Sutkalik ovqat ratsionini tuzish

Yüklə 344,16 Kb.

Pdf görüntüsü

tarix	06.06.2020
ölçüsü	344,16 Kb.
	#31738

�� #1179 �� 

SUTKALIK OVQAT RATSIONINI TUZISH

Nazariy tushuncha. Organizm o‟z hayot faoliyati uchun zarur energiyani

ovqat tarkibidagi oqsil, yog‟ va uglevodlardan oladi. Bundan tashqari, ovqat

energiya zapasini uzluksiz to‟ldirib turishi bilan birga organizm

to‟qimalarining tiklanishi va qayta qurilishi uchun zarur har xil moddalar bilan

ta‟minlab turadi.

Ovqat ratsionini tuzish uchun ovqat mahsulotlari tarkibini, sifati va

miqdorini aniq bilish zarur bo‟ladi. Ovqatlanishning fiziologik normalari odamning

yoshi, jinsi, bo‟yi, vazni, u yashaydigan iqlim sharoiti, geografik joylashishi,

shuningdek, bajaradigan ishining turiga qarab turli odamda turlicha bo‟ladi.

Sutkalik ovqat ratsioniga qo‟yiladigan talablar qo‟yidagicha: a) ovqat

ratsionining kaloriyasi sutkalik energiya sarfini qoplashi zarur; b) ovqat etarli

miqdorda uglevodlar, oqsillar va yog‟larga, shuningdek, vitaminlar, mineral tuzlar

ga boy bo‟lishi kerak; v) ovqatni iste‟mol qilish vaqti to‟g‟ri taqsimlangan bo‟lishi

zarur. Bir kunda 3 marta: ertalab, tushda va kechqurun ovqatlanish oralig‟i 6-7

soatdan oshmasligi zarur. Sutkalik kaloriyaning 30% ni ertalab, 50% ni tushda,

20% ni kechqurun olish kerak; g) kattalarning kasb-kori, bolalarning yoshi,

sportchilarning esa jismoniy ish xaraktera hisobga olinishi shart; d) iste‟mol

qilingan ovqat hajmi to‟yganlik hissini yuzaga keltiradigan bo‟lsin; e) iste‟mol

qilinadigan har galdagi ovqat tarkibiga kiradigan moddalar ratsional taqsimlangan

bo‟lishi kerak: oqsil va yog‟larga boy ovqatlarni kunduzgi soatlarda, sutli va

o‟simlik mahsulotlaridan tayyorlangan ovqatlarni kechqurun tanovul qilish tavsil

etiladi.

Ishdan maqsad. Ovqat ratsionini tuzish printsiplari bilan tanishib chiqish.

Zarur jihozlar: ovqat mahsulotlarining ximiyaviy tarkibi va kaloriyasini

ifodalaydigan jadvallar.

Ishni bajarish tartibi. Ovqat ratsionini tuzish uchun eng avval sutkalik

energiya sarfi aniqlanadi. Buning uchun xronometriya bo‟yicha kun tartibi tuziladi.

Har xil ishlarda sarflanadigan energiya sarfi jadvaldan topiladi. Jadvalda keltirilgan

ko‟rsatkichlardan foydalanib, quyidagi sxema bo‟yicha kun tartibi tuzib chiqiladi:

Ish turi

Muddati

(soat)

1 soatda 1kg vaznga

sarflanadigan energiya

Butun ish davomida

1 kg vaznga sarflanadigan

miqdori (kkal)

energiya miqdori (kkal)

2

3

Kun tartibi tuzib chiqilgandan keyin 3-grafada belgilangan soatlar

qo‟shiladi, ular yig‟indisi 24 soat bo‟lishi kerak. 4-grafadagi raqamlar yig‟indisi bir

kecha-kunduzda 1 kg vaznga sarflanadigan energiya miqdorini ifodalaydi.

Organizm bir kecha-kunduzda sarflaydigan hamma energiyani aniqlash uchun 4-

grafadagi raqamlar yig‟indisini gavda vazniga ko‟paytirish kerak, bunda sutkalik

sof energiya sarfi kilokaloriyalarda ifodalanadi. Bu miqdorga organizm ovqat

moddalarni o‟zlashtirish uchun sarflaydigan, ya‟ni ovqatning o‟ziga xos dinamik

ta‟sirini qoplash uchun sarflanadigan energiya miqdori, sof energiya sarfining 7%

qo‟shiladi va shu bilan bir kecha-kunduzda sarflanadigan energiya miqdori

aniqlanadi.

Sutkalik energiya sarfi aniqlangandan keyin sutkalik ratsionda oqsillar, yog‟lar va

uglevodlar qancha bo‟lishi kerakligi topiladi (9-jadval).

9- jadval

Odam bir kecha-kunduzda sarflaydigan kaloriyasiga ko‟ra sutkalik ovat

ratsionidagi oqsillar, yog‟lar va uglevodlar miqdori

Ovqatning

Sutkalik kaloriyasi (kkal)

2500

2750

2900

3250

3750

4200

4250

Oqsillar (g)

YOg‟lar (g)

Uglevodlar (g)

340

100

370

110

405

118

105

435

127

113

470

135

121

500

146

128

535

154

135

570

10- jadval

Gavda vaznining 1 kg massasi hisobiga 1 soatda sarflanadigan

energiya miqdori

(asosiy almashinuv energiyasi ham shunga kiradi)

Odamning faoliyati

Kkal Odamning faoliyati

Kkal

Uxlaganda

YOtib dam olganda

Turgan holda dam olishda

Tikka turganda

YUvinishda

Kiyinish va echinishda

Uy ishlarini bajarishda Kitob

o‟qishda

Lektsiya eshitishda

Erkin gimnastikada

Sport gimnastikasida

Suzishda

Akademik qayikda eshkak

eshishda

Kanoeda eshkak eshishda

Velosipedda yurish

Velosiped sporti mashqida

Velosiped sporti muso-

baqasida

0,93

0,10

1,37

1,30

1,50

1,69

3,44

1,50

5,07

7,68

7,14

6,60

7,33

7,73

12,00

16,2

Laboratoriya ishlarini

bajarishda

O‟tin arralashda

Qo‟l bilan kir yuvishda

YUrganda (6 km soat)

YUrganda (8 km soat)

YUgurishda (12 km soat)

YUgurishda (8 km soat)

YUgurishda (mashq qilish)

Engil atletikada

Kurashda

Bilьyard o‟ynashda

Otishda

CHavandozlikda (erkin

yurganda)

CHavandozlikda (yo‟rttir-

ganda)

Sport tennisi o‟yinida

Dushga tushganda

2,16

6,86

3,10

4,78

9,30

10,75

9,00

12,10

7,86

12,30

2,30

5,40

3,70

5,20

4,50

3,57

11- jadval

100 g ovqat mahsulotlari tarkibidagi oqsillar, yog’lar va uglevodlar miqdori

(g) va kaloriyasi (kkal)

Mahsulotlar nomi

Oqsillar

YOg‟lar Uglevodlar

Kkal

Sigir suti

Qaymoq

Sovet siri

Qandli, quyultirilgan

sut

Sariyog‟

O‟simlik yog‟i

Mol go‟shti: 1 kategoriya

II kategoriya

Qo‟y go‟shti: I kategoriya

Kolbasa (sevar)

Kolbasa (chala dudlangan)

Sosiska

Tuxum

Bug‟doy non

Baton

Qand

Asal

SHokolad konfet

Manniy yormasi

3,3

2,1

21,0

6,8

0,4

15,0

18,0

14,0

12,0

13,5

10,5

10,6

7,1

7,5

0,3

3,6

3,7

28,6

30,0

8,3

78,5

93,8

10,0

16,0

26,0

35,0

18,0

11,0

1,0

35,6

0,7

4,7

3,0

2,5

53,5

0,5

0,3

0,5

46,5

49,5

95,5

78,0

53,1

70,1

7,7

285

380

324

734

872

154

106

206

290

370

205

150

230

140

390

320

563

333

Suli yormasi

Guruch

Kartoshka

Oqbosh karam

Qizil sabzi

Ko‟k piyoz

No‟sh piyoz

YAngi bodring

Tarvuz

Olma

Limon

Olcha

9,5

10,6

6,4

1,7

1,5

1,3

1,1

2,5

0,7

0,4

0,3

0,8

0,7

2,3

0,9

65,1

72,5

20,0

2,2

7,6

4,1

9,2

2,9

8,8

16,7

12,0

329

332

70,0

Tuzilgan ovqat ratsioni bo‟yicha quyidagi shartlarni:

a) ratsiondagi kaloriya sutkalik energiya sarfini qoplashini;

b) ratsiondagi hayvonot mahsulotida oqsil va yog‟lar miqdori etarli bo‟lishini

baholang.

Ovqatlanish

Taomning

Ayni

Og‟irligi

Ozqat tarkibi(g)

rejima

turi

taomdagi

Oziq

moddalar

oqsillar yog‟lar uglevodlar

Ertalab

Tushda

Kechqurun

Jami

Izoh. Sutkalik ratsion jadval ko‟rsatkichlaridan foydalanib tuziladi.

. TURLI KATEGORIYA KASB KISHILARI UCHUN

OVQAT RATSIONINI TUZISH.

Ishdan maqsad: turli kategoriya kasb kishilari uchun ovqat ratsionini tuzish

printsipi bilan tanishish.

Ratsional ovqatlanish odamning energiya va plastik moddalarga bo‟lgan

ehtiyojini qoplab, sog‟liqni va yuqori mehnat qobiliyatini saqlashga, bolalarni esa

to‟g‟ri o‟sishi va rivojlanishiga qaratilgan bo‟lishi kerak.

Katta odamning energiyaga bo‟lgan ehtiyoji uning mehnatiga qarab

aniqlanadi. SHu belgiga asoslanib butun mamlakat aholisi 4 kategoriyaga bo‟linadi

(E.B.Babskiy qo‟llanmasida berilgan). Masalan, 1-kategoriyaga mansub

odamlarning normal ovqat ratsionining kalorik qiymati 3000 kkal bo‟lib, u o‟z

ichiga 109 g oqsil, 106 g yog‟ va 433 g uglevod olishi kerak. Ovqatli moddalar

o‟rtasidagi nisbat 1:1:4.

Bu nisbat hamma gruppalar uchun saqlanadi.

Ishning borishi: ovqat ratsionini turli tablitsalar yordamida tuziladi. Bu

tablitsalarda 100 g ovqatli moddadagi oqsil, yog‟ va uglevodlar foiz hisobida

berilgan bo‟lib, ularning kalorik qiymati ham ko‟rsatilgan. Ovqat ratsionini

tuzishda quyidagilarga rioya qilish kerak:

1. Ovqat ratsionida muayyan mehnat turi uchun optimal miqdorda oqsil, yog‟

va uglevodlar bo‟lishi kerak.

2. Ovqat ratsionining kalorik qiymati sutkalik energiya sarfini to‟la qoplashi

kerak.

3. Ratsionga vitaminlar, mineral tuzlar va suv ham kiritilishi kerak.

4. Ratsiondagi oqsilning 1/3 qismi hayvon tabiatidagi oqsil va yog‟dan iborat

bo‟lishi kerak.

5. Oqsilga boy mahsulotlarni (go‟sht, baliq, no‟xat) kunduzi, sutli va o‟simlik

mahsulotlarini esa kechqurun berilishi kerak.

6. Tushlikda ikkita issiq ovqat (1-si suyuq, 2-si quyuq) va uchinchisi

shirinlikdan iborat bo‟lishi kerak.

7. Non oq va qora berilishi kerak.

8. Bir kunda 4 marta ovqatlanish ratsionalroq hisoblanadi, shuning uchun

tuzayotganda birinchi va ikkinchi nonushta, tushlik va kechki ovqatni

hisobga olish kerak. Agar sutkalik kaloriyani 100% deb qabul qilsak,

shundan 25% i ertalabki nonushtaga, 15% i ikkinchi nonushtaga, 45%

tushlikka va 15% kechki ovqatga to‟g‟ri kelishi kerak. Ratsion tuzishda

quyidagi tablitsadan foydalaniladi:

