41
“TAFAKKUR ZIYOSI”
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
teginish boshqalar bilan munosabatda bo‘lishning
eng ibtidoiy va shu bilan birga nozik usullaridan biri
bo‘lib, dalda berish, moyilliklarni ifodalash va hissiy
yordam ko‘rsatishda muhim rol o‘ynaydi.
Vokalika, palingvistikani - o‘rganish bo‘lib, u
og‘zaki xabar bilan birga keladigan ovoz balandligi,
tezligi, sifati va og‘zaki filtri kabi vokal sifatlarini
o‘z ichiga oladi. Sinfda paralingvistikadan to‘liq
va bog‘liq holda foydalanish samarali o‘qitish va
o‘rganish jarayoni uchun kuchli vositadir.
Proksemika, aloqaning makon va masofaga
ta’siri bo‘lib, makon, aloqa va munosabatlar bir-
biri bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rish uchun
biz faqat umumiy metaforalarda makonning
namoyon bo‘lish usullarini ko‘rib chiqishimiz kerak.
Masalan, odamlar o‘z masofalarini ko‘rsatish orqali
reaksiyaga kirishadilar.
Shuningdek, A.Jozef ingliz tilini o‘qitish
va o‘rganish jarayonida o‘qituvchilarning og‘zaki
bo‘lmagan muloqot turlarini tahlil qilishda
Shmitsning (2012: 196) nazariyasini oladi. Olim
noverbal muloqot turlarini tahlil etarkan, asosan,
yuz ifodalariga alohida to‘xtaladi. Faqat yuz
harakatlarining o‘zi yoqimlilik, rozilik va hamdardlik
darajasini, shuningdek, yuzni boshqarish usullarini
bildirishini ta’kidlab o‘tadi.
9
Shu bilan birga, Anjali
Hans o‘qituvchi-talaba muloqotida qo‘llaniladigan
noverbal vositalarni uch turga ajratgan: birinchisi,
tana tili – bu tananing instinktiv, ongli va an’anaviy
ekspressiv harakatlariga, shu jumladan, tana
va bosh harakatlariga mo‘ljallangan. Ikkinchisi,
mimika va imo-ishoralar va boshqalar. Oxirgisi,
paralingvistika ovoz sifati, hissiyot va nutq
uslubini, shuningdek, ritm, intonatsiya va stress
kabi prozodik xususiyatlarni o‘z ichiga oladi, bu
jumlalarga muvofiq paralingvistika so‘zlaydigan
odam bilan bog‘liq
10
. Ko‘rib turganimizdek, Ajali
Hans o‘quv jarayonida qo‘llanilishi mumkin
bo‘lgan noverbal vositalarni Shmitsga qaraganda
ixchamlashtirgan, lekin masofani nazardan chetda
qoldirgan.
Yuqoridagilardan kelib chiqib, shuni aytish
mumkinki, o‘qituvchi talabalari bilan muloqotda
ularning so‘zlaridan emas, balki imo-ishoralar, yuz
ifodalari, intonatsiya, qaddi-qomati, nigohlari va
tinglash tarzidan ularning hissiy holati, niyatlari va
biror narsaga munosabati haqidagi maʼlumotlarning
salmoqli qismini oladi. Y.А.Petrova: “imo-ishora, yuz
ifodasi, ko‘rinish, pozitsiya baʼzan so‘zlardan ko‘ra
ko‘proq taʼsirli va samarali”, deydi
11
. Muloqotning
noverbal jihatlari ham munosabatlarni tartibga
9 Joseph, Devito, A. 2002. Human Communication. Boston, MA 02116 www.ablongman.com. Pearson.
10 Hans, Anjali and Hans, Emmanuel. 2015. Kinesics, Haptics and Proxemics: Aspects of Non –Verbal Communication. IOSR Journal Of Humanities And Social Science (IOSR-JHSS). Vol 20,
Issue 2, Ver. IV, 47-52. doi: 10.9790/0837-20244752. P-47.
11 Петрова Е.А. Жесты в педагогическом процессе: Учебное пособие. – М.: Моск. городское пед. общество, 1999. C.10..
12 Arifa Bunglowala , Aaquil Bunglowala (2015). Non verbal communication: An integral part of teaching learning process. International Journal of Research in Advent Technology (E-ISSN:
2321-9637) Special Issue 1st International Conference on Advent Trends in Engineering, Science and Technology “ICATEST 2015”, 08 March 2015. P-372.
13 Леонтьев А.А. Психология общения. - 3-е изд. - М.: Смысл, 1999. С. 68.
14 Петрова Е.А. Жесты в педагогическом процессе: Учебное пособие. – М.: Моск. городское пед. общество, 1999. C.46..
solish, aloqalarni o‘rnatishda muhim rol o‘ynaydi
va asosan o‘qituvchi va o‘quvchining hissiy muhiti
va farovonligini belgilaydi. O‘qituvchi muloqotda
mutaxasis bo‘lishi kerak , shu bois ular noverbal
vositalarni yaxshi bilishi kerak.
12
Taʼkidlash lozimki, pedagogik muloqotning
bu jihati yuqorida qayd etilgan mualliflarning
tadqiqotlaridan oldin ham olimlarning diqqat
markazida bo‘lgan. Biz shuni taʼkidlaymizki, og‘zaki
bo‘lmagan muloqot vositalari, odatda, o‘qituvchi
beixtiyor qo‘llashiga qaramay, taʼlim-tarbiya
jarayonining borishida doimo o‘rinli ishtirok etadi.
Umuman olganda, o‘qituvchilarning talabalar bilan
o‘zaro munosabatlarida, shuningdek, har qanday
aloqa subyektlarida og‘zaki bo‘lmagan muloqot bir
nechta kanallar orqali amalga oshiriladi:
- yuz ifodalari;
- imo-ishora;
- aloqaning masofasi;
- vizual taʼsir o‘tkazish;
- intonatsiya.
Аmmo yuqoridagilar bilan bir qatorda
aloqaning masofaviy turi ham muhim
sanalishini taʼkidlamoq zarur. А.А.Leontev
aloqa
ishtirokchilarining
maʼlum
masofa
saqlab o‘tirishlari talabalar orasida ancha ko‘p
tarqalganligini taʼkidlaydi
13
. Chunki bu faktor orqali
turli darajalardagi noverbal vositalaring qo‘llanilish
doirasi kengayadi. Bu esa tinglovchi va so‘zlovchi
o‘rtasida aloqa vositalarining ikki turi ham ishtirok
etishini taʼminlaydi.
Y.А.Petrova auditoriyadagi o‘qituvchining
ishini kuzatib, eng samarali aloqa zonasi birinchi 3ta
Dostları ilə paylaş: