ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

  
 
 
 
Fəaliyyət 
Karbon qazının alınması və xassələri 
 
 
Bilik qutusu 
• Közərdilmiş kömür (1000
C) üzərindən hava (O
2 
+ 4N
2
) keçirdikdə
 
ge-
nerator qazı, su buxarı keçirdikdə isə su qazı əmələ gəlir:              
 
 
(a)
 2C
(köz.)
 + O
2
 + 4N
2
 
2CO  +  4N
2    
            
(b) 
C
(köz.) 
+ H
2
O
(bux.) 
 CO + H
2
 
                                                  
generator qazı                                                     su qazı (sintez qaz)
 
 
Bərk yanacağın qaz  yanacağına çevrilməsi yanacağın qazlaşdırılması adlanır.
 
    
+2            –2 
  C 
      
  
О. 

 
 
126 
 
Karbon-monooksidlə nəfəs aldıqda o, qanın hemoqlobini ilə birləşib orqanizmin 
oksigenlə təmin olunmasını kəskin çətinləşdirir və bu, insanın ölümü ilə nəticələnə 
bilər. CO aktivləşdirilmiş kömürlə udulmur. 
Kimyəvi xassələri. Karbon-monooksid duzəmələgətirməyən oksiddir. Reaksiya-
larda CO güclü reduksiyaedici xassə göstərir; məsələn, yandırıldıqda havada mavi 
alovla yanır, bəzi metalları onların oksidlərindən reduksiya edir: 
 
 O
2
+2CO


 
t
2CO
2
     Fe
3
O
4 
+ 4CO


 
t
3Fe +4CO
2
     CuO + CO


 
t
Cu + CO
2

 
   
 
Duzəmələgətirməyən oksid olmasına baxmayaraq yüksək təzyiq altında karbon-
monooksid əridilmiş natrium-hidroksidlə qarşılıqlı təsirdə olur: 
 
                      NaOH + CO 

 

P
 
t,
 
HCOONa  
natrium-formiat (normal duz)
 
 
 
Tətbiqi.  Karbon-monooksid  metalları  birləşmələrindən  reduksiya  etmək  üçün, 
süni qaz yanacaqlarının tərkib hissəsi kimi və üzvi sintezdə tətbiq edilir. 
 
Karbon-dioksid CO
2
 (karbon(IV) oksid, karbon qazı).  
 
Quruluşu. Karbon-dioksid aşağıdakı elektron və quruluş formuluna malikdir: 
 
 
 
Karbon  atomu  sp-hibridləşmə  halındadır.  Dörd  (iki 
-  və  iki  -)  kovalent 
rabitənin  hamısının  polyar  olmasına  baxmayaraq,  molekul  xətti  quruluşa  malik 
olduğundan qeyri-polyardır. 
Təbiətdə  yayılması.  Karbon-dioksid  havada  (0,03%)  və  təbii  mineral  suların 
(Badamlı, Borjomi, Narzan, İstisu, Sirab) tərkibində olur. Venera planetinin atmosferi 
95% karbon-dioksiddən ibarətdir. Yerdə o, üzvi maddələrin yanması, çürüməsi, qıc-
qırması,  heyvan  və  bitkilərin  tənəffüsü  prosesində  yaranır  və  fotosintez  prosesində 
iştirak edir.                   
 
Alınması.  Laboratoriyada  karbon-dioksid  xlorid  turşusunun  mərmərə,  təbaşirə 
təsirindən alınır: 
CaCO
3
 + 2HCl 
 CaCl
2
 + H
2
O + CO
2
 
 
Sənayedə karbon-dioksid sönməmiş əhəng istehsalında əhəngdaşının parçalanmasın-
dan (əlavə məhsul kimi), karbohidrogenlərin tam yandırılmasından  
CaCO
3
 


 
t
CaO + CO
2
              CH
4
 + 2O
2 


 
t
 CO
2
 + 2H
2
O 
və biokimyəvi proseslərdə, məsələn, qlükozanın spirtə qıcqırması zamanı alınır: 
 
