Süleyman sani axundov seçİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ

Pərdə

---

Milli Kitabxana

112

ÇƏRXİ-FƏLƏK

İki pərdəli, dörd şəkilli pyes.

İŞTİRAK EDƏNLƏR

P i r i - F a n i -uzun, ağsaqqallı və saçlı bir qoca. Libası uzun ağ ləbbadə, üstdən qurşaq.

V ə l i a ğ a - mülkədarbəy.

A ğ a S a l e h - zavod sahibi.

A ğ a Ş i r ə l i - mülkədar.

M u s a b ə y - Ağa Salehin zavod müdiri, mühəndis.

B a h a d ı r - gəcə bir işçi.

Q ə h r ə m a n

F ə r m a n

} Bahadırın yoldaşları

N a d i r

Q u r b a n ə l i - kəndli.

G ü l s ə n ə m - onun arvadı.

Q a f a r - pinəçi.

S a n d r o - restoran xidmətçisi (lakey).

L i d a

Z i n a

M a r u s y a

} çəngilər

M a r q o

A l l a h q u l u - işçi.

Bir neçə işçi arvad və kişilər.

BİRİNCİ PƏRDƏ

BİRİNCİ ŞƏKİL

Səhnə pərdə ilə iki  hissəyə bölünür.  Bir  hissəsi  restoran  otağını  və digər  hissəsi  Piri-

Faninin  komasını və həyətini  göstərir.  Komanın  yanında  bir  qurumuş  ağac  kötüyü;  hər  iki

mənzilə qapılar  açılır.  Pərdə qalxdıqda Piri-Fani  komanın  ağzında  oturmuş və bir  carx

hərəkət halında görünür. Çarxın pərləri həm otaqda, həm də həyətdə görünür. Qurbanəli və

Gülsənəm Piri-Faninin həyətinə daxil olurlar.

Q u r b a n ə l i. Ey pir, daha səbrim tükənmiş, bir ilimin zəhmətini bir gündə

itirdim. Qan-tər içində əkib becərdiyim məhsulu Vəli ağa

---

Milli Kitabxana

113

zor ilə əlimdən aldı. Uşaqlarımı ruzisiz qoydu. Bu qış günündə gözləri yaşlı çöllərə

saldı. (Ağlayır.)

G ü l s ə n ə m. A kişi, qızıl inəyi demədin.

Q u r b a n ə l i. Onu da sən söylə, mənim danışmağa taqətim yoxdur.

G ü l s ə n ə m. Ay pir baba, belə sənə bu Gülsənəmin canı qurban olsun. Mal-

qaradan  təkcə bir  inəyimiz  qalmışdı. İnək  demə,  bir  maral,  buynuzları  göylə

gedirdi, yelini yer ilə sürünürdü. Kənddə qızıl inəyin tərifi dillərdə söylənilirdi. Üç

gün  bundan  irəli  ağanın naxırçısı  inəyimi  damğalayıb bəyin  naxırına  qatmış.

Səbəbi  guya  qızıl  inək  ağanın  qoruğuna  girmiş.  Ey  pir  baba,  o  ağaya  biz  nə edə

bilərik? Səndən başqa bizim imdadımıza yetən yoxdur. Bizə bir çarə qıl.

P i r i - F a n i. Əyləşin, cavabmızı alarsınız.

Əyləşirlər. Pinəçi Qafar daxil olur, pirə təzim edib ərz eləyir.

Q a f a r.  Ey  pir,  bu  qabarmış əllərimin  zəhməti  ilə Ağa  Şirəlinin

karvansarasının  qarşısında  pinəçilik  edib  yeddi  baş  külfət  ruzisini  bir  tövr  ilə

qazanıram.  Bu  gün  xozeyindən əmr  çıxmış  ki,  Pinəçi  Qafar  ya  tutduğu  yerə kirə

versin,  ya  da  tutduğu  yeri  azad  etsin.  Hər  iki  hal  mənim  üçün  müşküldür.  Bu  qış

zamanı  mən  haraya  gedim?  Nə qazanıram  ki,  uşaqlarımın boğazından  kəsib  ona

kirayə verim? Məgər sansız evlərinin kirayəsi ona kafi deyil ki, mən zavallı kasıbı

küçələrə buraxır. Ey pir, səndən İmdad istəyirəm.

P i r i - F a n i. Əyləş, cavabını alarsan.

Allahqulu və bir neçə işçi daxil olur, pirə təzim edirlər.

