ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

  
 
 
Molekulun quruluşu. Hidrogen-sulfidin quruluş formulu be-
lədir:  H–S–H.  S–H  rabitələri  polyar  kovalent  rabitədir.  Molekul 
bucaq formasında olduğundan (
HSH92) o, bütövlükdə polyar-
dır (
a
).  
Təbiətdə yayılması. Hidrogen-sulfid təbiətdə vulkanik qazların 
və  bəzi  mineral  suların  (Pyatiqorsk,  Masesta,  Qalaaltı,  İsmayıllı) 
tərkibində rast gəlir.  
Alınması. Laboratoriyada hidrogen-sulfid, əsasən, dəmir(II) sulfidlə xlorid və ya 
duru sulfat turşularının qarşılıqlı təsirindən alınır: 
    FeS + 2HCl 
 FeCl
2
 + H
2
S
                FeS + H
2
SO
4(d)  
 FeSO
4  
+ H
2
S
        
Sənayedə H
2
S neftin, təbii və sənaye qazlarının təmizlənməsi zamanı əlavə məh-
sul kimi alınır. 
Fiziki xassələri. Hidrogen-sulfid – rəngsiz, havadan bir qədər ağır, lax yumurta iyi 
verən (əslində, lax yumurtadan hidrogen-sulfidin iyi gəlir), çox zəhərli qazdır. Çox 
miqdarda hidrogen-sulfidlə nəfəsalma ölümlə nəticələnə bilər. 20°C-də 1l suda 2,5l 
H
2
S həll olur. Hidrogen-sulfidin suda məhlulu sulfid turşusu adlanır. 
Kimyəvi xassələri. Qızdırıldıqda hidrogen-sulfid  parçalanır: 
 
H
2
S






C
t

>350
H
2
 + S 
H
2
S – güclü reduksiyaedicidir. Hidrogen-sulfidin oksidləşməsi reaksiyalarına mi-
sal olaraq onun oksigen, SO
2
 və bromlu su ilə reaksiyalarını göstərmək olar: 
 
                     –2 6e
–
                                         
                                   –22e
–
 
 
     2H
2
S   +   3O
2  
 2SO
2

 
+ 2H
2
O              2H
2
S  +   O
2  
 2S +  2H
2
O  
                  oksigen çox olan mühitdə                                        oksigen az olan mühitdə 
 
     2H
2
S
     
+ 
  
SO
2  
 2H
2
O + 3S
                     H
2
S 
 
+ 
 
Br
2 
 2HBr + S 
 
Hidrogen-sulfidin suda məhlulu çox zəif, ikiəsaslı turşudur: 
 
H
2
S 


  H
  
+
  
HS

                    HS

 


  H
 
 + S
2

 
İon tənliklərində sulfid turşusu su kimi molekulyar formada yazılır. 
19 
 
– Qalaaltı (Şabran) və Bədo (İsmayıllı) sularında hansı maddənin olması onları 
İstisu, Badamlı və Sirab sularından fərqləndirir?
 
Təchizat: iki sınaq şüşəsi, natrium-sulfid məhlulu, xlorlu su, bromlu su. 
İşin gedişi: 2 sınaq şüşəsinə bir qədər natrium-sulfid məhlulu töküb birinin üzərinə xlorlu 
su, digərinin üzərinə bromlu su əlavə edin və müşahidə aparın. 
 
Nəticəni müzakirə edin:  
 
– Sınaq şüşələrində nə müşahidə etdiniz? Müşahidələrinizi necə izah edə bilərsiniz? 
– Baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
 
 
Fəaliyyət-1 
Natrium-sulfidin xlorlu və bromlu su ilə qarşılıqlı təsiri 
(a) 
 
 
 

 
 
80 
 
Sulfid  turşusu  iki  sıra  duzlar  –  sulfidlər  (K
2
S,  CuS)  və hidrosulfidlər  (NaHS, 
Ca(HS)
2
) əmələ gətirir.  
 
 
 
Beləliklə, reaksiya nəticəsində alınan mühitdə həll olmayan sulfidlər əmələ gəl-
dikdə sulfid  turşusu qüvvətli turşuları onların duzlarından sıxışdırıb çıxarır. 
Tətbiqi. Sulfid turşusunun müxtəlif rəngli çöküntü əmələ gətirməsindən metal ka-
tionlarını təyin etmək və onları bir-birindən ayırmaq üçün istifadə edilir (ZnS – ağ, 
PbS, CuS, HgS – qara, CdS – sarı rəngli çöküntülərdir). Hidrogen-sulfidli təbii sular-
dan müalicə məqsədilə hidrogen-sulfid vannaları kimi istifadə olunur. 
Təyini. Sulfid turşusu və onun duzlarının xarakterik reaksiyası onların ikivalentli 
misin (və qurğuşunun Pb
2+
) həllolan duzları ilə qarşılıqlı təsirdə olub, qara rəngli 
mis(II) sulfid çöküntüsü əmələ gətirməsidir: 
Cu(NO
3
)
2  
+ 
 
H
2
S 
 CuS + 2HNO
3 
 
 
 
 
 
1. Hidrogen-sulfid qazı haqqında hansı ifadə doğrudur?  
A) havadan yüngül qazdır                
      B) suda həll olmur             C) zəhərli deyil                             
D) NaOH və Pb(NO
3
)
2
 məhlulu ilə udulur     E) təbiətdə rast gəlinmir 
2. Sxemləri tamamlayın və  hidrogen-sulfidin reduksiyaedici xassə göstərmədiyi reaksiyanı qeyd 
edin. 
1. 2H
2
S + 3O
2
  

   
...  + 
 
...                                      2. H
2
S  +  SO
2
  
  ...  +  ...   
3. H
2
S + 2KOH  
 ... + ...                                      4. H
2
S  +  FeCl
3 
 
 FeCl
2  
 + HCl  +   ...  
3. Hidrogen-sulfidin alınması mümkün olan reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
1. FeS + H
2
SO
4
(d) 
   
2. H
2
 + S


 t
      3. Cu + H
2
SO
4
(q) 


 t
   
4. FeS + HCl 
 
4. Doğru ifadələri müəyyən edin. Sulfid turşusu ... 
1. qüvvətli turşudur                                        2. normal və turş duzlar əmələ gətirir  
3. reduksiyaedicidir                                         4. Cu
2+
 ionu ilə qara çöküntü əmələ gətirir 
5. 160 q kükürddən 60% çıxımla neçə qram hidrogen-sulfid alınar? A
r
(S) = 32, M
r
(H
2
S) = 34. 
6.  Kütləsi  280  q  olan  20%-li  KOH  məhlulundan  5,6  l  (n.ş.)  hidrogen-sulfid  buraxıldıqda 
hansı duz və hansı miqdarda (mol) alınar?  
7. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin:  S 


 
1
 K
2
S 


 
2
 H
2
S 


 
3
 SO
2
 


 
4
  S
     
   
 
Fəaliyyət-2 
Pb
2+
 və Cu
2+
 ionlarının hidrogen-sulfidlə qarşılıqlı təsiri 
Məhlulda baş verən iki reaksiyaya aid suallara cavab verin: 
H
2
S + Pb(NO
3
)
2
 
 PbS + 2HNO
3
             H
2
S + CuCl
2 
 CuS + 2HCl 
– Reaksiyalarda iştirak edən H
2
S, HNO
3 
və HCl turşularından hansı daha zəifdir? 
–  Bu  iki  reaksiyanın  getməsi  qüvvətli  turşunun  zəif  turşunu  onun  duzlarından  sıxışdırıb 
çıxarması qaydasına zidd deyilmi? 
– PbS və CuS çöküntülərinin alınması bu reaksiyaların gedişinə təsir edirmi? 
 
 
• sulfid turşusu • sulfidlər və hidrosulfidlər • sulfid turşusunun 
reduksiyaedici xassələri •   
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
81 
 
•  V  fəsil  •  
Oksigen yarımqrupu elementləri  
•
 K
ÜKÜRD-DİOKSİD. SULFİT TURŞUSU. KÜKÜRD-TRİOKSİD 
 
  
 
Kükürd-dioksid
 
Alınması. Laboratoriyada kükürd-dioksidi natrium-sulfitə, kükürdə və ya misə qatı 
sulfat turşusu ilə təsir etməklə, həmçinin hidrogen-sulfidin və ya kükürdün yandırıl-
ması ilə almaq olar: 
  Cu +2H
2
SO
4
(q)
 


 
t
CuSO
4
+SO
2
+2H
2
O       S + 2H
2
SO
4
(q) 


 
t
3SO
2
+2H
2
O 
Sənayedə kükürd-dioksid sərbəst kükürdün, piritin (FeS
2
) və əlvan metalların 
kükürdlü birləşmələrinin (ZnS, PbS, Cu
2
S və s.) yandırılmasından alınır: 
4FeS
2 
+ 11O
2 


 
t
2Fe
2
O
3 
+ 8SO
2

                       
2ZnS + 3O
2 


 
t
2ZnO + 2SO
2
 
Fiziki xassələri. Kükürd-dioksid və ya kükürd qazı kəskin iyli, boğucu, rəngsiz 
qazdır. 20°C-də 1l suda 40l SO
2
 həll olur. Suda məhlulu sulfit turşusu adlanır. 
Kimyəvi xassələri. Kükürd-dioksid sulfit turşusunun anhidrididir və turşu oksid-
ləri üçün xarakterik olan ümumi xassələrə malikdir. Belə ki, o, su ilə davamsız sulfit 
turşusunu, bir sıra metalların oksid və hidroksidləri ilə duzlar əmələ gətirir: 
H
2
О + SО
2  


H
2
SО
3
        CаО + SО
2
 
 CаSО
3
        NаОH + SО
2
 
 NаHSО
3
 
Beləliklə, kükürd-dioksidin yuxarıdakı reaksiyalarında kükürdün oksidləşmə dərə-
cəsi  dəyişmir.  Digər  reaksiyalarda  isə  kükürd-dioksid  ya  reduksiyaedici  (
a
),  ya  da 
oksidləşdirici (
b
) xassə göstərir:
 
 
(a)  
2SO
2
  + O
2





kat.
 
t,
 2SO
3                                      
(b)
 
 
2H
2  
+ 
 
SO
2 
 2H
2
O + S
 
Kükürd-dioksid ağardıcı və dezinfeksiyaedici xassələrə malikdir.
 
Sulfit turşusu 
Kükürd-dioksidi  suda  həll  etdikdə  sulfit  turşusu  əmələ  gəlir.  O,  davamsız  maddə 
olduğundan yalnız məhlulda mövcuddur. Sulfit turşusu zəif, ikiəsaslı turşudur. Suda iki 
mərhələdə dissosiasiya edir və iki cür duz – sulfitlər və hidrosulfitlər əmələ gətirir: 
2NaOH + H
2
SO
3 
 Na
2
SO
3
 + 2H
2
O      NaOH + H
2
SO
3 
 NaHSO
3
 + H
2
O  
        
2 mol         1mol
      
natrium-sulfit                        1mol         1mol      natrium-hidrosulfit
 
20 
 
– Kibriti yandırdıqda ilk anda hansı qazın iyi hiss olunur?
 
Təchizat:
 
hər birində 0,5 q natrium-sulfat, natrium-sulfit və natrium-sulfid duzları olan üç 
sınaq şüşəsi, qatı xlorid turşusu.   
İşin gedişi: sınaq şüşələrinin hər birinə 2–3 ml xlorid turşusu əlavə edib müşahidə aparın. 
Nəticəni müzakirə edin:              
– Hansı sınaq şüşələrində reaksiya baş verdi? Nə üçün belə nəticəyə gəlirsiniz? 
– Baş verən reaksiyaların hər birinin əlamətlərini göstərin. 
– Sınaq şüşələrində reaksiyaların getməsinin və getməməsinin səbəblərini izah edin. 
 
 
Fəaliyyət 
Sulfat, sulfit və sulfid duzlarının təyini 
+4                                               +6
             
+4                                    0 

 
 
82 
 
Kükürd-dioksidin və sulfit turşusu duzlarının tətbiqi. Kükürd-dioksid ipəyin, 
yunun, samanın, boyaların rəngsizləşdirilməsində, meyvə, şirə və giləmeyvələrin kon-
servləşdirilməsində,  eləcə  də  meyvə-tərəvəz  saxlanılan  anbarlarda  mikroorqanizm-
lərin məhv edilməsində istifadə olunur. Kükürd-dioksidin çox hissəsi sulfat turşusu 
istehsalında  istifadə edilir. 
Sulfit turşusunun duzlarından natrium-sulfit Na
2
SO
3
 – tiosulfatın (Na
2
SO
3
S və ya 
Na
2
S
2
O
3
) alınmasında, natrium-hidrosulfit NaHSO
3
 – ağardılmış parçadan xlorun artı-
ğının  çıxarılmasında,  həmçinin  kalsium-hidrosulfitlə  Ca(HSO
3
)
2
  birlikdə  – 
oduncaqdan sellülozanın ayrılmasında istifadə olunur. 
 
Kükürd-trioksid 
Alınması. Laboratoriyada kükürd-trioksid kalium-disulfat, alüminium-sulfat və 
ya dəmir(III) sulfatın termiki parçalanmasından alına bilər: 
 
K
2
S
2
O
7
 


 
t
 
K
2
SO
4
 + SO
3
         
 
Fe
2
(SO
4
)
3
 


 
t
Fe
2
O
3
 + 3SO
3
 
 
Sənayedə kükürd-trioksid kükürd-dioksidin katalizator (V
2
O
5
 və ya NO) iştira-
kında havanın oksigeni ilə oksidləşdirilməsindən alınır: 
 
2SO
2  
+ 
 
O
2
 






5
2
O
V
 
t,
2SO
3 
 
Fiziki xassələri. Kükürd-trioksid – qaynama temperaturu 45°C və donma tempe-
raturu  17°C  olan  rəngsiz  mayedir.  O,  suda  və  sulfat  turşusunda  yaxşı  həll  olur. 
Havadan  su  buxarını  çox güclü udduğundan  onu  ağzı  kip bağlanmış şüşə qablarda 
saxlayırlar. 
Kimyəvi xassələri. Kükürd-trioksid sulfat turşusunun anhidrididir. O, su ilə ekzo-
termik reaksiya üzrə sulfat turşusunu əmələ gətirir, əsasi oksid və əsaslarla qarşılıqlı 
təsirdə olur:
              
 
SO
3 
+
 
H
2
O 
 H
2
SO
4                   
CаО + SО
3 
 CаSO
4            
2NаОH + SО
3
 
 Nа
2
SО
4 
+ H
2
О 
Kükürd-trioksiddə kükürdün oksidləşmə dərəcəsi +6 olduğundan o, güclü oksid-
ləşdirici xassə göstərir:  
5SO
3
  + 2P
 
 P
2
O
5
 + 5SO
2
 
O  həmçinin  dehidratlaşdırıcı  xassəyə  də  malikdir,  məsələn,  şəkəri  dehidrat-
laşdırır: 
C
12
H
22
O
11
 + nSO
3 
 12C + nSO
3
11H
2
O  
                                    şəkər 
 
Güclü qızdırdıqda kükürd-trioksid  dönər reaksiya üzrə parçalanır:
     
 
 
                                                    
2SO
3
  











 
          
Ъ
600
 2SO
2
 + O
2
  
     
Kükürd-trioksid sulfat turşusu istehsalında istifadə olunur. 
 

 
 
 
2 
83 
 
•  V  fəsil  •  
Oksigen yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 
1. Hansı tənlik üzrə kükürd-dioksidi laboratoriyada almaq əlverişli deyil? 
A) 4FeS
2
 + 11O
2
  


 t
 2Fe
2
O
3
 + 8SO
2
 
B) 2NaHSO
3 
+ H
2
SO
4 
 Na
2
SO
4 
+ 2SO
2
+ 2H
2
O 
C) Na
2
SO
3 
+ H
2
SO
4
(q) 
 Na
2
SO
4 
+ SO
2
+ H
2
O 
D) S + 2H
2
SO
4
(q)  
 2H
2
O + 3SO
2
 
E) Cu + 2H
2
SO
4
(q) 


 t
CuSO
4 
+ SO
2
 + 2H
2
O 
 
2. SO
3
 haqqında hansı ifadə səhvdir? 
A) güclü oksidləşdiricidir                               
B) güclü su uducudur       
C) qatı H
2
SO
4
-də həll olur 
D) hidratlaşması zamanı istilik ayrılır            
E) kükürd-dioksidin reduksiyasından alınır 
 
3. Hansı reaksiyalarda kükürd-dioksid  reduksiyaedicidir? 
1. 2SO
2 
+ O
2 
 2SO
3
                                     
2. SO
2 
+ Cl
2 
 SO
2
Cl
2                 
3. SO
2 
+ H
2
O 
 H
2
SO
3                                                
4. SO
2  
+ 2HNO
3 
 H
2
SO
4 
+ 2NO
2            
5. SO
2 
+ I
2
 + 2H
2
О
 
 2HI
 
+ H
2
SО
4 
 
4. Hansı reaksiyalarda oksidləşmə dərəcəsi +4 olan kükürd yalnız oksidləşdiricidir? 
1. 2H
2
S + SO
2  
 2H
2
O + 3S                                         
2. 2H
2   
+  SO
2  
 2H
2
O + S 
3. 8KOH + 4SO
2
 3K
2
SO
4 
+ K
2
S + 4H
2
O                    
4. 2H
2
S + H
2
SO
3
 3H
2
O + 3S 
5. Sxemləri tamamlayın və SO
2
-nin turşu oksidləri üçün xarakterik olan reaksiyalarını qeyd 
edin. 
1.
  
SO
2
 + CaO  
 
       
                                        
2. SO
2
 + H
2
O  

                                  
 
              
     
3. SO
2
 + KOH 
                                              
4. SO
2
 + O
2
 





 .
kаt
 
t,
                        
 
 
6.  Kükürd-dioksid  və  kükürd-trioksidin  kimyəvi  xassələrindəki  oxşar  və  fərgli  xüsusiy-
yətləri müəyyən edin. Cavabınızı tənliklərlə ifadə edin.
 
 
 
7. Tərkibində 90% sulfat turşusu olan 25 q məhlula 6,4 q mislə təsir etdikdə neçə litr (n.ş.) 
qaz ayrılar? M
r
(H
2
SO
4
) = 98, A
r
(Cu) = 64. 
8. 60 m
3
 (n.ş.) hidrogen-sulfidin tam yanmasından neçə m
3
 (n.ş.) kükürd(IV) oksid alınar?
 
 
• kükürd-dioksid • sulfit turşusu • sulfitlər və hidrosulfitlər •  kükürd-
trioksid • dehidratlaşdırıcı xassə • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
84 
 
 S
ULFAT TURŞUSU 
 
 
 
 
 
 
Alınması.  Sənayedə sulfat turşusu,  əsasən,  kontakt  üsulu  ilə alınır  (bax: səh.86): 
S
H
2
S
FeS
2
 







 
 t,
,
2
O
SO
2
 








kat.
 
 t,
,
2
O
SO
3
 






O
H
2
 H
2
SO
4
 
 
Fiziki xassələri. Sulfat turşusu – rəngsiz, iysiz, ağır (
 = 1,838 q/ml), uçucu ol-
mayan  yağlıtəhər  mayedir.  O,  olduqca  hiqroskopikdir.  Sulfat  turşusunu  suda  həll 
etdikdə güclü qızma baş verir (
a
).          
 
