ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün
Yüklə 3,97 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
(b) n-heptan CH 3 3-metilheksan (şaxəli alkan) Birinci emaldan fərqli olaraq ikinci emal zamanı karbohidrogenlərin tərkib və quruluşlarının dəyişilməsi, yəni kimyəvi proses baş verir. Oktan ədədi. Oktan ədədi benzinin detonasiyaya davamlılığını kəmiy- yətcə xarakterizə edir. Detonasiya – mühərrikdə yanacağın vaxtından əvvəl alışıb partlayışla yanması hadisəsidir. Əgər benzinin oktan ədədi 95-dirsə, bu o deməkdir ki, bu benzinin detonasiyaya davamlılığı 95% izooktan və 5% n-heptan qarışığının da- vamlılığı kimidir. Yanacağın oktan ədədi nə qədər yüksək olarsa, mühərrikin faydalı iş əmsalı bir o qədər yüksək olur. Bu maraqlıdır Bilik qutusu • Neft emalı proseslərinin təkmilləşdirilməsində, neft məhsullarının key- fiyyətinin yaxşılaşdırılmasında Azərbaycan kimyaçıları – Yusif Məmmədəliyev, Əli Quliyev, Murtuza Nağıyev, Vahab Əliyev, Soltan Mehdiyev, Mark Dalin, İzzət xanım Orucova və digərlərinin böyük əməyi olmuşdur. 1 2 3 4 5 6 3 167 • VIII fəsil • Karbohidrogenlər • Təbii qaz Respublikamız təbii və neftlə birlikdə çıxan qazlarla zəngindir. Təbii qaz əsas etibarilə metandan (80–90%) və onun yaxın homoloqları olan etan, propan və butandan ibarətdir. Təbii qazdan məişətdə və sənayedə yanacaq kimi istifadə olunur. O həmçinin kimya sənayesi üçün xammal mənbəyidir. Ondan asetilen, etilen, hidrogen, duda, sirkə turşusu, boyalar və digər məhsullar alınır. Neftlə birlikdə çıxan qazlar Neftlə birlikdə çıxan qazlar ya neftdə təzyiq altında həllolmuş halda olur, ya da neft layının üstündə yerləşir. Bu qazların tərkibində metanın miqdarı təbii qazda olduğundan az, homoloqlarının (C 2 –C 6 ) miqdarı isə çox olur. Hazırda bu qazlar da yanacaq və kimyəvi xammal kimi tətbiq edilir. Daş kömür Daş kömür yanacaq olmaqla yanaşı, həm də qiymətli kimyəvi xammal mən- bəyidir. Daş kömürün əsas emalı onun kokslaşdırılması (pirolizi) prosesidir, yəni 1000–1200°C-də havasız şəraitdə quru distillə edilməsidir. Bu zaman aşağıdakı əsas fraksiyalar alınır: koks, daş kömür qatranı, ammonyaklı su və koks qazı. 1. Bakı nefti hansı karbohidrogenlərlə zəngindir? A) alkanlarla B) alkenlərlə C) arenlərlə D) alkinlərlə E) tsikloparafinlərlə 2. Təbii qaz haqqında səhv ifadəni göstərin. A) Azərbaycanda böyük ehtiyatı var B) kimya sənayesində xammal mənbəyidir C) marten və domna sobalarında istifadə edilmir D) məişətdə və qazanxana qurğularında istifadə edilir E) tərkibində metanla yanaşı, etan, propan və butan da var 3. Doğru ifadələri müəyyən edin. Neftin ilkin emalı zamanı ... 