Ovqatlanish

rejimi

Mahsulot

nomi

Og’irligi

Olingan mahsulot tarkibida

gramm hisobida

Kaloriyasi

oqsillar yog’lar uglevodlar

1-nonushta

2-nonushta

Tushlik

Kechki

ovqat

Umumiy:

10-Mashg’ulot

Og’iz bo’shlig’ida ovqat xazm bo’lishi

Mashg’ulotga tayyorlanish uchun savollar(uyga vazifa)

1.Og‟iz bo‟shlig‟ida ovqatga ishlov

berilishi.___________________________________________________________

__________________________________________________________________

________________

2.Ajratilgan sekret xarakteriga qarab so‟lak bezlarining klassifikatsiyasi.

__________________________________________________________________

_________3.So‟lakning tarkibi va uning fizik-kimyoviy xossalari.

__________________________________________________________________

_________4.So‟lakning funktsiyalari.

__________________________________________________________________

________________________5.So‟lakning ajralish jarayonining

boshqarilishi._______________________________________________________

__________________________________________________________________

__________________________________________________

Rejalashtirilgan nazorat natijalari

Savollar №

Javoblar№

Natija

Baho_____________ O‟qituvchining

imzosi__________

1-ish. So’lakning fermentativ xossalarini aniqlash

1. Tajriba bilan tanishing.

2. 6-tajribada yozilganiga muvofiq odam, kavsh qaytaruvchi hayvon va it

so‟laklarida amilolitik fermentlar borligini (yoki yo‟qligini) aniqlang.

3. Natijalarni jadvalga yozing.

Probirka

Probirkadagi

moddalar

Kraxmal

Qand

Xulosa

Xulosalar:

__________________________________________________________________

_______________________________________

2-ish.So’lakning ishqriyligini va rNni aniqlash.

1. Tajriba bilan tanishing.

2. Odam so‟lagining ishqoriyligini aniqlang.

__________________________________________________________________

________________________

3. Odam so‟lagining yuqori ishqoriyligi va rNini biologik mohiyatini tushintiring.

__________________________________________________________________

___

3-ish.Mutsinning so’lakdan ajralishi

1. Ikkita proberkani oling. Birinchisiga 1ml odam so‟lagi, ikkinchisiga kavsh

qaytaruvchi hayvonning so‟lagini quying. har qaysi probirkaga 2 ml. suv va 8- 10

tomchi sirka kislotasidan ko‟shing.

Probirkalarni chayqating. Mutsin bo‟lsa suzib yuruvchi oq cho‟kma tushadi.

2. Natijalarni yozing.

__________________________________________________________________

___

_______________________________

____________________________

Bajarilgavaqti O‟qituvchining imzosi

Asosiy adabiyotlar ro’yxati

1. Rajamurodov Z.T., Rajabov A.L. “Odam va hayvonlar fiziologiyasi” T.: Tib.

Kitob. 2010 y.

2. Nuriddinov.E.N. “Odam fiziologiyasi” T.: “A‟loqachi” 2005 y.

3. Almatov K.T., Allamuratov.Sh.I. “Odam va hayvonlar fiziologiyasi” T.:

Universitet. 2004 y.

4. Xudoyberdiev.R.E.,I.K.Axmedov. “Odam anatomiyasi” T.: “Ibn Sino” 1993 y.

5. Ahmedov.A. “Odam Anatomiyasi” T.: “Iqtisod moliya” 2007 y.

6. R.Boxodirov “Odam anatomiyasi” T.: “O„zbekiston”, 2006 y.

7. I.K.Axmedov

“Atlas

odam

anatomiyasi”T.:

“Uzb.

Milliy

ensiklopediyasi”1998y.

8.

Human Anatomy  and  Physiology. Nega Assefa  Alemaya University

Yosief  Tsige    Jimma  University.In  collaboration  with  the  Ethiopia  Public

Health  Training  Initiative,  The  Carter  Center,  the  Ethiopia  Ministry  of

Health, and the Ethiopia Ministry of Education 2003. 3-28bet

Elektron ta’lim resurslari

www.tdpu.uz

www.pedagog.uz

www.physiology.ru/handbooks.html

www.curator.ru/e-books/b22.html

Yüklə 344,16 Kb.

Dostları ilə paylaş: