T. U. Usmonov, B. C. Mirzayev, I. S. Hasanov mutaxassislikka

3.5. 
SUV SARFLARINI GIDROMETRIK VERTUSHKALAR
YORDAMIDA ANIQLASH
Suv sarfini o'lchash uchun daryoning ayrim qismini tanlashga 
qo'yiladigan asosiy talablar. suv sathini o‘lchash uchun ko’zatuvlari 
m oljallangan joyga qo;yilgan talablar bilan bir xil, leldli qo‘shimcha 
talablar ham mavjud.
Suv sarfini o lch ash aniqligini yetarli ta’m inlash uchun suvning 
bir tekis oqadigan joyi tanlanadi. Daryo eni bo‘yicha suvning 
umumiy oqish yo‘nalishi bir xil bo lishi kerak. Suvning oqish 
tezligini gidrom etrik vertushka yordam ida yetarli aniqlikda o'lchash 
uchun, uning miqdori kam suv davrda 0,15-0,25 m/s dan kam
boTmasligi kerak. To‘liq suv va suv toshqin davrlarida esa, suvning 
oqish tezligi 3,0-4,0 m/s dan oshmagani m a’qul.
Suv sarfini oichashga m oljallangan joyda suvning harakatsiz 
holati yoki uning teskari oqishi boTmasligi kerak. Bulardan tashqari 
suv sarfini olchayotgan joydan yuqorida joylashgan gidrotexnik 
qurilm aning ta’sirida suvning o'zgaruvchan harakati bolm asligiga 
e'tibor berilishi lozim.
Tabiiy sharoitda yuqorida keltirilgan barcha talablarga javob 
beradigan daryoning olchash joyini tanlash ancha m ushkul ish, 
ammo iloji boricha qo‘yilgan talablarga amal qilish, harakat qilish 
lozim.
Kanal va ariqlarda yuqorida keltirilgan talablarga rioya qilish 
maqsadida. ularning 15 m uzunlikdagi qismiga beton qoplama 
o‘rnatilib, gidrom etrik suv oichash joyi jihozlanadi.
Gidrometrik stvor yo'nalishini aniqlash.
Suv sarflari oTcha- 
nadigan daryoning eni 
gidrom etrik stvor
deb ataladi. Suv sarflarini 
to'g'ri aniqlash uchun daryoning tanlangan joyida gidrom etrik 
stvor yo'nalishi shunday belgilanishi kerakki, bunda stvor ch iz ig l 
bo'yicha oqim ning ko'ndalang kesimi suvning o'rtacha yo'nalishiga 
prependikulyar b o lish i kerak. Ilm iy safar chog'ida qisqa muddatli 
o‘lchashlar uchun gidrom etrik stvor ko‘z bilan chamalab belgilanadi. 
Muntazam olchashlar uchun moijallangan 
gidrom etrik stvorning 
yo’nalishi ancha aniq belgilanishi kerak.
116

---

Bunda quyidagilarga e’tibor berilishi kerak:
1. Keng qayirli daryolarda asosiy o‘zandagi gidrom etrik 
stvorning kam suv davrdagi yo'nalishi, qayirdagi suvning oqish 
yo‘nalishiga m a’lum burchak hosil qilib, to‘g‘ri kelmasligi mumkin. 
A gar burchak 100 (kichik) bo‘lsa, o v a n va qayir uchun bltta stvor 
belgilanadi. Agar burchak 100 (katta) dan bo'ladigan bo‘lsa, stvor 
siniq chiziq ko'rinishida belgilanadi.
2. Agar tanlangan joyda daryo o'zani shoxobehalarga b oiingan 
b o isa, stvorlar asosiy o‘zanda va shoxobchalarda ayrim-ayrim 
belgilanadi, bunda umumiy suv sarfi qisman sarflarning yig‘indisi 
sifatida aniqlanadi.
3. Gidrom etrik o lchash joyida odatda bitta gidrom etrik stvor 
tayinlashga harakat qilinadi. Am m o yilning har xil davrlarida 
suvning oqish sharoitlarini o‘zgarishi sababli ikki va hatto uchta 
gidrom etrik stvor tayinlashga to‘g"ri keladi. Bunda har bir stvor 
yuqorida qo‘y i
1
gan talablarga javob berishi, stvorlar orasida suvning 
ko‘payishi yoki isrofi (shoxobchalarning qo’shilishi, suv olish 
inshootining bo‘lishi va h.k.) boim asligi kerak.
4. Agar gidrom etrik stvor asosiy suv oichash joyi stvoridan 
uzoq joylashgan bo‘lsa, unda gidrom etrik stvor qoshida suv o'lchash 
joyini tashkil qilish kerak. Ikkala gidrom etrik stvorning ham «nol 
grafik» balandligi bir xil bo‘lgani m a’qul.
5. Vaqt o‘tishi bilan suvning oqish yo'nalishi o‘zgarib qolishi 
m umkin. 
Bunda gidrom etrik stvor qo‘yilgan talabga javob 
berm aganligi sababli, tezlik bilan stvor joyi o‘zgartiriladi.
Gidrometrik stvorning jihozlanishi.
Gidrom etrik stvor quyidagi 
m oslamalar bilan jihozlanadi:
1
) agar suv kuzatish joyi stvordan ancha uzoqda joylashsa, 
stvorli suv kuzatish joyi o‘rnatiladi;
2
) balandlik reperlari;
3) suvning chuqurligi, suvning oqish teziigi va boshqa 
o‘lchashda foydalanish uchun gidrom etrik ko‘prik, qayiq, kater, sol 
va boshqalar;
4) mshabli suv kuzatish joyi.
117

---

Gidrom etrik ko‘prik kichik daryo va kanallarda quriladi. 
Gidrom etrik belanchak suvning oqish tezligi katta va qirg‘oqlari 
baland 
tog‘ 
daryolarda qo‘llaniladi. 
Am aliy 
ishlarda 
daryo 
qirg‘oqidagi xonada o'rnatiladigan uzoqdan oichovchi gidrom etrik 
moslama G R -64, G R -64 m lardan foydalaniladi. G R -64 yoki 
GR-70 yordam ida kengligi 100 m gacha b o ig an va chuqurligi 12 
m gacha (G R-64 m da daryoning kengligi 200 m gacha) b o ig an
daryolarda chuqurlik oich ash ishlarini, suvning oqish tezligini 
va muallaq oqiziqlarni aniqlash uchun suy nam unasini va boshqa 
ishlarni bajarish m umkin. Chuqurligi katta daryolarda chuqurlikni 
oichash va gidrom etrik vertushkani kerakli chuqurlikka tushurish 
uchun 
gidrom etrik 
yuk 
ishlatiladi. 
Gidrom etrik 
vertushka 
kronshteyn yordamida gidrom etrik yukka m ahkam lanadi.
Gidrometrik stvordagi tezlik tikligini o'rnatish va foydalanish.
Stvor bo'yicha tezlik tikliklarining soni va taqsim lanishi daryoning 
kengligi va o'zan tubining tuzilishiga b og iiq . Suv sarfini oichashda 
batafsil, asosiy, qisqartirilgan va tezkor usullar qollaniladi.
Batafsil usulda ko‘p sonli tikliklarda tezlik ko'p nuqtalarda 
oichanadi. Bu usul suv oqimida tezlik m aydonini xususiyatlarini 
o'rganishda, yangi ochilgan stvorlarda birinchi 2-3-yilda qollaniladi. 
Batafsil usulda tezlik tikliklari orasidagi m asofalar daryo kengligi 
bo'yicha teng oraliqlar orqali belgilanadi (3.2-jadval).
3 .2 -ja d va l