1. fiziki hadisə baş verir 2. proses rektifikasiya kolonunda aparılır 3. fraksiyalar müxtəlif temperaturda qovulur 4. qalıqda mazut qalır 5. benzinin çıxımı 20% təşkil edir 4. Krekinq prosesinə aid ifadələri müəyyən edin. 1. iki yolla həyata keçirilir 2. benzinin çıxımını 70–80%-ə çatdırmağa imkan verir 3. prosesdə parçalanma reaksiyaları baş verir 5. Hansı məqsədlə neftin ikinci emalı aparılır? 6. Oktan ədədinin müəyyən edilməsində etalon kimi hansı iki karbohidrogenin qarışığı istifadə olunur? 7. Neft emalı proseslərinin təkmilləşdirilməsində və neft məhsullarının keyfiyyətinin yaxşı- laşdırılmasında böyük əməyi olan Azərbaycan kimyaçıları haqqında referat hazırlayın. • fraksiyalı distillə • krekinq • kokslaşdırma • Açar sözlər Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 168 1. Metan haqqında səhv ifadəni müəyyən edin. A) yanacaq kimi istifadə edilir B) həlledicilərin alınmasında istifadə olunur C) molekulu tetraedr şəklindədir D) tərkibində kütləcə 25% H və 75% C var E) molekulunda 4 ədəd qeyri-polyar rabitə mövcuddur 2. Etilen haqqında səhv ifadəni müəyyən edin. A) etanoldan almaq mümkündür B) molekulu müstəvi quruluşa malik deyil C) polietilen əmələ gətirir D) doymamış karbohidrogendir E) hidratlaşma reaksiyasına uğrayır 3. Buxarının hidrogenə görə sıxlığı 35 olan alkenin formulunu müəyyən edin. А) C 4 H 8 B) C 5 H 10 C) C 6 H 12 D) C 3 H 6 E) C 7 H 14 4. Asetilen haqqında doğru ifadələri müəyyən edin. 1. molekulu xətti quruluşludur 2. su ilə asetaldehid əmələ gətirir 3. 1 molu 2 mol H 2 ilə etan əmələ gətirir 4. havada hisli alovla yanır 5. kalsium-karbiddən almaq olur 6. metandan almaq olur 5. Tsiklopropan və benzola aid səhv ifadəni müəyyən edin. A) molekullarının karbon zənciri qapalıdır B) birinin tərkibi C n H 2n formuluna uyğundur C) birinin molekulunda yalnız -rabitələr mövcuddur D) birinin buxarı zəhərlidir E) hər ikisi aromatik karbihidrogenlərə aiddir 6. Doğru ifadələri müəyyən edin. 1. neftin ilkin emalı fiziki prosesdir 2. neftin ikinci emalında kimyəvi proseslər baş verir 3. krekinq prosesində böyük molekullar kiçik molekullara parçalanır 4. ikinci emalın məqsədlərindən biri neftdən benzinin çıxımını artırmaqdır 5. benzin fraksiyasına C 12 –C 18 tərkibli karbohidrogenlər daxildir 7. Sxemləri dəftərinizə köçürün və tamamlayın. 1. CH 4 + H 2 O . kat t, 3. CH 2 =CH 2 + [O] + H 2 O 4 KMnO 5. CH≡CH + H 2 O 4 HgSO 2. CH 2 =CH 2 + H 2 O . kat p, t, 4. CH CH + HCl . kat t, 6. C 6 H 6 + 3H 2 Pt p, t, 8. 0,05 mol alkanın tam yandırılmasından 3,36 l (n.