A l l a h q u l u.  Ey  Piri-Fani,  Ağa  Saleh xozeyin  bu  gün  bizləri  zavoddan

çıxarıb, küçəyə atdı. İndi biz nə edək? Arvad-uşaqlarımız acından fəryad edirlər.

P i r i-F a n i. Səbəb nə olmuş?

A l l a h q u l u.  Gündəlik  muzdumuz  çox  az  idi.  Aldığımız  pul  külfətimizi

ödəmirdi. Bir qədər artırılmasını xozeyindən rica etdik, qəbul etməyib dedi: İndiyə

kimi gündə on  saat  işləmisiniz,  bu  gündən  həmin  məbləğə on  iki  saat

işləyəcəksiniz. Bu şərtə biz razı olmadıq.

P i r i - F a n i. Əyləşiniz, cavabınızı alarsınız.

Əyləşirlər,  bu  halda  Bahadır  qolları  çirməkli,  döşü və başı  açıq,  dalınca  Qəhrəman,

Fərman və Nadir daxil olurlar.

---

Milli Kitabxana

114

P i r i - F a n i. Şikayətəmi gəlmisiniz?

B a h a d ı r (əllərini  belinə qoyub.)  Xeyr,  siz  Piri-Faninin  bu  məzlumlara

verəcəyi cavabı gözləyirik.

P i r i - F a n i. Əyləşiniz, eşidərsiniz.

Bahadır yoldaşlarını başına cəm edib ayrı əyləşir.

P  i  r  i - F  a  n  i.  Ta  cavablarınızı  alınca  sükutda  olmalısınız.  Piri-Fani  başını

aşağı salıb fikrə gedir, sairləri də sakit, ona müntəzir olurlar.

Pərdə

İKİNCİ ŞƏKİL

Sandro otağıtı qapısını açır. Vəli ağa, Ağa Saleh, Ağa Şirəli və Musa bəy daxil olurlar.

V ə l i a ğ a. Sandro!

S a n d r o. Padano.

V ə l i a ğ a. Qatso! Dünya nədən ibarətdir?

S a n d r o. Ağa, şərabdan, qızdan, qruzinski düdükdən.

V ə l i a ğ a. Malades,  Sandro,  keçmişləri  unutmamısan,  hanı  Tiflisdə sizin

qəsdində kef etdiyim günlər? Hanı Tamara, hanı Marqo?..

S a n d r o. Ağa, Marqo dünən Tiflisdən gəlmişdir.

Vəli  ağa.  Sandro,  bu müjdə iləməni  diriltdin.  Al.  (Pul verir.)  Bu  sənin

muştuluğun, qoy başqa lakey padavat etsin. Sən Marqonun dalınca get.

S a n d r o. Ağa, xəbər etmişəm, gələcəkdir.

A ğ a S a l e h. Sandro, bizim qızlara da xəbər vermisənmi?

S a n d r o. Bəli, xozeyin, vermişəm.

A ğ a Ş i r ə l i. Sandro, stolu düzəlt, mən acından ölürəm.

S a n d r o. Ağa, bu saat. (Çıxır.)

A ğ a Ş i r ə l i. Ağa Saleh, eşitdim bu gün raboçilərin zabastovka ediblər?

A ğ a S a l e h. İstədilər muzdlarını artırsınlar, öz yerlərini də itirdilər.

M u s a b ə y. Xozeyin, gərək bir qədər artırıb ağızlarını yumaydın. Gündə on

iki saat zəhmətə heç bir fəhlə dözməz.

---

Milli Kitabxana

115

A  ğ  a

S  a l e  h. Niyə dözməz,  qoy  bir-iki  gün  ac  qalsınlar,  hamısı  gəlib,

ayaqlarıma yıxılıb yalvaracaqlar. Allah onları bizlər üçün işləməyə yaradıbdır.

V ə l i a ğ a. Bizləri də şampanski içməyə.

Sandro daxil olur, stola içki və yemək qoyur.

A ğ a Ş i r ə l i. Ay sağ ol, Sandro. Şampanskini buza qoymusanmı?

S a n d r o. Bəli, qoymuşam.

V ə l i a ğ a. Sandro, qızlar necə oldu?

S a n d r o. Ağa, bu saat gələrlər.

A ğ a S a l e h. Vəli ağa, tamada vəzifəsi siz ilədir.

V ə l i  a ğ a.  Oğul  deyirəm,  bu  gün  mənimlə içə bilsin.  Hamınızı  şəhid

edəcəyəm.

Bu halda Lida, Marusya və Zina daxil olurlar.

Q ı z l a r. Ura!

X o z e y i n l ə r. Ura!..

L i d a. Şiroçka! (Ağa Şirəlinin üstə yüyürür.)

M a r u s y a. Sali! (Ağa Salehin üstə yüyürür.)

Z i n a. Musiçka! Musiçka! (Musa bəyin üstə yüyürür.)

V ə l i a ğ a. Sandro, evimi yıxdın. Marqo harada qaldı. Məni xanımsız qoydun.

S a n d r o. Ağa, bu saat gedim gətirim. (Gedir.)

A ğ a S a l e h, Tamada, nə yatmısan? Xanımlar yemək istəyirlər.

V ə l i a ğ a. Bu saat, kim nə içmək istəyirsə desin: konyak var, zubrovka var,

benedektin var, nastoyaşşiy smirnovka var.

A ğ a Ş i r ə l i. Mən konyak içəcəyəm. Ağa Saleh, Mən də.

M a r u s y a. Mən vodka içəcəyəm.

V ə l i a ğ a. Sağ olsun Maruska xanım, mən özüm də vodka içəcəyəm.

Bu halda Marqo və çalğıçılar daxil olurlar.

M a r q o.  Valya!  Valiçka!  (İstəyir  Vəli  bəy  tərəfə gəlsin.)  Vəli  ağa.  Marqo,

yerində dur. Ustalar çalınız! Marqo, oradan süzə-süzə gəlib mənlə görüşərsən.

Çalğıçılar çalırlar. Marqo da oynaya-oynaya gəlib Vəli ağa ilə görüşür.

---

Milli Kitabxana

116

A ğ a Ş i r ə l i. Sağ olsun Marqo, nə gözəl oynayır.

A ğ a S a l e h.  Sağ  olsun  belə Gürcüstan  tavadı.  Qospada,  Marqo  xanımın

sağlığına içək.

İçirlər.

A ğ a Ş i r ə l i. Dövran bizimdir, bizim.

A ğ a S a l e h. Mülki-Süleyman bizimdir, bizim.

V ə l i a ğ a. Marqo xanım da mənimdir, mənim.

A ğ a Ş i r ə l i. Çərxi-fələyi döndərən olmaz.

A ğ a S a l e h. Biz ağaları bu büsatdan endirən olmaz.

V ə l i a ğ a. Sandro, şampanski və meyvə gətir.

S a n d r o. Bu saat, ağa. (Gedir.)

M a r u s y a. Sali, pul var?

A ğ a S a l e h. Var, var.

L i d a. Şiroçka, ev var?

A ğ a Ş i r ə l i. Var, var.

M a r q o. Valiçka, mülk var?

V ə l i a ğ a. Duşoçka, var, var.

Z i n a. Musiçka, bəs sənin nəyin var?

M u s a b ə y. Mənim də səni sevən ürəyim var.

Z i n a. Fu! O, hammalda da var. Dilənçidə də var.

S a n d r o  şampanski və meyvə gətirir,  ağalar  yemək-içməyə məşğul  olurlar,

səssiz bir-birinin sağlığına içirlər, söhbət edirlər.

Pərdə

İKİNCİ PƏRDƏ

ÜÇÜNCÜ ŞƏKİL

Əvvəlinci səhnə.

P i r i-F a n i. Ey məndən dərdlərinə çarə istəyən füqarəyi-kasibə! Siz o vaxt bu

əziyyətdən,  bu  zillətdən  xilas  olarsınız  ki,  çərxi-fələk  sizə çönə.  O  zaman  bu

qurumuş  ağac  kötüyü  göyərər, əlvan  çiçəklər  ilə bəzənər,  yarpaqlanar,  bar verər.

Onun çiçəkləri, yarpaqları və meyvələri adi nəbatat kimi olmaz. Hər çiçəyin başqa

bir rəngdə yarpaqları və meyvəsi, həmçinin yer üzündə gördüyünüz və eşitdiyiniz

---

Milli Kitabxana

117

cavahir,  qızıl və gümüş  kimi  ziqiymət  daşlı  o  mədən  şeyləri  bu  ağacda əmələ

gəldikdə, Simürq adında bir quş uçub gələr, bu ağacda məskən edər, onu qoruyar.

Sizlərdən hər biriniz özünüz üçün nə istəsəniz Simürq qağası ilə dərib atar.

Al l a h q u l u. Ey pir baba, sənə canım qurban. O zaman haçan olar?

P  i  r  i - F  a  n  i. Onun  vaxtını  bilmək  olmaz.  Fəqət  səbir  edib  zəhmətinizdə

davam edərsinizsə, elə nemətə nail olarsınız.

Bahadır ucadan qəhqəhə ilə gülür.

P i r i - F a n i. Nəyə gülürsən, ey cavan?

B a h a d ı r  (ayağa  qalxıb  ona  tərəf  gəlir.)  Sənin  belə dediyin əfsanəyə

gülürəm. Ey ağlını qayib etmiş qoca, nə üçün bu avam zavallıları belə xurafat ilə

aldadırsan.  Bu  qurumuş,  çürümüş,  qurtlanmış  kötük  yenidən  göyərərmi?

Çiçəklənərmi?  Belə əfsanə ilə məzlumları aldatdığın  yetər.  Al!  (Ayağı  ilə vurub

ağac kötüyünü Sındırır.)

Hamı. Ah...

P  i  r  i - F  a  n  i (ayağa  qalxıb).  Nə etdin!  Ey  dəli  qanlı?  Bu  biçarələrin  ümid

çırağını söndürdün.

B a h a d ı r. Elə yalançı çıraqlar çoxdan sönməli idi.

P i r i - F a n i. İndi nə etmək istəyirsən?

B a h a d ı r. İndi çarxı döndərmək istəyirəm.

P i r i - F a n i. Bacarmazsan, çoxları bu yolda fot olmuşlar.

B a h a d ı r. Qəhrəman,  Fərman,  Nadir,  yoldaşlar,  heç  bir  fikir  dünyada

qurbansız  yeriməmiş.  Hərgah  çarx  məni  vurub  fot  edərsə,  Qəhrəman  dalımca  sən

gələrsən,  sonra  Fərman,  dalınca  Nadir  ta  çarxı  saxlayıb  tərsə çöndərməyincə ol

çəkməyin. Haydı, igid yoldaşlarım.

Q ə h r ə m a n.  Yoldaş  Bahadır,  toxda,  sən  bizim  rəhbərimizsən,  sənin  sağ

qalmağın bu  məzlumlara  lazımdır. Əvvəl  mən  qurban  olmaq istəyirəm.  (Atılıb

çarxın pərindən tutur, çarx onu kənara atır.)

H a m ı. Ah, zavallı! Öldü!

Qurbanəli özünü atır, carx onu da vurur.

P  i  r  i - F  a  n  i. Dayanın,  divanələr.  Bahadır  çarxdan  tutub  saxlayır.  Nadir

kömək edir, çarxı döndərirlər.

Pərdə

---

Milli Kitabxana

118

DÖRDÜNCÜ ŞƏKİL

İkinci şəkildəki səhnə.

A ğ a Ş i r ə l i (qışqırır.) Aman, toxdayın, qərq olduq, tufan, tufan...

A  ğ  a  S  a l e  h. Ədə,  Musa  bəy,  qoyma,  qoyma.  Çarx  dönmüş,  tormazla,

tormazla.

M u s a b ə y. Ay xozeyin, bu fələk çarxıdır. Ona tormoz vurmaq olmaz.

V ə l i a ğ a. Vay bizim halımıza, çərxi-fələk indi tərsinə dönmüş.

B a h a d ı r və yerdə qalanlar otağa girirlər.

B a h a d ı r. Ay ağalar, indi çərxi-fələk sizlər üçün tərsinə dönmüş. Piri-Faninin

komasına  buyurunuz.  Bizə söyləyən  kimi,  sizə də gözəl-gözəl  nağıllar  söyləsin.

Qurumuş ağacda sizin Üçün cavahir bitirsin. Qızıl meyvələr dərib versin.

Ağalar məyus, başlarını aşağı salıb Piri-Faninin komasına tərəf gedirlər.

B a h a d ı r. Xanımlar, siz də ağalarınızın qulluğuna təşrif aparınız.

M a r q o. Biz burada, siz ilə qalmaq istəyirik.

B  a  h  a  d  ı  r.  Bizim  nə pulumuz  var,  nə də şampanskimiz.  Buyurun  gedin.

(Qızlar gedirlər.) Sandro, bu içkiləri-zadı buradan götür.

S a n d r o. Ağa, bu saat.

B a h a d ı r. Biz ağa deyilik. Yoldaşıq.

S a n d r o. Bəli, bəli, yoldaş, yoldaş.

B a h a d ı r. Ustalar, internasional çalınız.

Onlar da çalırlar.