ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

 
 
Fiziki xassələri. Təmiz nitrat turşusu boğucu iyli, rəngsiz mayedir. O, havada "tüs-
tülənir" və 86°C-də qaynayır. Satışda olan qatı nitrat turşusu, adətən, sarı rəngə boyan-
mış  olur.  Bu  rəngi  turşuya  onun  qismən  parçalanması  nəticəsində  əmələ  gələn  və 
turşuda həllolan azot-dioksid verir. 
25 
 
– Şimşək çaxarkən yağış sularının təsirindən əmələ gəlir,  torpağın  münbitliyinin 
artmasına səbəb olur. Söhbət hansı maddədən gedir?
 
  
Təchizat:
 
3
 
sınaq şüşəsi, qatı nitrat turşusu, mis qırıntıları, alüminium tozu, dəmir yonqarı, 
spirt lampası, ştativ, stəkan, çöp, kibrit. 
İşin gedişi:  
a) 3 sınaq şüşəsindən birinə dəmir yonqarı, ikincisinə alüminium tozu, üçüncüsünə mis 
qırıntıları  yerləşdirib  hər  birinin  üzərinə  bir  qədər  qatı  nitrat  turşusu  əlavə  edin  və 
müşahidə  aparın.  2–3  dəqiqədən  sonra  mis  qırıntıları  olan  sinaq  şüşəsini  azacıq 
qızdırın və baş verən dəyişikliyi müşahidə edin. 
b)  Zəif  közərdilmiş  çöpü  qızdırılmış  qatı  nitrat  turşusuna  asta-asta  salın  və  müşahidə 
aparın. 
Nəticəni müzakirə edin:
 
– Nə üçün dəmir və alüminium adi şəraitdə qatı nitrat turşusu ilə reaksiyaya daxil olmur? 
– Gərginlik sırasında hidrogendən sağda yerləşən mis qatı nitrat turşusu ilə hansı şəraitdə 
reaksiyaya daxil oldu?  
– Zəif közərdilmiş çöpü qızdırılmış qatı nitrat turşusuna saldıqda nə müşahidə etdiniz? 
   Bu hadisəni necə izah etmək olar? 
 
 
Fəaliyyət 
Qatı nitrat turşusunun xassələri 
 
 
Bilik qutusu 
• Sənayedə alınan nitrat turşusu,
 
adətən, 50–65 və 98%-li olur. Duru nitrat 
turşusu xromlu polad qablarda, qatı turşu isə alüminium qablarda saxlanılır və daşınır.
  

 
 
 
2 
99 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 
 
Kimyəvi  xassələri.  Nitrat  turşusu  turşuların  ümumi xassələrinə  və  bəzi xüsusi 
xassələrə malikdir. 
I. Nitrat turşusunun ümumi kimyəvi xassələri.  
Nitrat turşusu qüvvətli turşudur və məhlulda tam dissosiasiya edir. Duru nitrat 
turşusu  başqa  turşulara  xas  olan  ümumi  xassələrə  malikdir  (turşuların  metallarla 
qarşılıqlı təsirindən hidrogenin ayrılması istisna olmaqla; bax: bənd В): 
HNO
3 


 H
+
 + NO
3
-
 
CaO + 2HNO
3
Ca(NO
3
)
2
+ H
2
O 
NH
3
 + HNO
3
 
 NH
4
NO
3
 
Al(OH)
3
+ 3HNO
3
Al(NO
3
)
3
+ 3H
2
O 
BaCO
3 
+ 2HNO
3
Ba(NO
3
)
2
+ CO
2
+ H
2
O 
ZnO + 2HNO
3
 
 Zn(NO
3
)
2
 + H
2
O 
II. Nitrat turşusunun xüsusi xassələri 
A) Nitrat turşusu davamsız maddədir.  
Nitrat  turşusu  qızdırıldıqda  və  ya
 
işığın  təsirindən  qismən  parçalanır.  Əmələ 
gələn qonur rəngli NO
2
 turşuda həll olaraq onu sarı rəngə boyayır: 
 
4HNO
3






ишыг
 
йа
 
вя
 
t
4NO
2
 + 2H
2
O + O
2
 
 
 
