Tafakkur ziyosi

 
ilmiy-uslubiy jurnali 2021/4-son
98 
navoiyshunos va tasavvufshunoslar 
nazdida olami kubro ko‘ngil, insonning 
ruhiyat olami deb qarashadi. Vaholanki, 
dunyodagi va koinotdagi barcha moddiy-
nomoddiy olamni butun borlig‘i-yu go‘zalligi 
inson tafakkuri va ko‘ngli bilan idrok etilib, 
bahramand bo‘linar ekan, olami kubro 
aynan ko‘ngil olami ekanligini ham inkor 
etib bo‘lmaydi. Zero Xudo Qurʼonda odamni 
yaratib Yerda o‘z xalifamni yaratdim, 
undagi mo‘jiza inson tafakkuri, ko‘ngli, aql-
zakovatida degan muqaddas kalomidan 
ham shunday xulosa qilish mumkin. 
Nomoddiy olamning muhim bir jihati – 
ishq masalasi mutafakkir merosida asosiy 
o‘rindaligini aytish lozim. Bu haqda Navoiy 
“Mahbub ul-qulub”ning “ishq zikrida”gi 
faslida aniq aytib ketgan. Unda ishq uchta 
qism (darajaga) bo‘linadi:
Аvvalg‘i qism avom un-nos avom 
ishqidur – derlar “Falon falong‘a oshiq 
bo‘libdur”. Va bu navʼ kishi har navʼ kishig‘a 
bo‘lsa bo‘lur, shag‘ab va iztiroblaricha 
lazzati jismoniy va shahvati nafsoniy emas 
va bu qismning biyikrak martabasi sharʼiy 
nikohdirkim...” 
Ikkinchi qism. Xavoss ishqidurkim, 
xavvos ul ishqqa mansubdirlar. Ul pok 
ko‘zni pok nazar bila pok yuzga solmoqdir. 
Uchinchi qism. Siddiqlar ishqidurkim, 
alar Haqning tajalliyoti jamolig‘a mazohir 
vositasidin ayru vola va mag‘lubdirlar
10
. 
“Xazoyin ul-maoniy”da, insonning yana 
bir nomoddiy neʼmatdan bahramandligi va 
u orqali olamning idroki xususida shunday 
deydi:
Fayz agar olmas vujuding gulsitoni 
atridin,
Shammai naqshi vujud imkon emas 
imkon aro
11
Bu yerda Navoiy nomoddiy olamga 
xos hid va hid bilish (shomia) organini 
nazarda tutib, agar hid va hidni sezish 
imkoni, xususiyati bo‘lmaganida edi, 
olamni butunligida qusur bo‘lardi va uning 
go‘zalligini ham to‘liq his qilib bo‘lmasdi, 
deydi. 
Olamdagi juda ko‘p narsalar odam 
anglab yetmaydigan, nihon, pinhon qilib 
yaratilganligi ko‘p o‘rinlarda aytilgan. 
Xususan, “Xazoyin ul-maoniy”da jonni 
10 Навоий. А. МАТ: 20 - жилдлик. 14 жилд. Маҳбуб ул-қулуб. - Тошкент: “Фан”, 1998. –Б. 65-71.
11 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 2 т. Наводир ун-ниҳоя. - Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 15.
12 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 2 т. Наводир ун-ниҳоя. - Тошкент: “Фан”, 1987. – Б. 10.
13 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 17 т. Насойим ул-муҳаббат. - Тошкент: “Фан”, 2001. – Б. 250-251.
14 Навоий. А. МАТ: 20 томлик. 17 т. Насойим ул-муҳаббат. - Тошкент: “Фан”, 2001. – Б. 250-251
nihonligi, yaʼni yashirinligi xususida:
Navoiyg‘a jon oshkoru nihonsen,
Zihi el nihoni sanga oshkoro
12
Ko‘ngil va tafakkurni – mirʼot - yaʼni 
olamning o‘zida aks ettiradigan oyna, 
ko‘zgu tarzida ham ifodalangan. Аslda, 
o‘zbek tilida falsafaga oid manbalarda tez-
tez uchraydigan inʼikos so‘zi ham aks etish 
so‘zidan olingan bo‘lib, uning o‘zagidir 
Xotira, bilish, bilim, aql-idrok, 
tajribaning effekti shundaki, kishi muayyan 
bir xil narsani qayta-qayta o‘rganmaydi. 
“Nasoyim ul-muhabbat” asarida, 
mashhur mutasavvuf olim Muhammad 
G‘azzoliy asarlari tahlilida uning falsafiy 
qarashlari, xususan, borliq falsafasiga oid 
fikrlarini, jumladan, moddiy va nomoddiy 
borliq tafsilotiga qaratilgan quyidagi 
parchani keltiradi.
“...Ruh hasti nestnamoydurki, 
kishi anga yo‘l topmas va sultoni qohir 
va mutasarrif uldur. Qolib aning asiru 
bechorasidir. Har ne ko‘rsalar qolibdin 
ko‘rarlar va qolib andin bexabar; 
barcha olamg‘a olam qayyumi bila 
ushbu misoldurki, olam qayyumi “hasti 
nestnamoydur”ki olam zarrotidin hech 
zarrag‘a vujud va qivom o‘zi bila emas”, 
deyilgan
13
. 
Shuningdek, Navoiy shu bobda, 
G‘azzoliyning asarlaridagi borliqqa oid 
falsafiy fikrlarini quyidagi parchada 
keltiradi: “Girdborki(tuproq,chang), sofi 
havoda yerdin qo‘par... Kishi anga boqsa 
sog‘inurki, tufrog‘ o‘zin chirmaydur va 
tebranadur va andog‘ emasdur. Balki ul 
tufroqdin har zarra bila havodurki, aning 
muharrikidur (harakatlanuvchi). Аmmo 
havoni ko‘rsa bo‘lmas va tufroqni ko‘rsa 
bo‘lur. Bas, tufroq muharriklig‘da nesti 
hastnamoydur va havo hasti nestnamoy. 
Tufroqqa harakatda musaxxarlig‘din 
o‘zga yo‘qdur havo ilkida. Va saltanat 
borcha havog‘adur va havoning saltanati 
nopaydo”
14
. 
Insoniyat ko‘plab ixtirolarini, 
ayniqsa, aviatsiya sohasidagi ixtirolarini 
qushlarning parvozi (uchishi, qo‘nishi) suv 
hayvonlarining suzishi (baliq, delfin) holati 
va harakatlariga qarab kuzatib yaratdi. 
Raketalar va boshqa uchar asboblarning 
IJTIMOIY FANLAR

---