ŞÜKÜr mustafa, İLTİfat ləTİfov ümumtəhsil məktəblərinin 9-cu sinfi üçün

b
).  
 
• Zülalın üçüncü quruluşu – spiralın fəzada bükülərək  əmələ  gətirdiyi for-
masıdır.  Sadə  halda zülalın  üçüncü quruluşunu  spiralın  yumaq şəklində  dolanmış 
forması  kimi  təsəvvür  etmək  mümkündür,  məsələn,  hemoqlobinin  bir  polipeptid 
zəncirində olduğu kimi (
c
). 
 
 
(b) 
Zülal 
molekulunun 
ikinci quruluşu 
(c) 
Hemoqlobinin bir 
polipeptid zəncirinin 
üçüncü quruluşu 
•
  Zülal  və  fermentlərin  kimyası  sahəsində  tədqiqatlar 
aparmışdır.  Zülal  molekulunun  quruluş  nəzəriyyəsini 
təklif etmişdir (1888). 
A.Y.Danilevski  
(1838–1923) 
Rus biokimyaçısı 

 
 
 
188 
 
 
 
   Zülalların xarakterik kimyəvi xassələri onların hidrolizə uğraması, denaturasiyası 
və  rəngli reaksiyalar  verməsi  ilə  əlaqədardır.  Zülalların  hidrolizi  ilə  təxminən  20 
müxtəlif aminturşu alınmışdır. 
 
              H–NH–CH–CО– OH   +  (n–1)HOH       
        nNH
2
–CH–CООH  
                           
zülal
                                                   
aminturşu
 
                      R
i                   
n   
                                     
              
       qarışığı  
 
 R
i   
(i=1,2,3, . . . )
 
                                                                                                                 
Zülalların hidrolizi qidanın həzm prosesinin əsasını təşkil edir. 
 
• Zülalın ikinci və üçüncü quruluşunun dağılmasına denaturasiya deyilir.  
Yumurtanı bişirdikdə, xörək hazırladıqda, qan laxtalandıqda, süd çürüdükdə və s. 
hallarda biz denaturasiya hadisəsi ilə rastlaşırıq. 
Zülalların təyini onların xarakterik rəngli reaksiyalar verməsinə və güclü qız-
dırıldıqda yanmış lələk iyinin çıxmasına əsaslanır. Məsələn, zülallara qələvi mühit-
də bir neçə damcı mis(II) sulfat məhlulu ilə təsir etdikdə məhlul qırmızı-bənövşəyi 
rəngə boyanır (
d
):    
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bu  reaksiya  (biuret reaksiyası  adlanır)  birləşmədə  peptid  rabitəsinin  olmasını 
sübut edir. 
Zülalların əhəmiyyəti 
Zülallar  canlı orqanizmin  xarakterik əlamətlərini və funksiyalarını  – boyatmanı, 
hərəkət, hissiyyat orqanlarının fəaliyyətini, xəstəliklərin təbiətini, immuniteti və s.-ni 
tənzimləyir. Qidada zülalların çatışmazlığı ciddi xəstəliklərə səbəb olur.  
Sənayedə  zülallardan  təbii  liflər  (ipək,  yun),  dəri,  plastik  kütlələr  və  yapışqan 
şəklində istifadə edilir. 
Hazırda  bir  çox  zülali  maddələr,  məsələn,  hormonlar  və fermentlər  mikro-
orqanizmlərin köməyi ilə biotexnoloji üsullarla alınır 
•
  Nobel  mükafatı  laureatı  (1902).  Tədqiqatları  karbo-
hidrat və zülallar kimyasını əhatə edir. Bir sıra fizioloji 
fəal maddələr sintez etmişdir. 
E.Fişer  
(1852–1919).  
Alman üzvi 
kimyaçısı və 
biokimyaçısı 
(d) 
Zülallarda peptid 
rabitəsinin təyini 
(biuret 
reaksiyası) 
zülal 
məhlulu
zülal 
məhlulu
qələvi 
məhlulu
CuSO
4
 
məhlu
lu
 

 
 
 
3 
189 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
 
  
 
 
 
 
1. Səhv ifadəni göstərin.  Zülallar ...                                            
A) əsasən, 20 müxtəlif aminturşu qalıqlarından təşkil olunmuşdur  
 
C) polikondensləşmə reaksiyası üzrə əmələ gəlir 
D) peptid qrupuna malikdir 
E) təbiətdə fotosintez prosesi üzrə əmələ gəlir  
 
2. Zülalların xarakterik kimyəvi xassələrini göstərin. 
1. denaturasiyaya uğraması   
2. hidrolizə uğraması   
 
3. rəngli reaksiyalar verməsi 
3. Zülallar aminturşulardan hansı reaksiya üzrə əmələ gəlir? 
4. Zülallar əmələ gələrkən aminturşuların hansı funksional qrupları iştirak edir? 
5. NH
2
CH
2
–COOH tərkibli aminturşunu adlandırın. 
1. aminsirkə turşusu             2. aminetan turşusu              3. qlisin   
 
6. Aminturşular haqqında səhv ifadəni müəyyən edin.    
A) iki funksional qrupa malikdir   
 
 
B) polimerləşmə reaksiyası üzrə zülal əmələ gətirir 
C) zülalların hidrolizindən alınır   
 
 
D) polikondensləşmə reaksiyasına daxil olur 
E) karbon turşularının törəmələridir 
7. Hansı reaksiya polikondensləşmə reaksiyası adlanır? 
8. m q H
2
N–R–COOH tərkibli eyni aminturşunun tripeptidinin hidrolizindən alınan amin-
turşunun  kütləsinin  (m+6)  q  oldugunu  nəzərə  alaraq  aminturşunun  molyar  kütləsini 
hesablayın.
 
Aminturşunun polikondensləşməsi və polipeptidin hidrolizi  
Aminturşunun polikondensləşməsi zamanı 7,2 q su və 30,3 q pentapeptid alınmışdır. 
Aminturşunun M
r
-ni hesablayın.       
Həlli: 
    Götürülən aminturşunun kütləsinin 30,3 + 7,2 = 37,5 q olduğunu nəzərə alaraq onun 
M
r
-ni reaksiyanın tənliyindən hesablayaq: 
 
5А   
  А–А– А–А–А  +  4H
2
О
              
М
r
 = 
= 75. 
 
Məsələ. 1 mol pentapeptidin tam hidrolizinə sərf olmuş suyun miqdarı 1 mol tripeptidin 
tam hidrolizinə sərf edilmiş suyun miqdarından neçə dəfə çoxdur?  
nü
mu
nə
 
•
 
peptid rabitəsi • polipeptid • zülalın ilkin, ikinci və üçüncü quru-
luşu • denaturasiya •
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 
         H         O
 
B)  [–N–CH–C–]
n
  kimi göstərilir 
 
               R
37,5 г
                  
                                 7,2 г
5М
р
                 
pentapeptid
                        72 г

 
 
 
190 
 
 İ
RİMOLEKULLU BİRLƏŞMƏLƏR – POLİMERLƏR 
 
  
 
 
 
 
• Molekulları çoxlu sayda təkrarlanan atomlar qrupundan ibarət olan maddələr 
polimer və ya irimolekullu birləşmələr adlanır.  
 
 
  
Polimerləri polimerləşmə və polikondensləşmə reaksiyaları üzrə alırlar.
   
• Monomer molekullarının bir-biri ilə birləşib irimolekullu birləşmə əmələ gətir-
məsi reaksiyalarına polimerləşmə reaksiyaları deyilir.  
 
Polimerləşmə  reaksiyası,  əsasən,  doymamış  birləşmələr  üçün  xarakterik  olub, 
başlanğıc molekullarda ikiqat, üçqat rabitələrin qırılması hesabına baş verir; məsə-
lən, etilenin polimerləşmə reaksiyasının sxemi qısa şəkildə belə göstərilir:  
 
 
 
 
Polimerləri əmələ gətirən kiçikmolekullu birləşmələr monomer adlanır.   
Makromolekulda çoxlu sayda təkrarlanan eyni quruluşlu atomlar qrupuna quruluş 
vahidi  və  ya  monomer halqası  deyilir.  Makromolekulda  quruluş  vahidinin  sayı  (n) 
polimerləşmə  dərəcəsi  adlanır.  Quruluş  vahidinin  “nisbi  molekul  kütləsi”ni  M
r
  ilə 
işarə etsək, polimerin nisbi molekul kütləsi M
r
(polimer)
 
=  M
r
 · n ifadəsi ilə hesablanar.   
51 
 
– İpək, pambıq, oduncaq, zülallar, nuklein turşuları, uşaq oyuncaqları.  Sizcə, 
bunlar arasında nə kimi əlaqə ola bilər?
 
 
Təchizat:  3  sınaq  şüşəsi,  polietilen  dənəcikləri,  kibrit,  spirt  lampası,  KMnO
4
  məhlulu,  su, 
şüşə çubuq.  
İşin gedişi:  
1. İçərisində polietilen dənəcikləri olan sınaq şüşəsinə su töküb qarışdırın.  
2. Sınaq şüşəsində polietilen dənəciklərini qızdırın və şüşə çubuqla polietilenin bərkliyini 
yoxlayın.  
3. Sınaq şüşəsində polietilen dənəciklərinin üzərinə KMnO
4
 məhlulu əlavə edin.  
4. Polietilen dənəciyini alova yaxınlaşdırın. Təcrübələri yerinə yetirərkən
 
müşahidə aparın. 
 
Nəticəni müzakirə edin. 
– 1-ci təcrübədə hansı nəticəni əldə etdiniz? 
– Polietileni zəif qızdırdıqda nə baş verir? 
– KMnO
4 
məhluluna münasibətdə polietilenlə etilen arasındaki fərq nədən ibarətdir?  
– Alovda polietilenlə nə baş verir? Yanan polietileni alovdan uzaqlaşdırdıqda nə baş verir? 
 
 
Fəaliyyət 
Polietilenin xassələri 
 
 
Bilik qutusu 
 • Polimer maddələrin molekulları (makromolekullar) böyük nisbi molekul 
kütləsinə malik olur (M
r
 > 5000). 
nCH
2
=CH
2
 → (—CH
2
—CH
2 
—)
n
 
  
       
monomer
etilen                     
 polimer
(polietilen)
    
quruluş vahidi
polimerləşmə dərəcəsi
 
polimerin makromolekulu
 

 
 
 
3 
191 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
 
 
 
Mənşəyinə görə polimerləri 3 qrupa bölmək olar: təbii (biopolimerlər),
 
süni və 
sintetik polimerlər.  
 
 
 
Makromolekulun quruluşuna görə polimerlər xətti (
a
), şaxəli (
b
) və torvarı (
c
) 
polimerlərə  ayrılır.  Xətti quruluşlu  polimerlərə  aşağıtəzyiqli  polietilen,  sellüloza, 
 
 
Bilik qutusu 
•
  
Etilenin polimerləşmə reaksiyasının sxemini açıq şəkildə və mil-kürə-
cik modellə belə  göstərmək olar:     
           
 
CH
2
=CH
2 
+ CH
2
=CH
2
+...
 –CH
2
–CH
2
– + –CH
2
–CH
2
– +...
 ...–CH
2
–CH
2
–CH
2
–CH
2
–... 
           
etilen                                                                                                 polietilen                      
          
                                                                                                 
 
 
 
Bilik qutusu 
• Polimerləşmə reaksiyası üzrə alınan mühüm polimerlərə polietilen və 
polipropilenlə yanaşı, polivinilxlorid, teflon (politetraflüoretilen) və polistirol
 
aiddir: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Polikondensləşmə
 
reaksiyası üzrə zülallar əmələ gəlir, sənayedə kapron və lavsan 
lifləri (bax: səh.192) alınır. Formaldehidlə fenolun birgə polikondensləşməsi reaksiyası 
ilə  böyük  praktik  əhəmiyyətə  malik  olan 
fenolformaldehid qatranı
  istehsal  olunur. 
Fenolformaldehid
 
qatranının alınmasını belə göstərmək olar:
  
 
 
+   nH
2
О
 fenol
+   nH
2
C=О       

 formaldehid
fenolformaldehid qatranı
n
 
ОH
 n
stirol

polistirol 
nCH
2
=CH
–CH
2
–CH–
nH
2
C=CH   
  ( –CH
2
–CH–)
n
 
 
          Cl                       Cl      
   vinilxlorid             polivinilxlorid
 
nCF
2
=CF
2
   
   (–CF
2
—CF
2
–)
n
 
       
tetraflüoretilen                  teflon  
                                             (flüorplast)
 
 
 
Bilik qutusu
 • Təbii polimerlərə sellüloza, nişasta, təbii kauçuk, zülallar, nuklein tur-
şuları, süni polimerlərə tri- və diasetilsellüloza, tri- və dinitrosellüloza, vulkanlaşdırılmış 
kauçuk,  sintetik  polimerlərə  isə  polietilen,  polipropilen,  lavsan,  kapron,  butadien 
kauçuku aiddir. 
etilen
 
polietilen
n
 
n

 
 
 
192 
 
lavsan, kapron, təbii kauçuk, polistirol, şaxəli quruluşlu polimerlərə qlikogen, yüksək-
təzyiqli polietilen, torvarı quruluşlu polimerlərə isə fenolformaldehid qatranı, rezin 
və s. aiddir. 
 
 
 
 
 
 
Plastik kütlələr və liflər
 
 
 
• Plastik kütlələr – polimerlərdən hazırlanmış və qızdırıldıqda verilən formanı 
alaraq, soyudulduqdan sonra da həmin formanı saxlayan materiallardır. 
Plastik kütlələrin yüngül olması, yüksək kimyəvi və mexaniki davamlılığı, istiliyi 
və elektriki yaxşı izolyasiya etmə qabilliyyəti praktikada geniş tətbiq olunur. Məsələn, 
plastik kütlələrdən polietilen, polipropilen, polivinilxlorid, polistirol və onun birgə-
polimerləri, fenolformaldehid qatranı və s. sənayenin müxtəlif sahələrində, kənd tə-
sərrüfatında, təbabətdə, məişətdə və s.-də tətbiq edilir. 
 
• Liflər – əyirilmək və toxunmaq qabiliyyətinə malik, saplar şəklində dartıla bilən 
təbii və sintetik polimerlərdir.  
Liflər təbii və kimyəvi liflərə ayrılır. Təbii liflər bitki və heyvan mənşəli olur (
d
), 
məsələn, pambıq, kətan, yun, ipək.
 
 Kimyəvi liflər də, öz növbəsində, süni və sintetik  liflərə ayrılır. Süni asetat və 
viskoz lifləri  sellülozanın çevrilmələri nəticəsində alınır. Sintetik liflər isə sintetik 
polimerlərdən, məsələn, kapron, naylon və lavsandan  hazırlanır.
  
 
 
 
 (d)  
Liflərin təsnifatı  
(a)
 Xətti quruluşlu 
   
(b) 
Şaxəli quruluşlu 
(c) 
Fəza quruluşlu (tikilmiş, torvarı) 
Polimerin nisbi molekul kütləsi ilə əlaqədar hesablamalar  
Polietilenin  nisbi  molekul  kütləsinin  56000-ə  bərabər  olduğunu  nəzərə  alaraq  onun 
polimerləşmə dərəcəsini hesablayın. M
r
(CH
2
=CH
2
) = 28. 
Həlli:  
Monomer halqasının M
r
-nin 28 olduğunu nəzərə alaraq 
M
r
(polimer)
 
= M
r
·n ifadəsindən 
polimerləşmə dərəcəsini hesablayaq: 
56000 = 28·n;           n = 56000:28 = 2000. 
 Məsələ. (–CH
2
–CH–)
500
 tərkibli polimerin nisbi molekul kütləsini hesablayın.  
                          