 
B) Nitrat turşusunun oksidləşdirici xassələri. 
1. Nitrat turşusu metallarla müxtəlif cür qarşılıqlı təsirdə olur. Bu reaksiyalarda, 
bir qayda olaraq, H
2
 ayrılmır, çünki turşunun +5 oksidləşmə dərəcəsinə malik azotu 
(NO
3
– 
ionu)  H
+
  ionundan  qüvvətli  oksidləşdiricidir  və  bu  səbəbdən  metalı  H
+
  ionu 
deyil, turşunun azotu oksidləşdirir. Nəticədə turşunun qatılığından və metalın aktiv-
liyindən  asılı  olaraq  turşunun  azotu  reduksiya  olunaraq  aşağıda  göstərilən  maddə-
lərdən birinə və ya bir neçəsinə çevrilir: 
 
+4   
+2       +1               0        –3                           –3 
NO
2
;  NO;  N
2
O;   N
2
;  NH
3
 (və ya NH
4
NO
3 
turşu artıq götürüldükdə
).
 
 
Nitrat turşusunun reduksiyası məhsulları aşağıdakı qanunauyğunluqlara tabedir:  
turşu nə qədər duru, metal nə qədər fəal və temperatur nə qədər yüksək olarsa, azotun 
reduksiyası bir o qədər dərin baş verir, alınan azot birləşmələrində azot daha aşağı 
oksidləşmə dərəcəsinə malik olur. 
Aşağıdakı cədvəldə qatı və duru nitrat turşusunun müxtəlif aktivliyə malik metal-
larla qarşılıqlı təsirinin reduksiya məhsulları göstərilmişdir: 
 
 
 
Bilik  qutusu
•  Nitrat  turşusu  molekulunda  kimyəvi  rabitələrinin  yaranmasında  N 
atomunun  valent  elektronlarının  hamısı  (2s
2
2p
3
)
 
iştirak  edir  və  azot  +5  oksidləşmə 
dərəcəsi  göstərir.  Azotun  valentliyi  isə  IV-ə,  molekulda  rabitələrinin  yaranmasında 
iştirak edən valent orbitallarının (s, p
x
, p
y
, p
z
) sayına (4) bərabərdir. Aşağıdakı sxem 
onun quruluşunu düzgün ifadə edir:   
 
 
 
Bilik  qutusu 
•  Nitrat  turşusu  molekulunda  azotun  +5  oksidləşmə  dərəcəsinə  malik 
olması  və  turşunun  parçalanması  zamanı  oksigenin  ayrılması  qatı  nitrat  turşusunun 
qüvvətli oksidləşdirici xassə göstərməsinə səbəb olur.
 
H–О–N
O
O
+5

 
 
100 
 
Cədvəl 25.1.  
Nitrat turşusunun metallarla qarşılıqlı təsiri 
 
Nа, K, Ca      Mg, Al*, Zn, Cr*, Fe*, Ni*  
Pb, Cu,  Hg,  Ag  
Pt, Au** 
qatı  HNO
3
 
N
2
O 
NO 
NO
2
 
reaksiya 
getmir 
duru HNO
3  
 
çox duru 
HNO
3
 
NH
3 
 
proses mü-
rəkkəbləşir  
       məhlul  
       durulaş- 
        dıqca          
N
2
O 
N
2
  
NH
3 
(NH
4
NO
3
) 
NO 
 
 
Cədvəldə göstərilən qaydalara uyğun bəzi reaksiyaların tənlikləri verilmişdir: 
 
 
4Ca + 10HNO
3
(qatı)
 
 4Ca(NO
3
)
2
 + N
2
O
 + 5H
2
O 
3Mg + 8HNO
3
(qatı)
 
 3Mg(NO
3
)
2
 + 2NO
 + 4H
2
O      
Cu + 4HNO
3
(qatı)
 


 
t
Cu(NO
3
)
2
 + 2NO
2
 + 2H
2
O 
 
4Zn  + 10HNO
3
(duru)
 
 4Zn(NO
3
)
2
 + N
2
O
 + 5H
2
O 
3Ag  + 4HNO
3
(duru)
 


 
t
3AgNO
3
 + NO
 + 2H
2
O       
4Mg + 10HNO
3
 
 4Mg(NO
3
)
2
 + NH
4
NO
3 
+ 3H
2
O 
                      çox duru 
 
2. Nitrat turşusu həmçinin bəzi qeyri-metalları (S, P, 
C, B) və bir çox üzvi maddələri də oksidləşdirir.
 
Məsə-
lən,  zəif  közərdilmiş  çöp  qızdırılmış  qatı  nitrat  tur-
şusunda alışıb, yanır (
a
); skipidar və ağac kəpəyi qatı 
nitrat turşusunda alovlanır. 
C) Qatı nitrat turşusu zülallarla sarı rəngli 
maddələr əmələ gətirir.  
Bu səbəbdən dəridə nitrat turşusunun təsirindən sarı 
ləkələr yaranır.  
Tətbiqi. Nitrat turşusu çoxtonnajlı kimya sənayesi 
məhsullarından biridir. İstehsal olunan turşunun təxmi-
nən  75%-i  gübrələrin  alınmasında,  15%-i  partlayıcı 
maddələr  (tüstüsüz  barıt,  nitroqliserin,  dinamit  və  s.) 
istehsalında,  qalan  hissəsi  isə  boyaların,  dərmanların, 
plastik kütlələrin, fotoqrafiya vasitələrinin, dezinfeksi-
yaedici maddələrin və s.-nin alınmasında tətbiq olunur.
    
 
*  Soyuqda Al, Cr, Fe və Ni metalları qatı nitrat turşusunda passivləşir və reaksiyaya daxil 
olmur. Qızdırıldıqda passivləşdirici oksid təbəqəsi qatı HNO
3
-də həll olur və Fe, Al, Cr, Ni 
nitrat turşusu ilə qarşılıqlı təsirdə olur. 
** Qatı nitrat turşusu ilə qarşılıqlı təsirdə olmayan metallar (Pt, Au) "çar arağı"nda – 1 həcm 
qatı nitrat və 3 həcm qatı xlorid turşularının qarışığında həll olur.   
*
qatı turşu + müxtəlif 
aktivliyə malik metal
 
duru turşu + müxtəlif 
aktivliyə malik metal
 
HNO
3
 
(a) 
Zəif közərdilmiş 
çubuğun qızdırılmış qatı 
nitrat turşusunda  
alışması          

 
 
 
2 
101 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 
 
Nitrat ionunun (NO
3
–
) təyini. Nitrat ionu NO
3
–
 həm nitrat turşusunun, həm də 
onun  duzlarının  məhlulunda  mövcuddur.  Nitrat  turşusunun  təyini  onun  mislə 
qarşılıqlı təsirindən qonur rəngli NO
2
 qazının ayrılmasına (
c
) əsaslanır:  
 
Nitratları təyin etmək üçün onlar mis yonqarları və qatı sulfat turşusu ilə birgə 
qızdırılır. Bu halda da qonur rəngli NO
2
 qazının ayrılması müşahidə olunur. Lakin  
duzların təyinində proses iki mərhələ üzrə baş verir: 
KNO
3 
+ H
2
SO
4
(qatı)
 
 
 KHSO
4
 + HNO
3
(qatı)
 
4HNO
3
(qatı)
 
 
+ Cu 


 
t
Cu(NO
3
)
2 
+ 2NO
2
 + 2H
2
O 
 
 
 
(b)
 Nitrat turşusundan istehsal olunan məhsullar 
(c)
Qatı nitrat turşusunun mislə qarşılıqlı təsiri 
4HNO
3
(qatı)
 + Cu 
 Cu(NO
3
)
2
 + 2NO
2
  + 2H
2
O 
HNO
3
Cu 
NO
2
 

 
 
102 
 
 
 
 
1. Nitrat turşusuna aid hansı ifadə səhvdir? 
A) davamsız maddədir                                           
B) güclü oksidləşdiricidir 
C) sənayedə NH
3
 
