Sudga oid psixologik ekspertizani tashkil qilish va uni o’tkazishning o’ziga xosligi
Yüklə 273,53 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- The specifics of the organization and conduct of forensic psychological examination
|
Sudga oid psixologik ekspertizani tashkil qilish va uni o’tkazishning o’ziga xosligi Zuhra Akramovna Jo’rayeva Zulfiya Mexmonovna Maxmudova azamgaybullayev21@gmail.com Buxoro davlat universiteti Annotatsiya: Ushbu maqolada sudga oid psixologik ekspertizani tashkil qilish va uni o‘tkazishning o‘ziga xosligi haqida so‘z boradi. Kalit so‘zlar: psixologik ekspertiza, sud-psixologik ekspertiza, ekspert baholari, ekspert mulohazalari, ekspertlarni tanlash The specifics of the organization and conduct of forensic psychological examination Zuhra Akramovna Jo’rayeva Zulfiya Mexmonovna Maxmudova azamgaybullayev21@gmail.com Bukhara State University Abstract: This article discusses the specifics of organizing and conducting forensic psychological examinations Keywords: psychological examination, forensic psychological examination, expert assessments, expert opinions, selection of experts Psixologik bilimlar - bu psixologiya sohasidagi bilimlar, holbuki bu vaziyatda ilm-fan sohasidagi maxsus bilimlar haqida fikr yuritiladi. Psixologiyaning uslubiyoti va nazariyasidagi kasbiy bilimlarga, amaliy ko‘nikmalarga va psixologik tadqiqotlarni o‘tkazish mahoratiga, faqatgina oliy psixologik ma’lumotga va o‘z mutaxassisligi sohasida ishlab yurgan psixolog ega bo‘lishi mumkin. Biroq, psixologiya fan sifatida katta miqdorda tor mutaxassisliklarni qamrab olgan va bunday vaziyatda tabiyki savol paydo bo‘ladi: sud psixologiyasida maxsus tayyorgarlikka va ekspert ishida tajribaga ega bo‘lmagan shaxs, psixologik ekspertiza xulosasini bera oladimi? Ekspertizani belgilab beradigan shaxslar uchun bu holat o‘ta muhimdir, chunki ekspertiza o‘tkazish haqidagi me’yoriy xujjatlarda vakolatlik me’zonlari aniq belgilanmagan. Bu borada F.S. Safuanovning fikriga qo‘shilamiz, maxsus ekspert muassasalari xodimlari bo‘lmagan shaxslar, faqatgina alohida holatlarda sud- "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 1916 psixologik ekspertizasini o‘tkazishi mumkin. Bu holatda bunday shaxslarning ma’lumoti, mutaxassisligi, ish staji, ekspert faoliyatidagi tajribasi, ilmiy daraja mavjudligi va boshqa xislatlari inobatga olinishi kerak. Zamonaviy ilm-fanda va huquqiy amaliyotda ushbu masalaning quyidagicha aniq ta’rifi shakllangan. Insonning psixik faoliyati ob’ektiv borliqni aks etadi. Biroq bir necha sabablar tufayli (yoshi, sog‘ligi tufayli) bu jarayon turli chetlanishlar bilan kechishi mumkin. Haqiqatni ro‘yobga chiqarish uchun bu kabi chetlanishlarning darajasi va xarakterini bilish juda muhimdir. Chunki bunday chetlanishlari mavjud bo‘lgan shaxslarning ko‘rsatmalaridan jinoiy sud ish yuritishda dalillar manbai sifatida foydalaniladi va bu borada ko‘rsatmalarga tanqidiy baho berish va haqqoniylik darajasini aniqlash talab qilinadi. Psixologiya fani rivojlanishining zamonaviy holati sud-psixologik ekspertizaning katta imkoniyatlari haqida dalolat beradi. Albatta, bu imkoniyatlar chegarasiz degani emas. Yechilmagan muammolar hali juda ham ko‘p. Masalan, aniq psixologik sababni aniqlash imkoniyati mavjudligini aytish mumkin emas, ammo