T. Malikov O. Olimjonov moliya

Soliq tushumlarini bashoratlash (prognozlashtirish) 
– 
aniq va miqdoriy jihatdan aniqlangan shaklda soliq tushumlarining 
hajmiga ta’sir ko’rsatuvchi ob’yekti va sub’yektiv omillarni oldindan 
ko’rish va bilish instrumenti. Soliq tushumlarini bashoratlash 
perspektiv xarakterdagi tadqiqot hisoblanib, uni ishlab chiqishda 
(yaratishda) real iqtisodiy shartlar va jarayonlar hisobga olinishiga 
qaramasdan u ehtimollik, dastlabkilik xarakteriga egadir. 
Mamlakat yoki aniq bir mintaqa iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining 
kompleks dasturi bashoratlashning asosidir. Shu bilan birgalikda 
bunda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan cheklanishlar(chetlanishlar, 
og’ishlar), hukmron tendentsiyalar (oqimlar) va ularni farq qilish 
sohalarini aniqlashga ham e’tibor bermoq lozim. Bashoratlash 
shoshilinch (operativ) (bir oygacha), qisqa muddatli (bir yilgacha), 

---

755 
o’rta muddatli (besh yilgacha) va uzoq muddatli (besh yildan ortiq) 
kabi turlarga bo’linishi mumkin. Xilma-xil davriy gorizontlarga 
(ufqlarga) ega bo’lgan istiqbolni belgilashning (bashoratlashning) 
mazmuni istiqboli belgilanayotgan jarayonlarning tabiati bilan 
belgilanadi: qanchalik barqarorlik bo’lsa, bashoratlash gorizonti 
(ufqi) shunchalik keng bo’ladi. Bashoratlash hisob-kitob 
qilinayotganda o’tgan davrlarda soliqlarning qanchalik tushib 
turganligini xarakterlaydigan haqiqatdagi dinamik qatorlar ham 
hisobga olinishi kerak. 
Soliq elementlari 
– davlatning qonun aktlari asosida 
aniqlangan soliqlarning tuzilishi (qurilishi) printsiplari va ularni 
undirishni tashkil qilish, soliqlarning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyatini 
o’zida aks ettiradi. Soliqlarning elementlari tarkibiga quyidagilar 
kiradi: 1) soliq sub’yekti (soliq to’lovchi); 2) soliqni o’zida tashuvchi 
(namoyon etuvchi); 3) soliq ob’yekti; 4) soliq manbai; 5) soliqqa 
tortish birligi; 6) soliq stavkas
i (soliqqa tortish normasi, me’yori); 7) 
soliq imtiyozlari; 8) soliq okladi. Soliq qonunchiligi nuqtai- 
nazaridan yuqorida sanab o’tilganlardan tashqari soliqning muhim 
elementlari qatoriga yana quyidagilarni kiritish mumkin: 1) soliq 
masshtabi; 2) soliqqa tortish bazasini (asosini, negizini) hisobga 
olish usuli; 3) soliq davri; 4) soliqni hisoblash tartibi; 5) hisobot 
davri; 6) soliqni to’lash muddatlari; 7) soliqni to’lash usuli va
tartibi.