi qəh­və ye­tiş­dir­mək üçün op­ti­mal tə­bii şə­rai­tə ma­lik ol­du­ğun­dan hə­mi­şə­ya­şıl me­şə­lər ta­ma­mi­lə qəh­və plan­ta­si­­ya­la­rı ilə əvəz olun­muş­dur.

Pa­ra­na ça­yı bo­yun­ca uza­nan çö­kək­li­yin aşa­ğı his­sə­lə­ri sıx, rü­tu­bət­li tro­pik me­şə­lər­lə ör­tü­lü­dür. Bu me­şə­lər­də hün­­dür­lü­yü 25 m-ə ça­tan «Pa­ra­na şam ağa­cı» bi­tir, me­şə ət­ra­fın­da «pa­raq­vay ça­yı» hə­mi­şə­ya­şıl kol­luq­lar ya­yıl­mış­dır.

fərq­li tə­bii vi­la­yət olan Pan­ta­nal­da ba­taq­­lıq­lar da­ha çox əra­zi tu­tur. «Pan­ta­nal» sö­zü is­pan və por­tu­qal dil­lə­­rin­dən tər­cü­mə­də elə «ba­taq­lıq sa­hə» mə­na­sın­da­dır. Ba­taq­lıq na­zik zo­laq şək­lin­də Pa­raq­vay ça­yı bo­yun­ca cə­nu­ba doğ­ru uza­nır. Pan­ta­nal­da yay ley­san­la­rın­dan son­ra da su­lar yı­ğı­lıb qa­lır. Pan­ta­nal bir ne­çə ay göl – ba­taq­lı­ğa çev­ri­lir. Qu­raq qış döv­rün­də isə Pan­ta­nal­da göl­lər, qu­ru­ma­yan ba­taq­­lıq­lar, on­lar ara­sın­da çə­tin­lik­lə se­çi­lən çay­lar, ot­laq sa­hə­lə­ri land­şaf­tı möv­cud olur.

Öl­kə­nin çay va­di­lə­rin­də müx­tə­lif pal­ma növ­lə­ri, me­şə-qa­le­re­ya­lar yer­lə­şir. Çay­la­ra­ra­sı əra­zi­lər­də isə «ağ me­şə» ad­la­nan sey­rək me­şə­lər üs­tün­lük təş­kil edir.