T. Malikov O. Olimjonov moliya

davlat byudjeti mexanizmi 
vujudga keladi. Davlat byudjeti 
mexanizmi 
deyilganda, 
odatda, 
faqat 
moliyaviy 
resurslarni 
davlatning qo’lida to’plash (akkumulyatsiya qilish) va ularni davlat 
byudjeti kanallari bo’yicha taqsimlashning amaldagi tizi-migina 
nazarda tutilmasdan, balki takror ishlab chiqarish-ning barcha 
bosqichlariga bu jarayonning faol ta’siri ham tushuniladi. Bu 
mexanizmning detallari juda ko’p: soliqlar va byudjetga to’lovlar, 
byudjetdan moliyalashtirishning turli shakllari, 
mablag’larni byudjetlar 
ichida taqsimlash va boshqalar ana shular jumlasidandir. Davlat 
byudjeti mexanizmi ishlashining samaradorligi unga tegishli bo’lgan 
detal-
larning o’zaro ta’sirchanligi va ularning bir-biriga bog’liq-ligi 
bilan belgilanadi. 
Mamlakatning moliya tiz
imida davlat byudjeti markaziy o’rin 
egallaydi. Markazlashtirilgan pul fondini shakl-lantirish orqali 
davlatning qo’lida katta hajmdagi moliya-viy resurslar to’planadi va 
ular umumdavlat ehtiyojlarini qondirishga sarf etiladi. Davlat byudjeti 
umumdavlat ma
nfaatlarini inobatga olgan holda ustuvor yo’nalishlar 
uchun moliyaviy resurslarni jamlashda asosiy vosita bo’lib xizmat 
qiladi. 
Ustuvor yo’nalishlar uchun davlat byudjeti yordamida moliyaviy 
resurslarni jamlash bir necha usullar yordamida amalga oshirilishi 
mumkin. Ayrim hollarda, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal 
sur’atlar bilan rivojla-nishini ta’minlash maqsadida byudjetdan 
ajratilayotgan mablag’larning hajmi oshiriladi. Boshqa hollarda esa, 

---

o’sha sektorlardan mablag’larni davlat byudjetiga olishda qulay sharoit 
yaratiladi. 
Davlat 
byudjeti 
iqtisodiyotning 
alohida 
tarmoqlarining 
rivojlanishida asosiy manba rolini ham o’ynashi mumkin. Masalan, 
ilmiy-texnika taraqqiyoti asosida milliy iqtiso-diyotda yangi tarmoq 
vujudga kelayotgan bo’lsa, uning paydo bo’lishini hozirgi sharoitda 
byudjetdan moliyalash-
tirishsiz tasavvur etib bo’lmaydi. 
Faoliyat ko’rsatayotgan sub’yektlarning moliyaviy barqa-rorligini 
ta’minlashda davlat byudjeti katta ahamiyat kasb etadi. Turli 
ob’yektiv va sub’yektiv omillarning ta’siri ostida ayrim sub’yektlarning 
o’z moliyaviy resurslari ularning sog’lom faoliyat ko’rsatishi uchun 
etarli bo’lmay qolganda chetdan mablag’ jalb qilishga ehtiyoj 
tug’iladi. Bunday sharoitda davlat byudjeti tartibga soluvchi manba 
sifatida maydonga chiqishi mumkin. Albatta, bunday hollar-ning 
barchasida davlat byudjeti mablag’lari sub’yektlarning o’z manbalari, 
tarmoq ichidagi resurslar, bank kreditlaridan so’ng oxirgi tartibga 
soluvchi manba sifatida foyda-laniladi. 
Sub’ektlar faoliyatini moliyaviy resurslar bilan ta’minlashda davlat 
byudjetining tartibga soluvchi roli quyidagi ko’rinishda bo’lishi 
mumkin: 
– moliyaviy resurslarga bo’lgan yangi talabni kelgusi davlat 
byudjeti yilida davlat byudjetiningxarajatlari tarkibiga kiritish; 
– moliyaviy resurslarga bo’lgan qo’shimcha ehtiyojni mavjud 
davlat byudjeti resurslarini manyovr qilish, ya’ni davlat byudjeti 
kredit-
larini bir ob’ektdan ikkinchisiga o’tkazish yo’li bilan qondirish. 
Bunday imkoniyatning mavjudligi amaliyotda ayrim sub’yektlarning 
o’zlariga taqdim etilgan moliyaviy resurslarni to’liq o’zlashtirishning 
uddasidan chiqa olmas-ligi bilan izohlanadi; 
– qo’shimcha ehtiyojni hukumatning zaxira fondlari hisobidan 
qoplash va boshqalar. 
Davlat byudjeti milliy iqtisodiyot korxonalarini texnika vositalari 
bilan qayta qurollantirishda alohida ahamiyatga ega. Byudjetdan 
iqtisodiyotga 
qilinayotgan 
xara-jatlar 
va 
markazlashtirilgan 
investitsiyalarni moliyalash-tirish, eng avvalo, ana shu maqsadlarga 
xizmat qiladi. Ayniqsa, ijtimoiy soha (maorif, sog’liqni saqlash, 
mada-
niyat, sport, fan, ijtimoiy ta’minot) xarajatlarini moliyalashtirish, 
ijtimoiy nafaqa, aholi uchun muhim aha-miyat kasb etgan xizmatlar 
bahosidagi farqlarni byudjetdan qoplash, davlat hokimiyati organlari, 
boshqaruv va sud organlarini s
aqlash, fuqarolarning o’z-o’zini 
boshqarish organlarini moliyalashtirish, mamlakatning mudofaa 

---

qobiliyatini mustahkamlash kabi vazifalarning o’z vaqtida bajarilishini 
ta’minlashda davlat byudjetining ahamiyati beqiyosdir.