 
 
 
 
21 
 
– Avtomobillərin akkumulyatorlarında elektrolit kimi hansı maddədən istifadə olunur?
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fəaliyyət 
Qatı sulfat turşusunun suayırıcı xassəsi
(a)
 
• Q E Y D •  
H
2
SO
4
 
H
2
SO
4
 
H
2
O 
H
2
O 
Qatı sulfat turşusunu su ilə 
durulaşdırdıqda turşunu suya asta-
asta və daim qarışdırmaqla 
tökmək lazımdır; əksinə – suyu 
sulfat turşusunun üzərinə 
tökmək olmaz! Sonuncu halda 
turşu məhlulunun kənara sıçra-
ması baş verə bilər ki, bu da də-
ridə yanıqlar əmələ gətirə bilər.
 
 
 
Bilik  qutusu 
•  Susuz  sulfat  turşusu  özündə  70%-dək  SO
3
  həll  edə  bilir.  Kükürd-
trioksidin qatı sulfat turşusunda məhlulu oleum adlanır. Laboratoriyada işlədilən qatı 
sulfat turşusu 96%-li olur 
(
 = 1,84 q/ml)
.
          
    
 
Təchizat: hündür şüşə stəkan, qatı sulfat turşusu, 
şəkər tozu, şüşə çubuq. 
İşin gedişi: hündür stəkanda şəkər tozunu su ilə 
isladıb üzərinə asta-asta, şüşə çubuqla qarışdıra-
qarışdıra qatı sulfat turşusunu əlavə edin və 
müşahidə aparın. Qara kütlə stəkandan kənara 
dağılmamış əlinizi stəkana toxundurun.
 
C
12
H
22
O
11 
+ 2H
2
SO
4(q) 
11C + 2SO
2
+X+13H
2
O
 
 kömür 
şəkər tozu turşu ilə 
Nəticəni müzakirə edin:
– Bu təcrübə qatı sulfat turşusunun hansı xassəyə malik olduğunu göstərir?  
Bu xassəyə malik maddələr necə adlanır? 
– Kömürün stəkan boyu yuxarı qalxması nə ilə əlaqədardır? X hansı maddədir? 
– Kömürləşmə prosesi ekzotermik, yoxsa endotermik prosesdir?  
– Qatı sulfat turşusu digər üzvi maddələrlə də oxşar xassə göstərirmi? 

 
 
 
2 
85 
 
•  V  fəsil  •  
Oksigen yarımqrupu elementləri  
•
Kimyəvi xassələri. Sulfat turşusu turşuların ümumi xassələrini göstərməklə yanaşı, 
həm də xüsusi xassələrə malikdir. 
I. Duru sulfat turşusunun kimyəvi xassələri. Qüvvətli ikiəsaslı turşu kimi sulfat 
turşusu suda məhlulda iki mərhələdə dissosiasiya edir:
   
 
H
2
SO
4
 


  
H
  
+
 
 
4
HSO

            
 
4
HSO



  
H
 
+ 
 
4
SO

2
 
Elektrokimyəvi  gərginlik  sırasında  hidrogendən  solda  yerləşən  metallar  duru 
sulfat turşusundan hidrogeni çıxarır. (Bu reaksiyalarda oksidləşdirici rolunu turşu-
nun H
+
 ionları oynayır.) Hidrogendən sağda duran metallar (Cu, Hg, Ag, Au) isə 
duru  sulfat  turşusu  ilə  reaksiyaya  daxil  olmur.  Sulfat  turşusu  əsaslarla,  əsasi  və 
amfoter oksidlərlə, duzlarla və ammonyakla qarşılıqlı təsirdə olur.  
Sulfat turşusu və onun duzları bariumun həllolan duzları ilə suda və turşularda 
həll olmayan barium-sulfatın ağ rəngli çöküntüsünü əmələ gətirir: 
Ba(NO
3
)
2  
+
  
H
2
SO
4 
 BaSO
4
 + 2HNO
3
 
Bu reaksiya sulfat turşusu və onun duzlarının xarakterik reaksiyası olub məhlulda 
SO
4
2–
 ionunun təyinində istifadə edilir.