 
CH
3
       M
r
(CH
2
=CH–CH
3
) = 42. 
nü
mu
nə
 
LİFLƏR
 
ТƏBİİ
 
КİMYƏVİ
 
Bitki mənşəli 
pambıq, kətan və s.
 
Heyvan mənşəli 
yun, ipək və s.
 
Süni 
viskoz, asetat və s. 
Sintetik 
lavsan, kapron və s. 

 
 
 
3 
193 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
 
 
 
1. Səhv ifadəni müəyyən edin. Polimer ... 
A) polimerləşmə və polikondensləşmə reaksiyaları üzrə alınır 
B) C=C və C
C rabitəli monomerlərdən alınır 
C) adətən, 5000-dən böyük M
r
-ə malikdir 
D) monomerlə eyni keyfiyyət tərkibə malik ola bilər 
E) makromolekulu çoxlu sayda təkrarlanan monomer molekullarından ibarətdir 
 
2. Polietilenlə polipropilenin quruluş vahidini
 
müəyyən edin. 
1. CH
2
=CH
2
       2. –CH
2
–CH–      3. –CH=C–      4. –CH
2
–CH
2
 –      5. – CH
2
–CH=CH– 
 
 
 
 
    
                                            CH
3
                   CH
3 
A) 1,3                 B) 1,5                     C) 4,2                   D) 4,3                 E) 4,5 
 
3.  Polimerləşmə  və  polikondensləşmə  reaksiyaları  üzrə  alınan  polimerləri  müvafiq  olaraq 
müəyyən edin. 
 
     1. polietilen       2. teflon         3. fenolformaldehid qatranı       4. zülallar        5. polistirol 
 
4. Xətti quruluşlu polimerləri göstərin. 
1. aşağıtəzyiqli polietilen          
2. rezin                        
3. sellüloza  
4. qlikogen                                  
5. kapron                      
6. polistirol 
 
5. Süni polimerləri göstərin. 
 
1. sellüloza                      
2. təbii kauçuk                   
3. asetat lifi                    
4. polietilen                   
5. teflon                              
6. viskoz  lifi 
 
6. Kimyəvi lifləri müəyyən edin. 
1. yun         2. asetat lifi       3. kətan           4.  lavsan        5. kapron          6. təbii ipək 
 
7. Süni liflər sintetik liflərdən nə ilə fərqlənir? 
 
8. Polimerləşmə dərəcəsi 500 olan polietilenin nisbi molekul kütləsini hesablayın. 
M
r
(CH
2
=CH
2
) = 28
.  
 
 
 
• monomer • makromolekul • polimerləşmə dərəcəsi • quruluş vahidi •
 
Açar sözlər
 
 
 
Öyrəndiklərinizi tətbiq edin və yoxlayın 

 
 
 
194 
 
 
P
RAKTİK İŞ – 3.
 
ÜZVİ BİRLƏŞMƏLƏRİN XASSƏLƏRİ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
52 
Sınaq şüşəsinə bir neçə mis kuporosunun kristallarını yerləşdirin və üzərinə 1–2 ml 
su əlavə edin. Sınaq şüşəsini onun daxilindəki kristalların tam həll olmasına qədər 
qarışdırın. Hazırlanmış məhlula asta-asta çöküntü alınana qədər 1 ml qələvi məhlulu 
əlavə edin. Çöküntünün üzərindəki məhlulu süzün və çöküntüyə 0,5 ml qliserin əlavə 
edib müşahidə aparın. 
Nəticəni müzakirə edək: 
– Mis kuporosu məhluluna qələvi ilə təsir etdikdə hansı rəngdə çöküntü alınır? 
– Çöküntünün tərkibi hansı formulla ifadə olunur? 
– Çöküntünün üzərinə qliserin əlavə etdikdə nə baş verir? Nə üçün? 
– Apardığınız reaksiya ilə hansı üzvi birləşmələri təyin edirlər? 
– Sonda alınan məhlul hansı rəngdə olur? 
 