shaxsning asosiy sabab chiziqlar ierarxiyasini va mazmunini aniqlash real holatdir. Ta’kidlash joizki, yuridik amaliyot ehtiyojlari uchun uning qo‘llanilishi asosan jinoiy jarayon ishtirokchilari ko‘rsatmalarining haqiqiyligini aniqlash metodikalarini ishlab chiqish uchun qo‘llanilgan. T.V.Saxnova yozishicha, bir tomondan bu qonunbuzar shaxsiyatini o‘rganib chiqishga e’tibor kuchayishidan darak bergan (ilgari u faqat qonunbuzarni o‘zini o‘rganilishida to‘xtalgan), bu esa o‘z navbatida, ob’ektiv va sub’ektiv tomonlarni inobatga olgan holda, sodir etilgan qonunbuzarlikga aniq va to‘g‘ri baho berishga imkon bergan. Boshqa tomondan, jarayon ishtirokchilarining ko‘rsatmalarini haqiqiy ekanligini isbotlash uchun, ekspert sud yoki tergov jarayonida berilgan ma’lumotlar qay darajada haqiqiy ekanligini aniqlash bo‘yicha vazifani o‘z zimmasiga yuklatadi. T.V.Saxnova yondashuvlarning tipik misollarini keltiradi, ular haqiqatni aniqlash ekspertizasi doirasida shaxsga tashxis qo‘yish uchun qo‘llanilgan. Sinalayotgan shaxsning erkin hikoyasi va ekspert bergan savollarning javoblari asosida, ob’ektiv u yoki bu shaxs tipi bilan shartlangan, yolg‘onchilik belgilari mavjudligi (yoki mavjud emasligi) haqida xulosa qilinadi. Taxmin kilinishicha, sovuqqon, xo‘mraygan sub’ekt oldindan uylab qo‘ygan yolg‘onni aytishga tayyordir. Shuning uchun u bergan ko‘rsatmalar qadrli emas. Bajarilmagan tilaklar majmui mavjud bo‘lgan shaxsning ko‘rsatmalari ham to‘la haqiqiy deb tan olinmasligi mumkin, biroq boshqa sabablariga ko‘ra: sub’ekt boshqalar nigohida o‘z mavqeiga ega bo‘lishi uchun, tilaklarini qiziq tarzda amalga oshiradi. Hisoblanadiki, bu turdagi ekspertizalar voyaga yetmagan guvohlarga nisbatan samaralidir. Bu borada shuni ta’kidlash joizki, o‘sha paytda ishonchli, ilmiy asoslangan shaxsni tadqiq etish bo‘yicha metodikalar ishlab "Science and Education" Scientific Journal / ISSN 2181-0842 April 2022 / Volume 3 Issue 4 www.openscience.uz 1917 chiqilmagan edi, shu tufayli ekspert vazifasini ob’ektiv tarzda hal etish imkoni bo‘lmagan. Haqiqiyligini aniqlash ekspertizaning asosiy kamchiligi bundan iborat bo‘lmagan. Ko‘rsatmalarning haqiqiyligi haqida savolga javob berayotganda, ekspert-psixolog o‘zining maxsus bilimlari chegarasidan, jarayondan tashqari, o‘z vakolatidan kechib o‘tgan va sud vakolati chegaralariga kirgan. Rivojlanishining birinchi bosqichida sud ekspertizasi imkoniyatlariga vakolatsiz ortiqcha baho berish, ehtimol qonuniydir, chunki amaliy psixologiya darajasi yuridik amaliyot ehtiyojlaridan ochiq-oydin orqada qolgan edi. Bu esa o‘z navbatida vazifalarni noto‘g‘ri, xato belgilashga va ularni yechish uchun vositalarni noadekvat tanlashga olib kelar edi. Psixologik ekspertizaga huquqiy holatlarni aniqlash vakolati berilgan edi, faqatgina ko‘rsatmalar haqiqiyligini tekshirish emas, balki ularni isbotlash, qonunbuzarlikni sodir etgan shaxs harakatlarida aybdorlikni aniqlash vositasi sifatida mustahkamligini tekshirish ham. Garchi bunga asos bo‘lmasa ham, qandaydir ishonchsizlik haligacha ham oxirigacha bartaraf etilmagan. Aksincha, qonuniy sud ishida mukammalashib borayotgan amaliyotning, o‘sib borayotgan ehtiyojlari sharoitida, zamonaviy psixologik fanning imkoniyatlariga yetarlicha baho bera olmaslik o‘rinlidir. Yüklə 273,53 Kb. Dostları ilə paylaş:
|