ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

3. Bitkilər gübrələrdən azot və fosforu hansı şəkildə mənimsəyir? 
1. N
2
       2. NH
3
     3. NO
2      
4. [NH
4
]
+
     5. [NO
3
]
–
     
   
6. [PO
4
]
3–
         
7. [H
2
PO
4
]
–
         
4. Sxemləri tamamlayın və kalium şorasının sənayedə alındığı tənliyi qeyd edin.                       
1. K
2
CO
3   
+  2HNO
3

 
 
            
2. KOH
      
+  NO
2       
                    
3. K
2
O     
 
+  N
2
O
5     
 
4. K
2
SiO
3 
+  2HNO
3 
                 
5. KCl(qatı məh.) + NaNO
3
(qatı məh.) 


 



 

   
          
C
100
 
 
 
  
5. Müqayisə yolu ilə hansı gübrənin azotla daha zəngin olduğunu müəyyən edin. 
A
r
(K) = 39, A
r
(N) = 14,   A
r
(Na) = 23,   A
r
(S) = 32,   A
r
(O) = 16,   A
r
(C) = 12, A
r
(H) = 1. 
A) NaNO
3
          B) KNO
3
        C) NH
4
NO
3
         D) CO(NH
2
)
2
            E) (NH
4
)
2
SO
4
 
6. 10 ton presipitatı əvəz etmək üçün neçə ton ikiqat superfosfat tələb olunar?      
M
r
(CaHPO
4
2H
2
O) =172;  M
r
[Ca(H
2
PO
4
)
2
] = 234.
 
 
 
 
Kaliumlu gübrələrin qidalılıq dəyərinin hesablanması
 
(2) 
Kalium-xloriddə K
2
O-nun kütlə payını hesablayın. M
r
(K
2
O) = 94, M
r
(KCl) =74,5. 
Həlli: 
 
Məsələ 2. Potaşda şərti olaraq K
2
O-nun kütlə payını hesablayın. M
r 
(K
2
O) = 94, 
                 M
r
 (K
2
CO
3
) = 138. 
nü
mu
nə
 
• fosforit unu • sadə və ikiqat superfosfat • presipitat • silvinit • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
120 
 
 
1.  Səhv ifadəni müəyyən edin. Azot qazı ...  
A) suda pis həll olur  
 
 
 
 
B) maye halda çox aşağı temperaturda qaynayır 
C) hidrogendən 14 dəfə ağırdır   
 
D) bərk halda molekulyar quruluşa malikdir 
E) havadan bir qədər ağırdır (n.ş.) 
2. Göstərilən şəraitdə mümkün olan reaksiyaların sxemlərini dəftərinizə köçürün və 
tamamlayın.  
1. N
2  
+ O
2  






 Ъ
2000
           2. N
2  
+ Mg 


 t
 
3. N
2  
+ O
2
  
бошалмасы
 
електрик





              4. N
2  
+ H
2
    
ру
-
темп
 
   
отаг
  





            5. N
2  
+  Li
    
ру
-
темп
 
   
отаг
  





  
3. Sxemləri dəftərinizə köçürün və tamamlayın. Ammonyakın əsasi xassələrini əks 
etdirən tənlikləri qeyd edin. 
1. NH
3 
 


t
   
                                            
2. NH
3 
+ O
2 






yanma
                     
                             
3. NH
3 
+ H
2
O 


                      4. NH
3 
+ HCl 
                       5. NH
3 
+ O
2






 
Pt/Rh
 
4. Ammonyak və nitrat turşusu haqqında deyilən ifadələrdən hansı səhvdir? 
A) azot birində reduksiyaedici, digərində oksidləşdiricidir 
B) 20
C-də müxtəlif aqreqat halındadır 
C) biri digərinin metallarla reduksiyasından əmələ gəlir 
D) sənayedə birinin alınmasında digəri istifadə olunur 
E) hər ikisi adi şəraitdə davamsızdır 
5. Səhv ifadəni müəyyən edin. Ammonium kationunda ...  
A) donor-akseptor mexanizmi üzrə yaranmış kovalent rabitə var 
B) azot atomu sp
3
-hibridləşmə halındadır 
C) azotun oksidləşmə dərəcəsi –3-dür 
D) azotun valentliyi IV-dür 
E) rabitələrin əmələ gəlməsində azot 5 valent elektronundan 4-nü istifadə edir 
6. Parçalanma reaksiyalarının sxemlərini dəftərinizə köçürün və tamamlayın.  
1. Hg(NO
3
)
2


 t
        2. Ca(NO
3
)
2
 


 t
        3. NаNO
3
 


 t
       4. Zn(NO
3
)
2
 


 t
 
7. Doğru ifadələri müəyyən edin. 
1. Na
2
HPO
4
 + H
3
PO
4
 
  sxemi üzrə reaksiya baş verir         
2. Na
3
PO
4   
+  H
3
PO
4
 
   sxemi üzrə reaksiya baş verir         
3. 1 mol P
2
O
5
 1 mol su ilə HPO
3
 turşusunu əmələ gətirir 
4. H
4
P
2
O
7
 – pirofosfat turşusudur                      
5. HPO
3  
  – metafosfat turşusudur 
8. İkiqat superfosfatın formulunu göstərin.                   
1. Ca(H
2
PO
4
)
2                
2. Ca(H
2
PO
4
)
2 
+ 2CaSO
4         
3. Ca
3
(PO
4
)
2           
4. CaHPO
4
H
2
O 
9. Duzların formullarının müqayisəsi ilə hansı duzun kaliumla daha zəngin olduğunu 
müəyyən edin. A
r
(K) = 39, A
r
(Cl) = 35,5, A
r
(Na) = 23, A
r
(S) = 32, A
r
(O) =16, A
r
(H) =1. 
А) KCl
NaCl    B) KCl      C) K
2
SO
4
        D) MgCl
2
KCl6H
2
O      Е) MgSO
4
KCl3H
2
O 
10. 16 q ammonium-nitritin tam parçalanmasından neçə litr  (n.ş.)  azot qazı alınar? 
M
r
(NH
4
NO
2
) = 64. 
 
Ü m u m i l ə ş d i r i c i   t a p ş ı r ı q l a r
 
 

 
 
 
2 
121 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
 
 
 K
ARBON YARIMQRUPU ELEMENTLƏRİNİN İCMALI. KARBON 
 
 
 
 
Karbon yarımqrupuna karbon C, silisium Si, germanium Ge, qalay Sn və qur-
ğuşun Pb daxildir.  
 
 
 
Bu  elementlərin  atomlarının  xarici  energetik  səviyyəsində  4  elektron  vardır: 
ns
2
np
2
. Ona görə də əsas yarımqrup elementləri kimi onların ən yüksək oksidləşmə 
dərəcəsi +4-dür. Onlar həmçinin +2 oksidləşmə dərəcəsi göstərir (SiO, CO, PbCl
2
, 
SnCl
2
).      
C–Si–Ge–Sn–Pb  sırasında  elementlərin  qeyri-metallıq  xassəsi  azalır,  metallıq 
xassəsi artır. Bunlardan C və Si – qeyri-metal, Ge, Sn və Pb isə metaldır. 
Cədvəl 32.1.  
Karbon və silisium elementlərinin bəzi xarakteristikaları 
Element 
Valent  
elektronları 
Atom   
radiusu, nm 
Nisbi 
elektromənfilik 
Oksidləşmə dərəcəsi 
(birləşmələrində) 
Karbon, C 
2s
2
2p
2 
0,077 
2,5 
–4   

   +4 
Silisium,  Si 
3s
2
3p
2 
0,117 
1,8 
–4, +2,  +4 
 
Karbon  
Kəşfi. Karbon qədim vaxtlardan məlumdur, kimyəvi element kimi 1775-ci ildə 
qəbul edilmişdir (Lavuazye, Fransa). 
Karbonun oksidləşmə dərəcəsi qeyri-üzvi birləşmələrində, əsasən, +4 (CO-da +2), 
üzvi birləşmələrində isə –4-dən +4-dək (sıfırda daxil olmaqla) dəyişir.
 
 
Dövri sistemdə mövqeyi və atomunun quruluşu. Karbon 2-ci dövr, 4-cü qrupun 
əsas yarımqrup elementidir. Onun atomunun elektron quruluşu 1s
2
2s
2
2p
2
-dir. Karbon 
Fəsil
 
KARBON YARIMQRUPU ELEMENTLƏRİ 
7 
32 
 
– Əhəngdaşı, karbon qazı, təbii qaz, neft, daş kömür: bunları birləşdirən nədir? 
– Hansı element daha çox sayda birləşmə əmələ gətirir? 
Karbon atomunun xarici energetik səviyyəsinin quruluşu əsasında suallara cavab 
verin. 
 
 
 
 
 
– С, N, O və F atomlarının xarici energetik səviyyələrinin quruluşunda ümumi cəhət nədir? 
– Nə üçün C atomunun 2s
2
 elektron cütü, F, O və N atomlarının 2s
2
 elektron cütündən fərqli 
olaraq təklənə bilir?   
– Nə üçün karbon yarımqrupu elementlərinin ən yüksək valentlikləri eynidir və qrupun nöm-
rəsinə bərabərdir? 
 
 
Fəaliyyət 
Karbon atomunun valentliyi haqqında 
  
 
о 
6
C… 
 
2p
 
2s
 
 

  
  
* 
6
C
…
 
2p
 
2s
  

+
E

 
 
122 
 
atomu kimyəvi  rabitələrini,  əsasən,  həyəcanlanmış  halda  əmələ  gətirir və birləşmə-
lərində IV valentli olur.  
Təbiətdə yayılması. Təbiətdə karbona həm sərbəst (əsasən, almaz, qrafit), həm 
də birləşmələr şəklində rast gəlinir.
 
Karbon havada olan karbon-dioksidin, həmçinin 
karbonatların – əhəngdaşının, təbaşirin, mərmərin (əsas tərkib hissəsi – CaCO
3
-dür), 
maqnezitin MgCO
3
, dolomitin MgCO
3
CaCO
3
, dəmir şpatı və ya sideritin FeCO
3
 və 
s.-nin tərkibinə daxildir. Üzvi birləşmələr şəklində karbon daş kömür, boz kömür, 
neft, təbii qaz, bitumların və s.-nin tərkibində olur.   
Alınması. Karbon qrafit və almaz şəklində Yer qabığının dərin qatlarından çıxarı-
lır. Onları süni yolla da almaq olur. Karbon kömür (koks, his və ağac kömürü) şəklində 
üzvi maddələrin oksigensiz şəraitdə termiki (1000°C) parçalanmasından alınır.  
Fiziki xassələri. Allotrop şəkildəyişmələri. Sərbəst halda karbon bir neçə allo-
trop şəkildəyişmə əmələ gətirir: almaz, qrafit, karbin və füllerenlər.  
1. Almaz – atom kristal qəfəsli, şəffaf, rəngsiz maddədir. Almazda karbon atomları 
sp
3
-hibridləşmə  halındadır.  Ona  görə  də  almazda  hər  bir  C  atomu  eyni  məsafədə 
yerləşən 4 C atomu ilə tetraedrik olaraq birləşmişdir (
a – 1
). C–C 
-rabitəsi möhkəm, 
qeyri-polyar  kovalent  rabitədir.  Almazın  böyük  sərtliyi  (bərkliyi),  yüksək  ərimə 
temperaturuna malik olması məhz C–C rabitəsinin möhkəmliyi ilə izah olunur. O, 
elektrik cərəyanını keçirmir. Almazdan şüşə kəsmək, dağ süxurlarını qazmaq üçün 
istifadə edilir.   
 
 
 
2. Qrafit – zəif metal parıltılı boz rəngli, yumşaq bərk maddədir. Onun kristal 
qəfəsində C atomları düzgün altıbucaqlılardan ibarət olan müstəvi təbəqələrdə (lay-
larda) yerləşmişdir (
a – 2
). Təbəqələrdə hər bir C atomunun dördüncü valent elekt-
ronu metallardakı sərbəst elektronlar kimi mütəhərrik olur. Qrafitin elektrik və istilik 
keçirməsi, metal parıltısına malik olması məhz bununla izah edilir. 
Qrafit  yumşaqdır,  asan  qəlpələnir  (kağızda  iz  qoyur),  almaza  nisbətən  kimyəvi 
aktivdir. Lakin o, çox çətin əriyir. 
Onu süni yolla koksdan alırlar. Qrafitdən elektrodlar, karandaşlar hazırlanmasında, 
sürtkü materialı, nüvə reaktorlarında neytronuducu kimi istifadə edilir. 
(2)
 
(1)
(5)
(4)
(3)
(a) 
Almaz (
1
), qrafit (
2
), 
karbin (
3
) və füllerenin 
C
60
 (
4
) kristal qəfəsləri. 
 
(
5
)  – karbon əsaslı 
nanoboru. Onu qrafit 
müstəvisinin silindr 
şəklində bükülmüş bir 
forması kimi təsəvvür 
etmək olar. 

 
 
 
2 
123 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
 
.       
Karbonun  allotropik  şəkildəyişmələrinin  hamısı  dadsız,  iysiz,  çətinəriyən,  adi 
həlledicilərdə həll olmayan bərk maddələrdir. 
Kimyəvi xassələri. Adi temperaturda karbon çox təsirsizdir, qızdırıldıqda isə ak-
tivləşir. Reaksiyalarda karbon, əsasən, reduksiyaedici xassə göstərir. Xlor, brom və 
yodla qarşılıqlı təsirdə olmur: 
 
 C + 2F
2 
 CF
4
           C + O
2






yanma
 
t,
CO
2
       2C + O
2 
yanma
natamam
t,
         
 








2CO 
C + CO
2


 
t
2CO         2C + SiO
2 


 
t
Si +2CO
     C + 2CuO


 
t
2Cu + CO
2
  
 
C + 2S


 
t
CS
2
           3C
 
+ SiO
2


 
t
SiC+2CO
    C(
köz)
+H
2
O(
bux)


 
t
 CO+H
2
 
         
karbon-disulfid
 
                                  
silisium-karbid
                                                                           
su qazı
                               
 
   
Oksidləşdirici kimi karbon bəzi metallar və hidrogenlə qarşılıqlı təsirdə olur. Kar-
bonun metallarla birləşmələri karbidlər adlanır. 
 
 
2H
2
 + C


 
t
CH
4
      Ca + 2C


 
t
 CaC
2  
                      
4Al + 3C


 
t
Al
4
C
3
 
 
                              metan   
                      kalsium-karbid                           alüminium-karbid 
 
Karbidlər həmçinin bəzi metal oksidlərinin karbonla qarşılıqlı təsirindən alınır: 
 
CaO + 3C 


 
t
 CaC
2
 + CO   
 
 
 
Bilik qutusu 
• 
 
Karbin (
a – 3
) qara rəngli narın kristal tozdur. O, iki formada – poliin 
və polikumulen  kimi mövcuddur. Hər iki formada C atomu sp-hibridləşmə halındadır: 
  …–C
C–CC– …  və ya   (–CC–)
n
     … =C=C=C=C=… və ya   (=C=C=)
n
 
                                poliin, 
-karbin                                                     polikumulen, -karbin 
 
Füllerenlər – C
60
, C
70
, C
84
 və s. molekullardan ibarət maddələrdir (
a – 4
). Onlar süni 
yolla alınmışdır. 
 
 
Bilik qutusu 
• Ağac kömürünün adsorbsiyası.  
Ağac kömürünün xarakterik xassəsi onun adsorbsiya və desorb-
siya qabiliyyətidir. Bu xassə kömürün məsaməli quruluşu ilə əla-
qədardır: belə ki, 1q kömür 800 m
2 
səthə malikdir.  
Bərk maddələrin səthi tərəfindən qazların və  həllolmuş  mad-
dələrin udulmasına adsorbsiya, udulmuş maddələrin ayrılma-
sına isə  desorbsiya deyilir.  Udulmuş  maddənin  desorbsiyası, 
adətən, kömürü qızdırdıqda baş verir.
 
 
Kömürün  adsorbsiya  xassəsini  artırmaq  üçün  o  ak-
tivləşdirilir. 
Aktivləşdirilmiş kömür şəkər şirəsinin, bitki yağlarının 
və  piylərin,  etanolun  təmizlənməsində,  təbabətdə 
"karbolen"  həbləri  kimi  orqanizmdən  zərərli  maddə-
lərin  çıxarılmasında,  əleyhqazlarda  zəhərləyici  mad-
dələrin  udulması  üçün  və  bəzi  reaksiyalarda  kata-
lizator kimi istifadə edilir. 
 
–4 +1
–1
–4 
Azot(IV) oksidin aktivləşdirilmiş 
kömürlə adsorbsiyası
Ağac kömürünün  
məsaməli quruluşu 
NO
2
 
aktivləşdirilmiş 
kömür 
adsorbsiyadan 
sonra 

 
 
124 
 
Tətbiqi. Karbon (qrafit, duda, koks) süni almazların, qara boyaların (kartric, mət-
bəə boyaları), ayaqqabı kreminin, metil spirtinin, sintetik benzinin, rezinin, kalsium-
karbidin və s.-nin alınmasında tətbiq edilir. Onun tətbiq sahəsi həmçinin almaz və ağac 
kömürünün tətbiqi ilə də müəyyən edilir.  
 
 
 
 
 
1. Səhv ifadəni göstərin. Karbon yarımqrupu elementləri ...  
A) p-elementləridir                                     
B) RH
4
 tərkibli hidrogenli birləşmələr əmələ gətirir  
C) RO
2
 tərkibli baş oksidlər əmələ gətirir 
D) ən yüksək +4 oksidləşmə dərəcəsi göstərir 
E) hamısı qeyri-metaldır 
2. Aşağıdakı  ifadələr karbonun hansı şəkildəyişməsinə aiddir? 
1. elektrik cərəyanını keçirir                      
 
 
2. yumşaqdır     
3. metal parıltısına malikdir                    
 
 
4. qeyri-molekulyar quruluşa malikdir 
A) qrafitə   
B) almaza   
C) karbinə  
D) füllerenlərə    
E) karbinlə füllerenlərə 
3. Sxemləri tamamlayın və karbonun oksidləşdirici xassə göstərdiyi reaksiyaları qeyd edin. 
1. H
2
  + C 


 t
                       
2. F
2
  +  C 
 
                                   
3. Al  + C


 t
            
 
4. 2CuO + C 


 t
          
 
5. SiO
2
   + 2C


 t
   
4. Əmsalları nəzərə alaraq reaksiyaların tənliklərini tərtib edin.  
1. CaO + 3C


 t
   
2. SiO
2 
+ 3C


 t
    
3.  CO
2 
+ C


 t
   
4.  H
2
O + C


 t
    
5.  Ca + 2C


 t
 
5. Qrafitlə almazın quruluşlarını, xassələrini və tətbiq sahələrini müqayisə edin. 
6. Əleyhqazda aktivləşdirilmiş kömürdən istifadə edilməsi nəyə əsaslanır? 
7. 1,2 kq közərdilmiş kömürün su buxarı ilə reaksiyasından neçə m
3
 (n.ş.) su qazı alınar? 
8. Çevrilmələrin tənliklərini tərtib edin:    
C


 
1
CH
4
 


 
2
CO
2
 


 
3
C 


 
4
CaC
2
 


 
5
 C
2
H
2
 
 
• almaz • qrafit • karbin • fülleren • ağac kömürü • adsorbsiya • 
karbidlər• 
Açar sözlər
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
2 
125 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
 K
ARBON OKSİDLƏRİ 
 
 
 
 
 
Karbonun iki oksidi məlumdur: karbon-monooksid CO və karbon-dioksid CO
2
.  
 
 
Karbon-monooksid CO (karbon(II) oksid, dəm qazı).
 
 
Quruluşu. Karbon-monooksidın quruluş formulu belə göstərilir: 
Üçqat  rabitədə  üçüncü  rabitə  (
)  donor-akseptor  mexanizmi  üzrə  əmələ  gəlir:                         
O atomu elektron cütünün donoru, C atomu isə elektron cütünün akseptorudur. 
Karbon-monooksiddə karbonun və oksigenin valentliyi III, oksidləşmə dərəcəsi isə 
müvafiq olaraq +2 və –2-dir.                
 
Alınması.  Laboratoriyada  karbon-monooksid  əsas  etibarilə  qarışqa  turşusunu 
qatı sulfat turşusu ilə qızdırmaqla alınır:
 
 
HCOOH 


 

t,
SO
H
4
2
CO
 + H
2
O 
 
Sənayedə CO generator qazı və su qazı şəklində alınır.  
 
 
Təmiz karbon-monooksid  CO
2
 + C 


 
t
 2CO  tənliyi üzrə alınır. 
Fiziki xassələri. Karbon-monooksid – rəngsiz, iysiz, havadan bir az yüngül, çox 
zəhərli, aşağı temperaturda (–191,5°C) mayeləşən qazdır. Suda  az həll olur.  
33 
 
– Səyyar soyuducularda tez xarab olan məhsulları saxlamaq üçün hansı maddə-
dən istifadə olunur? 
Təchizat: mərmər qırıntıları, xlorid turşusu, əhəng suyu, qazaparan boru, 3 sınaq şüşəsi, 
stəkan, kibrit, çöp, distillə suyu, lakmus məhlulu. 
İşin gedişi: sınaq şüşəsində 2–3 mərmər qırıntısının üzərinə 2–3 ml xlorid turşusu əlavə 
edin.  Ayrılan  karbon  qazının  bir  hissəsini  stəkana  toplayın,  o  biri  hissəsini  ikinci  sınaq 
şüşəsindəki distillə suyundan keçirin, qalan hissəsini 3-cü sınaq şüşəsindəki əhəng suyun-
dan 2–3 dəqiqə ərzində keçirin və borunu əhəng suyundan çıxarın. Distillə suyu olan sınaq 
şüşəsinə 1–2 damcı lakmus məhlulu əlavə edin, ağac çöpünü yandırıb stəkana daxil edin. 
Stəkanda, distillə suyunda və əhəng suyunda baş verən dəyişikliklərə diqqət yetirin. 
 
 
Nəticəni müzakirə edin:                  
 
– Karbon qazı haradan yarandı? Təcrübələrdə onun hansı xassələrini müşahidə etdiniz? 
– Distillə suyundan karbon qazını keçirdikdə nə baş verir? Cavabınızı əsaslandırın. 
– Nə üçün karbon qazını əhəng suyundan keçirdikdə məhlulda bulantı əmələ gəlir?