 
T ə c r ü b ə
 1
Sınaq şüşəsinə 2 ml su tökün və noxud boyda kalsium-karbid yerləşdirin.  
Sınaq  şüşəsinin  ağzını  qazaparan  boru  keçirilmiş  tıxacla  tez  bağlayın  və  qazaparan 
borunun ucunu içərisində kalium-permanqanat  məhlulu olan ikinci sınaq şüşəsinə 
(məhlula) daxil edin.  
Nə müşahidə edirsiniz? Məhlulun rənginin dəyişməsinin səbəbi nədir?  
Baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
 
 
T ə c r ü b ə
2
a) Sınaq şüşəsində mis(II) hidroksid çöküntüsünü alın və qələvi məhlulunu süzmədən 
üzərinə 1 ml aldehid əlavə edin. 
b) Digər sınaq şüşəsində həcmi 1 ml olan Ag
2
O-nun ammonyaklı suda məhluluna 
asta-asta sınaq şüşəsinin divarı ilə 1 ml aldehid əlavə edin. 
Hər iki sınaq şüşəsini içərisində qaynayan su olan kimyəvi stəkana salın.  
Baş verən dəyişiklikləri müşahidə edin və reaksiyaların tənliklərini yazın. 
Bu reaksiyalardan hansı üzvi birləşmələrin təyinində istifadə olunur? 
 
 
T ə c r ü b ə
3
a) Sınaq şüşəsinə 1 ml sirkə turşusu tökün və üzərinə bir neçə damcı metiloranj əlavə 
edin. İndikatorun rəngi necə dəyişdi? Alınmış məhlulun üzərinə asta-asta 1 ml 
qələvi məhlulu əlavə edin. Nə müşahidə edirsiniz? 
b) Digər sınaq şüşəsində kiçik təbaşir parçası yerləşdirin və üzərinə 1 ml sirkə turşusu 
tökün. Nə baş verir? 
Hər iki təcrübədə baş verən reaksiyaların tənliklərini tərtib edin. 
 
 
T ə c r ü b ə
4
Çoxatomlu spirtlərin mis(II) hidroksidlə qarşılıqlı təsiri
 
Asetilenin alınması və xassələri
Aldehidlərin oksidləşməsi
Sirkə turşusunun bəzi xassələri

 
 
 
3 
195 
 
•   IX  fəsil  •  
Karbohidrogenlərin oksigenli və azotlu törəmələri  
•
 
 
1.  Səhv ifadəni müəyyən edin.  
Etanol ... 
A) biratomlu doymuş spirtlərə aiddir 
C) molekulu yalnız 
-rabitələrə malikdir 
E) metanoldan yüksək temperaturda qaynayır 
B) tərkibcə C
n
H
2n+1
OH  formuluna uyğun gəlir 
D) dehidratlaşma prosesinə daxil olmur 
 
2. Səhv ifadəni müəyyən edin. 
 Sirkə turşusu ... 
A) birəsaslı doymuş karbon turşusudur           
B) sənayedə butanın oksidləşməsindən alınır      
C) mineral turşuların ümumi kimyəvi xassələrini göstərir       
D) Mg, CaO və Na
2
CO
3
  ilə dönməyən reaksiya üzrə qarşılıqlı təsirdə olur              
E) lakmusun rəngini dəyişmir 
 
3. Səhv ifadəni müəyyən edin.  
Mürəkkəb efir... 
    A) efirləşmə reaksiyası üzrə alınır 
    B) katalitik reaksiya üzrə əmələ gəlir 
    C) R
1
–COO–R
1
 və ya R
1
–COO–R
2
 formuluna malik ola bilər 
    D) mübadilə reaksiyası üzrə əmələ gəlir 
    E) dönməyən reaksiya üzrə əmələ gəlir