C
6
H
12
O
6
 





гыъгырма
 2C
2
H
5
OH + 2CO
2
 
 
Fiziki  xassələri.  Karbon-dioksid  rəngsiz,  iysiz,  havadan  1,5  dəfə  ağır  qazdır. 
Tənəffüs və yanmaya kömək etmir. Karbon qazının çox toplandığı yerlərdə insan və 
heyvanlar  boğulur.  20°C-də  1l  suda  880  ml  CO
2
  həll  olur.  Qazlı su  –  karbon-
dioksidin suda məhluludur. 20°C-də, 5-6 MPa təzyiqdə karbon-dioksid mayeləşir. 
Maye karbon-dioksidin buxarlanması çoxlu miqdarda istiliyin udulması ilə müşayiət 
180°

 
 
 
2 
127 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
olunur;  bu  zaman  onun  qalan  hissəsi  (–56,2°C-yə  qədər  soyuyaraq)  qarabənzər 
kütləyə – "quru buza" çevrilir. Quru buz adi şəraitdə sürətlə sublimasiya edib ətraf 
mühiti  soyudur.  Bu  xassəsinə  görə  ondan  tez  xarab  olan  yeyinti  məhsullarının 
saxlanmasında istifadə olunur.                  
 
Kimyəvi xassələri. Karbon-dioksid turşu oksididir. O həm turşu oksidlərinin ümu-
mi xassələrinə, həm də xüsusi xassələrə malikdir. 
I. Turşu oksidi kimi o, suda həll olaraq davamsız, zəif karbonat turşusunu əmələ 
gətirir. Tarazlıq, əsasən, sola yönəlmişdir: 
CO
2 
+
 
H
2
O 


 H
2
CO
3 
Başqa turşu oksidləri kimi o, əsasi oksid və qələvilərlə qarşılıqlı təsirdə olur. 
Reaksiya nəticəsində karbonatlar və hidrokarbonatlar əmələ gəlir.  
II. Karbon-dioksidin xüsusi xassələrinə aşağıdakılar aiddir: 
1. Karbon-dioksidi əhəng suyundan keçirdikdə kalsium-karbonatın alınması nəti-
cəsində məhlulda bulantı müşahidə edilir (t. 
a
). 
(a) 
Ca(OH)
2
 + CO
2
 
 CaCO
3
 + H
2
O 
Bu reaksiya karbon-dioksidin təyin edilməsində istifadə olunur. 
 
 
 
     2. Karbon-dioksid ammonyakla qiymətli azot gübrəsi – karbamid  əmələ gətirir: 
 
  2NH
3
 + CO
2
 

 

p
 
t,
CO(NH
2
)
2
   +  H
2
O 
                    
                                                              karbamid 
3. Karbon-dioksid fotosintez prosesində iştirak edir.  
Tətbiqi.  Karbon-dioksid  sodanın,  yuyucu  vasitələrin,  dərmanların  istehsalında, 
qazlı suların hazırlanmasında, karbamidin, “quru buzun” alınmasında, alovsöndürən 
qurğularda istifadə edilir.                                                               
Təyini. Karbon-dioksid əhəng suyunu bulandırmasına əsasən təyin edilir (t. 
a
). 
 
 
 
 
1. Karbon-monooksid haqqında səhv ifadəni müəyyən edin.   
A) iysiz, rəngsiz qazdır          
 
 
      B) generator qazının tərkibinə daxildir              
C) çox zəhərlidir    
 
 
 
 
 
 
D) sintez-qazın tərkibinə daxil deyil 
E) qanın hemoqlobini ilə birləşir    
2. Karbon qazı haqqında deyilən hansı ifadə səhvdir?  
A) əhəng suyu ilə təyin olunur     B) laboratoriyada CaCO
3 
+ 2HCl 
 sxemi üzrə alınır 
C) su ilə reaksiyası dönərdir         D) sənayedə yalnız qlükozanın spirtə qıcqırmasından alınır 
E) “quru buz” un tərkibinə daxildir
   