ş.) CO 2 alınmışdır. Alkanın molekul formulunu müəyyən edin. 9. Tənliyi dəftərinizə köçürün, əmsallaşdırın və hər bir maddənin kütləsini C atomlarının sayı (n) ilə ifadə edib tənlikdə uyğun formulun altında yazın. M r (O 2 ) = 32, M r (CO 2 ) = 44, M r (H 2 O) = 18. C n H 2n + О 2 CО 2 + H 2 О 10. Naməlum alkinin 2,7 qramını tam hidrogenləşdirdikdə 0,2 q hidrogen sərf olun- duğunu nəzərə alaraq alkinin molekul formulunu müəyyən edin. Ü m u m i l ə ş d i r i c i t a p ş ı r ı q l a r 3 169 • IX fəsil • Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri • Bu fəsildə siz karbohidrogenlərin oksigenli birləşmələrindən spirtlər, aldehidlər, karbon turşuları, mürəkkəb efirlər və karbohidratlarla, azotlu törəmələrindən isə aminturşular və zülallarla çox qısa şəkildə tanış olacaqsınız. D OYMUŞ SPİRTLƏR. ETANOL, ETİLENQLİKOL VƏ QLİSERİN • Doymuş karbohidrogen molekulunda bir və ya bir neçə H atomunun hidroksil qrupu ilə əvəz olunmasından alınan üzvi birləşmələrə doymuş spirtlər deyilir. Biratomlu doymuş spirtlər – etanol Biratomlu doymuş spirtlərin tərkibində bir ədəd OH qrupu olduğundan onların ümumi formulu R–OH və ya C n H 2n+1 –OH kimi göstərilir. Ən sadə nümayəndələri metil spirti və ya metanol CH 3 OH və etil spirti və ya etanoldur C 2 H 5 OH: H H H H — C — OH H — C — C— OH H H H metil spirti və ya metanol etil spirti və ya etanol (a) Metil və etil spirtləri molekullarının quruluş formulları və mil-kürəcik modelləri Fəsil KARBOHİDROGENLƏRİN OKSİGENLİ VƏ AZOTLU TÖRƏMƏLƏRİ 9 45 – Yod tinkturası yodu hansı maddədə həll etməklə hazırlanır? – Meyvələr qıcqırdıqda hansı maddələr əmələ gəlir? Təchizat: mis spiral, spirt lampası, kibrit, içərisində etil spirti olan sınaq şüşəsi, ştativ. İşin gedişi: mis spiralını üzəri qara təbəqə ilə örtülənə qədər spirt lampasında közər- din və qızmış halda etil spirtinə daxil edin. Baş verən hadisəni müşahidə edin. Nəticəni müzakirə edək: – Nə üçün közərtdikdə spiral qara təbəqə ilə örtülür? – Spiralı spirtə daxil etdikdə qara təbəqə ilə hansı dəyişiklik baş verir? Bunun səbəbi nədir? – Sınaq şüşəsini ehtiyatla iylədikdə nə hiss edirsi- niz? – Etil spirtinin oksidləşməsində kimyəvi reaksiya- ların hansı əlamətləri müşahidə olunur? Fəaliyyət Etil spirtinin mis(II) oksidlə oksidləşməsi etil spirti 170 Alınması. Etanol, əsasən, etilenin katalizator iştirakı ilə hidratlaşmasından alınır: H 2 C=CH 2 + H–OH kat. t, CH 3 –CH 2 OH etilen etanol Etil spirti, tərkibində qlükoza və ya qlükoza qalıqları olan şəkərli maddələrin qıcqırdılmasından da alınır: C 6 H 12 O 6 (qlükoza) гыъгырма 2C 2 H 5 OH + 2CO 2 Fiziki xassələri. Etanol (çaxır spirti) xüsusi alkoqol iyinə malik, təxminən 78 C- də qaynayan rəngsiz mayedir; asan alışır. Sudan yüngüldür və su ilə istənilən nis- bətdə qarışır. Bir çox üzvi maddələr üçün yaxşı həlledicidir. Etanol narkotik təsirə malik maddədir. Texniki ehtiyaclar üçün işlədilən etil spirtini içməsinlər deyə ona pis iyli və boyayıcı maddələr qatılır. Belə spirt denaturat adlanır. 96% etil spirti və 4% sudan ibarət olan məhlul tibbi spirt adlanır . Metanol alkoqol iyinə malik, 68 C-də qaynayan, çox zəhərli rəngsiz mayedir; suda istənilən nisbətdə həll olur. Kimyəvi xassələri. Etanolu qatı sulfat turşusunun iştirakında 140°C-dən yüksək temperaturda qızdırdıqda spirtin dehidratlaşması (suyun ayrılması) nəticəsində etilen əmələ gəlir: C 2 H 5 OH ) (qat SO H C, 140 > t 4 2 ы CH 2 =CH 2 + H 2 O Etanol havada zəif göyümtül alovla yanır: C 2 H 5 ОH + 3О 2 t 2CО 2 + 3H 2 О Mis(II) oksidlə zəif qızdırdıqda etanol xoşagəlməyən iyə malik sirkə aldehidinə oksidləşir (bax: fəaliyyət): CH 3 –CH 2 –OH + CuO t CH 3 – C + Cu + H 2 O etanol sirkə aldehidi Tətbiqi. Etil spirti sintetik kauçuk, plastik kütlə, ətir, dərman, lak və spirtli içkilərin istehsalında, həmçinin anatomik preparatların konservləşdirilməsində istifadə olunur. Etil spirtindən həmçinin təbabətdə dərinin dezinfeksiyasında, dəmləmələr və ya ekstraktlar hazırlanmasında istifadə edilir. Spirtlərin tərkibinə aid hesablamalar Doymuş biratomlu spirtlərin C n H 2n+1 OH nisbi molekul kütlələrini C atomlarının sayı (n) ilə ifadə edin. A r (C) = 12, A r (O) = 16, A r (H) = 1. Həlli: M r (C n H 2n+1 OH) ifadəsində elementlərin nisbi atom kütlələrini və atomların bu formul- dakı indekslərini nəzərə alıb M r -i hesablayaq: M r (C n H 2n+1 OH) = 12·n + 1(2n+1) + 16+1 = 14n + 18 Məsələ. 0,5 molunun kütləsi 23 q olan doymuş biratomlu spirtin formulunu müəyyən edin. nü mu nə O H 3 171 • IX fəsil • Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri • Çoxatomlu doymuş spirtlər – etilenqlikol və qliserin Tərkibində iki və üç hidroksil qrupu olan doymuş spirtlər uyğun olaraq ikiatomlu və üçatomlu spirtlər adlanır. İkiatomlu spirtlərin ən sadə nümayəndəsi etilenqlikol, üçatomlu spirtlərinki isə qliserindir: CH 2 — CH 2 CH 2 —CH—CH 2 OH OH OH OH OH etilenqlikol (etandiol-1,2) qliserin (propantriol-1,2,3) (b) Etilenqlikol və qliserin molekullarının quruluş formulları və mil-kürəcik modelləri Etilenqlikolun suda məhlulu 0 С-dən çox aşağı temperaturda donmadığından qışda avtomobil, traktor və s. mexanizmlərin radiatorlarında antifriz kimi işlədilir. Qliserin nitroqliserin və dinamitin alınmasında tətbiq edilir. Qliserindən ətriyyatda və təbabətdə dəriyumşaldıcı məlhəmlərin hazırlanmasında, gön-dəri istehsalında dərilərin qurumasının qarşısının alınmasında, sabun istehsalında istifadə olunur. Nitroqliserinin spirtdə 1%-li məhlulu ürək xəstəliyində qan damarlarını genişləndi- rən dərman kimi istifadə edilir. Təyini. Qliserinin və etilenqlikolun çoxatomlu spirt kimi təyini onların yeni çökdürülmüş mis(II) hidroksidlə qarşılıqlı təsirindən parlaq-göy rəngli məhlulun əmələ gəlməsinə əsaslanır ( c ). Bilik qutusu • Etilenqlikol rəngsiz, şərbətəbənzər, şirin dada malik çox zəhərli ma- yedir. Suda və etanolda yaxşı həll olur. Bilik qutusu • Qliserin rəngsiz, şərbətəbənzər, şirin dada malik, özlü və hiqroskopik mayedir. Su ilə istənilən nisbətdə qarışır; etilenqlikoldan fərqli olaraq zəhərli deyil. Cu(OH) 2 çöküntüsü Qliserin (c) Parlaq-göy rəngli məhlulun əmələ gəlməsi Biratomlu doymuş spirtlər isə mis(II) hidroksidlə reaksiyaya daxil olmur. • Q E Y D • 1 2 3 172 1. Səhv ifadəni göstərin. A) metanol və etanol su ilə istənilən nisbətdə qarışır B) etanol dimetil efirinin izomeridir C) metanol çox zəhərlidir D) metanol iyinə görə etanoldan kəskin fərqlənir E) etanol metanoldan yüksək temperaturda qaynayır 2. Hansı maddənin köməyi ilə çoxatomlu spirtləri biratomlu spirtlərdən fərqləndirirlər? A) HOCH 2 CH 2 OH B) HOCH 2 CHCH 2 OH C) C 2 H 5 OH OH D) CH 3 OH E) Cu(OH) 2 3. Etil spirtinin alınması sxemlərini tamamlayın. 1. C 6 H 12 O 6 (qlükoza) гыъгырма 2. CH 4 + HOH . kat t, 3. CH 2 =CH 2 + HOH . kat t, 4. CH CH + HOH . kat t, 4. Sxemləri tamamlayın. 1. C 2 H 5 OH (гаты) SO H C, 140 > т 4 2 2. CaC 2 + H 2 O 3. Al 4 C 3 + H 2 O 4. CH 3 CH 2 OH + CuO t 5. Etilenqlikolla qliserinin yanma reaksiyalarının tənliklərini tərtib edin. 6. Etanolda molekullararası hidrogen rabitəsi yarana bilərmi? Cavabınızı əsaslandırın. 7. Nə üçün etilenqlikol etanoldan daha yüksək temperaturda qaynayır? 8. Qliserinin tətbiq sahələrini sadalayın. 9. Doymuş biratomlu spirtin nisbi molekul kütləsinin 88 olduğunu bilərək molekulda ele- mentlərin kütlə nisbətini (m C :m H :m O ) müəyyən edin. 10. Tərkibində 54% qlükoza olan 0,5 ton meyvənin qıcqırmasından neçə kiloqram etil spirti alınar? M r (C 6 H 12 O 6 ) = 180, M r (C 2 H 5 OH) = 46. • etanol • metanol • etanolun dehidratlaşması və oksidləşməsi • etilenqlikol • qliserin • Açar sözlər Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 3 173 • IX fəsil • Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri • D OYMUŞ ALDEHİDLƏR. SİRKƏ ALDEHİDİ • Molekullarında doymuş karbohidrogen radikalı ilə birləşmiş aldehid qrupu (–C ) olan üzvi maddələr doymuş aldehidlər adlanır; məsələn: qarışqa aldehidi (formaldehid) sirkə aldehidi (asetaldehid) Aldehidlərin ümumi formulu R–CHO-dur. Yalnız qarışqa aldehidində aldehid qrupu H atomu ilə birləşmişdir: H–CHO. >C=O qrupu karbonil qrupu adlanır. Asetaldehid misalında aldehidlərin alınması, xassələri və tətbiqi ilə tanış olaq. Alınması. Sirkə aldehidi etil spirtinin mis(II) oksidlə oksidləşməsindən, Kuçerov reaksiyası üzrə – asetilenin hidratlaşmasından və digər üsullarla alınır: CH 3 CH 2 ОH + CuО t CH 3 CHО + Cu + H 2 О CH CH + HOH 4 HgSO CH 3 – CHО Fiziki xassələri. Asetaldehid – kəskin iyli, uçucu (t qay. = 21°C), rəngsiz, zəhərli mayedir . 46 – Anatomik preparatların saxlanmasında hansı maddədən geniş istifadə olunur? Yüklə 3,97 Kb. Dostları ilə paylaş:
|