 NO  NO
2
 










2
2
O
 
О
Щ
 HNO
3
 sxemi üzrə alınır 
D) laboratoriyada N
2
O
5 
+ H
2
O 
 sxemi üzrə alınır 
E) metalların təsirindən H
2 
ayırmır 
2. Hansı halda qatı HNO
3
 götürülmüşdür? 
A) 4Ca + 9HNO
3
 
 4Ca(NO
3
)
2
 + NH
3
 + 3H
2
O     
 
B) 3Cu + 8HNO
3
 
 3Cu(NO
3
)
2
 + 2NO + 4H
2
O 
C) 4Zn + 10HNO
3
 
 4Zn(NO
3
)
2
 + N
2
O + 5H
2
O    
D) Hg + 4HNO
3 
 Hg(NO
3
)
2
 + 2NO
2
 + 2H
2
O 
E) 4Mg + 10HNO
3
 
 4Mg(NO
3
)
2
 + NH
4
NO
3
 + 3H
2
O 
3. X, Y və Z metallarının aktivliyi hansı ardıcıllıq üzrə artır? 
X + HNO
3
(qatı)
 
  N
2
O  +   …                
Y + HNO
3
(qatı)
 
  NO  
 
 +   …              
Z + HNO
3
(qatı)
 
 
  NO
2  
+   … 
A) Z,Y,X                 B) Z,X,Y                  C) X,Y,Z             D) X,Z,Y              E) Y,X,Z 
4. X, Y və Z-in hansı ardıcıllığı üzrə onların tərkibindəki azotun oksidləşmə dərəcəsi azalır? 
Ca + HNO
3
(qatı) 
 X + Ca(NO
3
)
2  
+ H
2
O 
Hg + HNO
3
(qatı) 
 Y + Hg(NO
3
)
2
 + H
2
O 
Hg + HNO
3
(duru) 
 Z + Hg(NO
3
)
2 
 + H
2
O 
A) Y,Z,X                  B) Y,X,Z                C) Z,X,Y            D) X,Z,Y             E) X,Y,Z 
5. Qatı nitrat turşusunun güclü oksidləşdirici xassələri nə ilə əlaqədardır? Nə üçün metallar 
nitrat turşusundan hidrogeni sıxışdırıb çıxarmır? 
6. NH
3
 
 NO  NO
2
 
 HNO
3
 sxemində hansı mərhələ katalitik, hansı mərhələ isə dönər 
reaksiyadır? 
7. Nitrat turşusunun tətbiq sahələrini sadalayın. 
8. 3,2 q mis qatı nitrat turşusu ilə reaksiyaya daxil olduqda neçə litr (n.ş.) qaz alınar? 
A
r
(Cu)=64. 
9. 6,3 ton nitrat turşusu almaq üçün neçə m
3
 (n.ş.) ammonyak tələb olunar? M
r
(HNO
3
) = 63.
 
 
 
 
 
 
• nitrat turşusunun xüsusi xassələri  • nitrat turşusu molekulunun 
quruluşu  • nitrat turşusunun metallarla qarşılıqlı təsiri • 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
103 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 N
İTRAT TURŞUSUNUN DUZLARI. TƏBİƏTDƏ AZOT DÖVRANI 
 
 
 
 
Natrium, kalium, ammonium və kalsiumun nitratları şora adlanır. 
Alınması. Nitratları, əsasən, aşağıdakı üsullarla alırlar: 
1.  Metalların,  əsasi  oksidlərin,  əsasların,  ammonyakın  və  bəzi  duzların  nitrat 
turşusu ilə qarşılıqlı təsirindən (bax: səh.100). 
2. Azot-dioksidin qələvilərlə qarşılıqlı təsirindən. 
3. Sənayedə şoralar, əsasən, nitrat turşusunun və azot-dioksidin qələvi və qələvi-
torpaq  metallarının  karbonatlarına  təsirindən  alınır  (bax:  səh.116).  Ammonium-
nitrat isə nitrat turşusunun ammonyakla qarşılıqlı təsirindən alınır (bax: səh. 94).  
Xassələri. Nitratların hamısı suda yaxşı həll olur və tam dissosiasiya edir. Am-
monium-nitrat  istisna olmaqla onlar qızdırıldıqda oksigen ayrılmaqla  parçalanır.  
Parçalanma məhsullarının tərkibi duzu əmələ gətirən metalın (M) elektrokimyəvi 
gərginlik sırasındakı yerindən asılıdır:  
  