 
 
 
Bilik qutusu 
• Yüksək temperaturda karbon-dioksid oksidləşdirici xassə göstərir (t. 1,2). 
Məsələn, alışdırılmış maqnezium lenti karbon-dioksid atmosferində yanır (t. 2): 
                                           +4                        +2                                                     +4                                         0 
1. C + CO
2 
 2CO                 2. 2Mg + CO
2
2MgO + C
• generator qazı  •  su qazı •  “quru buz”  •  dəm qazı  • 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
128 
 
3. Karbon-monooksid haqqında hansı ifadə səhvdir? 
A) güclü reduksiyaedicidir                     
B) karbonun natamam yanma  məhsuludur 
C) oksidləşdirici ola bilir   
 
       
      D) metanolun sintezində istifadə edilmir 
      E) bəzi qazların tərkibində yanacaq kimi istifadə edilir 
                      
 
4. Hansı reaksiyalarda karbon-monooksid reduksiyaedicidir? 
1. CO + H
2
 
  CH
3
OH                    
 
2. 4CO +  Fe
3
O
4
  
  3Fe  +  4CO
2
             
3. CO + NaOH 
  HCOONa     
 
      4. 2CO +  O
2
 
  2CO
2
 
5
. Hansı reaksiyalarda karbon-dioksid
 
oksidləşdiricidir?  
1. CO
2
 + C 
 2CO   
 
 
 
 
 
2. CO
2
 + 2Mg  
 2MgO + C 
3. CO
2
 + 2NH
3
 
 CO(NH
2
)
2
 + H
2
O   
      4. CO
2
 + Ca(OH)
2
 
 CaCO
3
 + H
2
O
 
6. Karbon oksidlərindən hansı havadan ağırdır? Cavabınızı hesablama ilə təsdiqləyin
. 
7.  12  q  maddənin  tam  yandırılmasından  11,2  l  CO
2
  (n.ş.)  alındığını  nəzərə  alaraq  ilkin 
maddədə karbonun kütlə payını (%) hesablayın. 
8.  336  l  (n.ş.)  karbon  qazı  almaq  üçün  tərkibində  96%  kalsium-karbonat  olan 
əhəngdaşından neçə kq parçalamaq lazımdır? M
r
(CaCO
3
) = 100. 
 
 
 
 
 K
ARBONAT TURŞUSU VƏ ONUN DUZLARI.  
TƏBİƏTDƏ KARBON DÖVRANI 
 
 
 
 
 
Alınması. Karbonat turşusunu almaq üçün karbon-dioksid suda həll edilir: 
CO
2
 + H
2
O  
  H
2
CO
3
 
34 
 
– Şüşə, sement istehsalında, hörgü materialı və məişətdə yuyucu vasitə kimi isti-
fadə olunan maddələr hansıdır?
 
Təchizat: təbaşir tozu, xlorid turşusu, əhəng suyu, soda məhlulu, qazaparan boru, 2 sınaq 
şüşəsi, spirt lampası, çöp, kibrit.  
İşin gedişi:  
a)  sınaq  şüşəsində  0,5  q  təbaşir  tozunun  üzərinə  2–3  ml  xlorid  turşusu  əlavə  edin  və 
müşahidə apararaq boru vasitəsilə ayrılan qazı 2–3 dəqiqə ərzində əhəng suyundan 
keçirin və sonda borunu əhəng suyundan çıxarın. 2–3 dəqiqədən sonra karbon qazını 
yenidən əvvəlki əhəng suyundan keçirin və müşahidə aparın. 
b) soda məhlulu olan sınaq şüşəsinə 3–4 damcı xlorid turşusu əlavə edin və müşahidə 
aparın. 
 