  Mg-dan solda yerləşən metallar (Li-dan başqa)   
    
 
  Mg–Cu arasında yerləşən metallar 
 
 
 
 
 
 
 misdən sağda yerləşən metallar  
 
 
 
    
 
 
Ammonium-nitrat və litium-nitrat aşağıdakı kimi parçalanır:  
 
          NH
4
NO
3


 
t
N
2
O
+ 2H
2
O                4LiNO
3


 
t
2Li
2
O + 4NO
2
 + O
2
 
 
Qızdırılmaqla  baş  verən  parçalanma  termoliz  adlanır.  Kalium-nitratın  pirotex-
nikada və qara barıtın (KNO
3
+C+S) alınmasında tətbiqi nitratların parçalanmasına 
əsaslanır. 
Təyini (bax: səh.101). 
Tətbiqi. Ağır metalların nitratları, əsasən, metal oksidlərinin alınmasında, şoralar 
isə  azot  gübrələri  kimi  kənd  təsərrüfatında  tətbiq  olunur.  Ammonium-nitratdan 
hazırlanan partlayıcı qarışıqlar – ammonallar dağ-mədən işlərində istifadə edilir. 
26 
 
– Onlardan qara barıtın, partlayıcı maddələrin və  gübrələrin alınmasında istifadə 
olunur. Söhbət hansı maddələrdən gedir? 
Nitratların parçalanması reaksiyalarının tənlikləri əsasında suallara cavab verin.  
 
2KNО
3 
 
2KNО
2  
+ О
2
   
 
 
2Pb(NО
3
)
2 
2PbО  + 4NО
2
+  О
2

 
2АgNО
3 
 
2Аg + 2NО
2
+ О
2
 
 
– Nitratların parçalanması nəticəsində hansı eyni maddə alınır? 
– Reaksiya  məhsullarını  və metalın  gərginlik sırasında  mövqeyini  nəzərə  alaraq  nitratların 
parçalanma xüsusiyyətləri  haqqında nə deyə bilərsiniz? 
– Sizcə, gümüşü havada gümüş(I) nitratın parçalanması temperaturuna qədər qızdırsaq, 
gümüş oksigenlə oksid əmələ gətirərmi?                                                             
 
 
 
Fəaliyyət 
Nitratların termiki parçalanması 
MNO
3
 
MNO
2
+O
2
 (M =  Nа,K,Ca) 
MO + NO
2

 + O
2
 
M + NO
2

 + O
2
 

 
 
104 
 
Təbiətdə azot dövranı                
Azot – üzvi birləşmələr şəklində (əlaqəli azot) istənilən bitki və heyvan orqaniz-
minin tərkibinə daxildir. Digər tərəfdən o, sərbəst halda atmosferdə (həcmcə 78%) 
mövcuddur. Tədqiqatlar göstərir ki, atmosferdəki sərbəst azotun (N
2
) və birləşmələr 
şəklində  olan  azotun  daimi  kimyəvi  çevrilmələrə  məruz  qalmasına  baxmayaraq, 
torpaqda əlaqəli azotun və atmosferdə sərbəst azotun miqdarı nəzərəçarpacaq dərə-
cədə dəyişmir. Bu onunla əlaqədardır ki, təbiətdə əks istiqamətdə baş verən proseslər 
(bax: sxem və şək. 
a
) əlaqəli azotla sərbəst azotun miqdarını tənzimləyir.  
 
  
 
 
 
(a)
 Təbiətdə azot dövranı 
 
Yuxarıdakı sxemlərdə göstərilən proseslər nəticəsində təbiətdə azot elementinin 
dövranı baş verir. 
1. torpaqdaki və dənizdəki əlaqəli azo-
tun bakteriyalar iştirakı ilə parçalan-
ması nəticəsində 
2. bitki və heyvan orqanizmlərinin çürü-
məsi, yanacaqların yandırılması 
nəticəsində 
 
1. atmosferdə elektrik boşalmaları zamanı 
2. paxlalı bitkilərin köklərində olan bak-
teriyalar vasitəsilə N
2
-nin mənimsənil-
məsi nəticəsində 
3. sənayedə gübrələrin alınması zamanı 
1. torpaqdaki bakteriyaların iştirakı ilə əla-
qəli azotun parçalanması nəticəsində
2. tarladan məhsul yığılarkən 
3. su ilə yuyulma yolu ilə 
4. bitki və heyvan orqanizmləri tərəfin-
dən qida şəklində 
ƏLAQƏLİ AZOT TORPAQDAN ÇIXARILIR 
ƏLAQƏLİ AZOT TORPAĞA VERİLİR 
1. azotlu gübrələrin verilməsi nəticəsində 
2. bakteriyalar vasitəsilə sərbəst azotun 
mənimsənilməsi nəticəsində. 
3. atmosferdə elektrik boşalmaları və 
sonrakı yağıntılar nəticəsində 
(N
2 
→ NO → NO
2 
→ HNO
3
...) 
4. bitki və heyvan orqanizmlərinin çürü-
məsi nəticəsində 
SƏRBƏST AZOT ATMOSFERƏ VERİLİR 
SƏRBƏST AZOT ATMOSFERDƏN ÇIXARILIR 

 
 
 
2 
105 
 
•  VI  fəsil  •  
Azot yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 
1. Hansı reaksiya üzrə adətən nitrat alınmır? 
A) KOH  + HNO
3
 
               
B) Na
2
CO
3
 + HNO
3
 
                  
C) Na
2
SO
4 
+ HNO
3
 
   
D) Na
2
CO
3
 + NO
2 
               
E) KOH + NO
2
 
 
2. Reaksiya məhsulu səhv göstərilmiş tənliyi müəyyən edin. 
A) 2NaNO
3 


 t
2NaNO
2
 + O
2                                         
     
B) NH
4
NO
3 


 t
N
2
O + 2H
2
O 
C) 4AgNO
3  


 t
2Ag
2
O+ 4NO
2
 + O
2
            
  
D) 2Mg(NO
3
)
2


 t
 
2MgO + 4NO
2
 + O
2
 
E) 2Cu(NO
3
)
2


 t
 
2CuO + 4NO
2
 + O
2
 
3. Nitratların təyinində hansı maddələrdən istifadə olunur? 
A) H
2
SO
4
(duru),  Cu              
B) H
2
SO
4
(qatı),  Cu                 
C) HNO
3
, Cu        
D) H
2
SO
4
(qatı),  Al                
E) KOH, Cu 
4. Mümkün olan reaksiyaların sxemlərini tamamlayın. 
a. Na
2
SO
4 
+ HNO
3 
                
b. Na
2
CO
3 
+ NO
2 
             
c. KOH + NO
2 
 
5. Nə üçün şimşəkli leysanlar zamanı torpaq azot birləşmələri ilə zənginləşir? 
6. Litium-nitratın parçalanmasından alınan qaz qarışığında oksigenin həcm payını hesablayın.      
7. Neçə valentli metalların nitratlarının parçalanmasından alınan qaz qarışığında oksigenin 
həcm payı 20%-dir? Cavabınızı konkret tənliklə təsdiqləyin. Litium-nitrat nəzərə alınmır. 
8. 34 q natrium-nitratın tam parçalanmasından 3,36 l (n.ş.) oksigen alındığını nəzərə alaraq 
ilkin duzda neçə faiz kənar qarışıq olduğunu hesablayın. M
r
(NaNO
3
) = 85. 
9. Qızdırıldıqda ammonyakın 20%-nin parçalandığını nəzərə alaraq alınmış qaz qarışığında 
NH
3
:N
2
:H
2
 qazlarının həcmləri nisbətini müəyyən edin. 
10. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin:              
N
2
 


 
1
 NH
3
 


 
2
 NO 


 
3
 NO
2
 


 
4
 HNO
3
 


 
5
 NO
2
• nitratlar • şoralar • termoliz • sərbəst azotun mənimsənilməsi • 
Açar sözlər