Nəticəni müzakirə edin:                 
 
–  Turşunun  təsirindən  təbaşir  tozu  ilə  soda  məhlulunda  baş  verən  hadisələrin  ümumi 
cəhəti nədən ibarətdir? 
– Sizcə, digər karbonatlar da xlorid  turşusunun təsirindən özlərini soda kimi aparacaq? 
– Necə isbat edərdiniz ki, hər iki sınaq şüşəsindən ayrılan qaz karbon qazıdır? 
– Karbon qazını əhəng suyundan uzun müddət keçirdikdə məhlulda nə baş verdi? Bunu 
necə izah edərdiniz?
 
 
Fəaliyyət 
Karbonatların turşularla qarşılıqlı təsiri 

 
 
 
2 
129 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
Fiziki xassələri. Karbonat turşusu yalnız məhlulda mövcuddur. O, çox davamsız 
olduğundan dərhal parçalanır. Suda məhlulu rəngsiz, zəif turş dadlıdır. 
Kimyəvi xassələri. Karbonat turşusu turşuların ümumi xassələrinə malikdir. O, 
aktiv metallar, əsasi oksidlər və əsaslarla qarşılıqlı təsirdə olub normal və turş duzlar 
əmələ gətirir:                     
 
    H
2
CO
3
 + Mg 
 MgCO
3
 +  H
2
            H
2
CO
3
 + 2NaOH 
 Na
2
CO
3 
+ 2H
2
O 
    H
2
CO
3
 + CaO 
 CaCO
3
 + H
2
O         H
2
CO
3
 + NaOH 
 NaHCO
3
 + H
2
O 
 
Karbonat turşusunun xüsusi xassələri onun çox davamsız və çox zəif turşu olması 
ilə əlaqədardır. Suda məhlulda cüzi dissosiasiya edir: 
 
               H
2
CO
3
  
  

3
HCO  +  H
+
                      

3
HCO   
  H
+
 + 

2
3
CO  
Bu səbəbdən də lakmus kağızı karbonat turşusunda qırmızı rəngə deyil, çəhrayı 
rəngə boyanır. Karbonat turşusu metasilikat turşusunu onun duzlarından çıxardır. 
Karbonat turşusunun duzları. Karbonat turşusu ikiəsaslı turşu olduğundan 2 
sıra duz əmələ gətirir – karbonatlar və hidrokarbonatlar. 
Alınması. Kalsium-karbonat təbiətdə rast gəlinir. 
Sənayedə  karbonatlardan,  əsasən,  susuz soda  Na
2
CO
3
,  kristallik soda 
Na
2
CO
3
·10H
2
O  və  çay sodası  NaHCO
3 
istehsal  olunur.  Onları,  əsasən,  aşağıdakı 
ardıcıllıqla alırlar. 
NH
3
  və  CO
2
  qaz  qarışığını  soyuq  NaCl  məhluluna  buraxdıqda  soyuq  suda  pis 
həllolan  natrium-hidrokarbonatın  çöküntüsü  əmələ  gəlir.  Sonuncunu  közərtdikdə 
susuz soda əmələ gəlir: 
2NH
3
+2CO
2
+2H
2
O 
2NH
4
HCO
3
Cl
NH
4
2







2НаЪл
2NaHCO
3

)
O
H
 
CO
(
2
2









      
       
  
t
 Na
2
CO
3 
 
Susuz soda suda həll edilib məhlulun suyu buxarlandırıldıqda kristallik soda ayrılır: 
Na
2
CO
3
 (məhlulu)
 










   
buxarlanma
   
 Na
2
CO
3
·10H
2
O 
kristallik soda
 
Soda məhlulunu karbon-dioksidlə doydurduqda çay sodası alınır:  
 
Na
2
CO
3
 + H
2
O + CO
2
 
 2NaHCO
3
 
çay sodası 
 
Fiziki xassələri. Karbonatlar bərk kristal maddələrdir. Natrium-, kalium-, ammo-
nium-karbonatlarından başqa, digər karbonatlar suda həll olmur. Hidrokarbonatlar 
karbonatlara  nisbətən  suda  yaxşı həll  olur. Lakin  natrium-hidrokarbonat  NaHCO
3
 
natrium-karbonata Na
2
CO
3 
nisbətən suda az həll olur. 
Kimyəvi  xassələri.  Karbonatlar  duzların ümumi xassələrinə,  həm  də  xüsusi 
xassələrə malikdir. 
I. Başqa duzlar kimi onlar turşularla, həllolan karbonatlar isə duzlarla və qələvi-
lərlə qarşılıqlı təsirdə olur.             
Qızdırıldıqda karbonatlar (Na
2
CO
3
 və K
2
CO
3
-dən başqa) ərimədən parçalanır:  
CaCO
3(bərk)
 


 
t
CaO + CO
2
       (NH
4
)
2
CO
3(bərk)


 
t
 2NH
3
+ H
2
O + CO
2
 

 
 
130 
 
Metalların hidrokarbonatları qızdırıldıqda karbonatlara çevrilir. Hidrokarbonatları 
karbonatlara həmçinin qələvilərin təsiri ilə də çevirmək olur: 
Mg(HCO
3
)
2


 
t
MgCO
3
+ H
2
O+ CO
2
        NaHCO
3
 + NaOH 
 Na
2
CO
3
 + H
2
O 
 
Əksinə,  karbonatları  hidrokarbonatlara  çevirmək  üçün  onların  məhlullarından 
CO
2
 buraxılır: 
        MgCO
3
 + CO
2
 + H
2
O 
 Mg(HCO
3
)
2
 
 
Bu proses təbiətdə də baş verir və nəticədə suyun karbonatlı codluğu yaranır. 
II. Karbonatların xüsusi xassələri.  
1.  Karbonatlara  və  hidrokarbonatlara  qüvvətli  turşularla  təsir  etdikdə  karbon-
dioksidin şiddətli ayrılması nəticəsində xarakterik “qaynama” müşahidə edilir: 
CaCO
3
 + 2HCl 
 CaCl
2
 + H
2
O + CO
2
 
Ca(HCO
3
)
2
 + 2HCl 
 CaCl
2
 + 2H
2
O  + 2CO
2
 
Bu  reaksiyalardan  karbonat və hidrokarbonatların təyin edilməsində  və turşu-
ların neytrallaşdırılmasında istifadə edilir. 
2.  Qələvi  metalların  suda  həllolan  karbonatları  hidrolizə  uğrayır  və  onların 
məhlulları qələvi reaksiya göstərir:  
 
2Na
+ 
+ (CO
3
)
2– 
+ HOH  
  2Na
+ 
+
 

3
HCO  + OH
–
  
(qələvi mühit)
 
(CO
3
)
2–
 + HOH  
  

3
HCO + OH
– 
Karbonat turşusunun ən mühüm, praktik əhəmiyyətli duzları aşağıdakılardır: 
1. Natrium-karbonat və ya susuz sodadan şüşə, sabun istehsalında, suyun yumşal-
dılmasında, məişətdə yuyucu maddə kimi və s. istifadə olunur. 
2. Natrium-hidrokarbonat və ya çay sodasından  qənnadı  sənayesində,  alovsön-
dürən qurğularda, süni mineral suların hazırlanmasında istifadə olunur. 
3. Kalium-karbonat və ya potaşdan maye sabunun, optik və çətinəriyən şüşələrin 
istehsalında istifadə olunur. 
4. Kalsium-karbonatdan  mərmər  və  əhəngdaşı  şəklində  tikinti  işlərində  istifadə 
olunur. Əhəngdaşından CaO və karbon-dioksid alınır. 
5. Dolomitdən (CaCO
3
·MgCO
3
) çuqun və polad istehsalında istifadə olunur. 
Karbonat ionunun (CO
3
)
2–
  təyini  karbonatlara  qüvvətli  turşuların  təsirindən 
xarakterik “qaynama” hadisəsinin müşahidə edilməsinə əsaslanır: 
 
Na
2
CO
3
 + 2HCl 
 2NaCl + H
2
O + CO
2
        
(CO
3
)
2– 
+ 2H
+ 
 H
2
O + CO
2

 
Təbiətdə karbon dövranı
 
 
Yer  qabığında  karbon  karbonatlar,  daş  kömür,  neft,  təbii  qaz,  bitki  və  heyvan 
orqanizmlərinin  tərkibinə  daxildir.  Havada  isə  karbon  CO
2
  şəklində  mövcuddur. 
Təbiətdə karbonun bu birləşmələri daimi çevrilmələrə uğrayır. Məsələn, əhəngdaşı 
parçalanır, yanacaqlar yandırılır, bitki və heyvan orqanizmləri tənəffüs edir, məhv 

 
 
 
2 
131 
 
•  VII  fəsil  •  
Karbon yarımqrupu elementləri  
•
olduqdan  sonra  parçalanır  (
a
).  Aşağıdakı  şəkildə  karbon  dövranını  təşkil  edən 
proseslər göstərilmişdir. 
 
 
Bu çevrilmələrin əksəriyyətində atmosferə çoxlu miqdarda CO
2
 daxil olur. Digər 
tərəfdən bitkilərdə gedən fotosintez reaksiyası zamanı atmosferdən CO
2
 qazı udulur, 
oksigen qazı isə atmosferə verilir. Nəticədə atmosferdə CO
2 
qazının  miqdarı, demək 
olar ki, dəyişmir (
0,03–0,035% ). 
 
 
6CO
2
 + 6H
2
O






 xlorofil
,
h

 C
6
H
12
O
6
 + 6O
2
          
     
 
 
 
 
 
1
. Səhv ifadəni müəyyən edin. Karbonat turşusu:  
A) normal və turş duzlar əmələ gətirir                     B) H
2
O + CO
2
    sxemi üzrə əmələ gəlir 
C) zəif turşudur                                                        D) Na
2
SiO
3  
ilə reaksiyaya daxil olur 
E) lakmusun rəngini dəyişmir 
2. Karbonat turşusunun duzlarına aid hansı ifadə səhvdir? 
A) CaCO
3
 bir çox mineralın tərkibinə daxildir        B) soda və çay sodası sənayedə alınır 
C) Na
2
CO
3
·10H
2
O kristallik soda adlanır                D) NaHCO
3
 susuz soda adlanır 
E) K
2
CO
3 
potaş adlanır 
3. Sxemləri tamamlayın və normal duzun alındığı tənlikləri qeyd edin.                                
1. 2H
2
CO
3
 + Ca 
               
2.  2H
2
CO
3
 + CaO 
                  
3. H
2
CO
3 
+ NaOH 
 
4.  H
2
CO
3
 + 2KOH 
                5.   MgCO
3
 + H
2
O + CO
2
 

 
 
4. Susuz sodanın alınması mümkün olan reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
1. NaHCO
3


 t
    2. K
2
CO
3
+ NaOH
      3. Na
2
CO
3
·10H
2
O


 t
      4. CaCO
3
+ NaCl
 
 
(a)
 Təbiətdə karbon dövranı 
• karbonatlar • hidrokarbonatlar • susuz soda • çay sodası • 
kristallik soda •  
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
132 
 
5. Karbonatların ümumi xassələrini əks etdirən reaksiyaların tənliklərini tamamlayın: 
      a. CaCO
3       
+ ...  
  ...   + ....  + CO
2
              b. Na
2
CO
3  
+ ...  
 ...   +  2NaOH 
      c. Na
2
CO
3   
+ ...  
  ...   +     ... 
6. Hansı şəraitdə karbonat duzları hidrokarbonatlara və əksinə çevrilir? 
7. Tərkibində 5% kənar qarışığı olan 1,2 ton əhəngdaşının parçalanmasından neçə m
3
 (n.ş.) 
karbon-dioksid alınar? M
r
(CaCO
3
) = 100. 
8. Kalsium-karbonatı tam parçaladıqda onun kütləsi neçə faiz azalar? A
r
(Ca) = 40, A
r
(C) = 
12, A
r
(O) = 16. 
 
 
 
 
 S